EHL-İ HADÎS VE MU’TEZİLE ARASINDA YAŞANAN POLEMİKLERİN CERH VE TA’DÎL İLMİNE DÖNEMİN TE’LİFÂTINA VE SOSYAL VE BEŞERÎ İLİŞKİLERE YANSIMASI (HİCRİ III. ASIR)

Yıl 2017, Cilt: 4 Sayı: 1, 83 - 106, 01.06.2017

Uğur Erman

Öz

Bir kelâm ekolü olarak ortaya çıkan ve hicri III. asırda tekâmülünü tamamlayıp altın devrini yaşayan Mu‘tezile, dini hükümleri değerlendirmede ve
sistematik hale getirilmesinde aklı ön planda tutan, entelektüel bilgiye sahip, İslam karşıtı fikirlerin cevaplandırılması gibi konularla meşgul olan bir
mezhep olarak varlığını devam ettirmiştir. Buna karşın Ehl-i hadis nassların
zahirine önem veren, rivayetleri ön planda tutan, akıl ve kıyası devre dışı
bırakan, değişime kapalı özellikleri ile tarih sahnesindeki yerini almıştır.
Bu itibarla kaleme aldığımız bu makale, İslam düşünce tarihinin iki büyük
ekolü olan hadis taraftarları ile Mu’tezile mezhebi müntesibi olan muhaddisler arasında yaşanan ihtilaf ve cedellerin cerh ve tadil ilmine, hicri III.
asırda kaleme alınan eserlere, sosyal ve beşeri ilişkilere nasıl yansıdığını ele
almaktadır. 

Anahtar Kelimeler

Ehl-i Hadîs, Mu’tezile, Polemik, Te’lifât, Cerh, Ta’dîl

Kaynakça

• Abdulcabbâr, Abdullah b. Ahmed Ebu’l Hüseyn el-Kâdî, Fadlu’l-İ’tizâl ve Tabâkâtu’l-Mu’tezile, Thk., Fuad Seyyid, ( Tunus: 1393/1974 ). Agitoğlu, Nurullah, “Halku’l-Kur’ân ve Rü’yetullah Konuları Bağlamında İbnü’lMülakkın’ın Buhârî’nin Bab Başlıklarına Yaklaşımı”, Şırnak Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 2014/2, cilt: V, sy: 10. Aydınlı, Abdullah, “Ehl-i Hadîs”, (Ankara: DİA, 1998). Aydınlı, Osman, İslam Düşüncesinde Aklîleşme Süreci (Mu’tezile’nin Oluşumu ve Ebu Huzeyl el-Allâf ), ( Ankara: Ankara Okulu Yay., 2001 ). Bâbânî, İsmâîl b. Muhammed Emin b. Mir Selim, Hediyyetü’l-Ârifîn Esmâü’lMüellifîn ve Âsâru’l-Musannifîn, ( Beyrût: Dâru’l-İhyâi’t-Turâsi’l-Arabî, 1951 ). Bağdâdî, Ebû Mansûr Abdulkâhir b. Tâhir b. Muhammed et-Temîmî, el-Fark Beyne’l-Fırak, ( Beyrût: Dâru’l-Âfâki’l-Cedîde, 1977 ). Belhî, Ebu’l-Kâsım Abdullāh b. Ahmed b. Mahmûd el-Kâ‘bî, Kitâbu Kabûli’lAhbâr ve Ma’rifeti’r-Ricâl, Thk. Ebu Amr el-Hüseyni-İbn-i Ömer b. Abdirrahim, (Beyrût: Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, 2000). Buhârî, Ebû Abdillâh Muhammed b. İsmâîl b. İbrâhîm el-Cu‘fî, Halku Ef ’âli’lİbâd, Thk. Abdurrahman Umeyre, (Riyad: Dâru’l Ma’rife, ts.). Câhız, Ebû Osmân Amr b. Bahr b. Mahbûb el-Kinânî, Kitâbu’l-Hayevân, ( Beyrût: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1424 ). Cârullah, Zühdî Hasan, el-Mu’tezile, (Beyrût: el-Ehliyye li’n-Neşr ve’t-Tevzi’ (Nşr.) , 1974). Cevherî, Ali b. Ca’d el-Bağdâdî, Müsnedu İbn-i Ca’d, Thk., Amir Ahmed Haydar, (Beyrût: Müessesetu Nâdir, 1410/1990 ). Çalışkan, İsmail, Siyasal Tefsirin Oluşum Süreci, (Ankara: Ankara Okulu Yay., 2012). Çelebi, Evliya, Keşfu’z-Zunûn an Esâmi’l-Kütüb ve’l-Fünûn, ( Bağdat: Mektebetu’l Müsennâ, 1941). Dârimî, Ebu Said Osman b. Said b. Halid b. Said es-Sicistânî, Nakdu’l-İmâm Ebî Said Osman b. Saîd ale’l-Merîsiyyi’l-Cehmiyyi’l Anîd fi Mâ İfterâ ale’llahi Azze ve Celle mine’t-Tevhîd, Thk. Reşid b. Hasan el-Elmaî, ( Riyâd: Mektebetu’r-Rüşd, 1418/1998). Gürler, Kadir, Ehl-i Hadis’in Düşünce Yapısı, ( Bursa: Emin Yay., 2007 ). Ğâmidî, Said b. Nâsır, Hakîkatu’l-Bid’a ve Ahkâmuha, (Riyâd: Mektebetu’r-Rüşd, ts). Hallâl, Abdullah b. Ahmed, es-Sünne, I, 101; Ebubekr Ahmed b. Muhammed b. Harun b. Yezid el-Bağdâdî el-Hanbeli, es-Sünne, Thk. Atiyye Zehrânî, ( Riyâd: Dâru’r-Râye, 1410/1989 ). Hansu, Hüseyin, Mu’tezile ve Hadis, (Ankara: Otto Yay., 2012). Hatîb el-Bağdâdî, Ebû Bekr Ahmed b. Alî b. Sâbit, Şerefu Ashâbi’l-Hadîs, Thk. Muhammed Said Hatiboğlu, (Ankara: Dâru İhyâi’s-Sünneti’n-Nebeviyye, ts.). Hatîb el-Bağdâdî, Ebû Bekr Ahmed b. Alî b. Sâbit, Târîhu Bağdât, Thk. Beşşâr Avvâd Maruf, (Beyrût: Dâru’l-Garbi’l-İslâmî, 1422/2002). Hemedânî, Ebü’l-Hasen Kâdı’l-kudât Abdulcabbâr b. Ahmed b. Abdilcebbâr, Şerhu’l-Usûli’l-Hamse (Mu’tezile’nin Beş İlkesi), Çev. İlyas Çelebi, ( İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı, 2013). Herevî, Ebû İsmail Abdullah b. Muhammed b. Ali el-Ensârî, Zemmu’l-Kelâm ve Ehlih, Thk. Abdurrahman Abdulaziz eş-Şibl, (Medine: Mektebetu’l Ulûm ve’l Hikem, 1418/1998). Himyerî, Ebû Saîd Neşvân b. Saîd (b. Neşvân) b. Sa‘d b. Ebî Himyer b. Ubeydillâh elYemenî, Hûru’l-Îyn, Thk. Kemal Mustafa, (Kâhire: Mektebetu’l Hâncî, 1948). İbn Ebî Zemeneyn, Muhammed b. Abdillah, Usûlu’s-Sünne, Thk. Abdullah b. Muhammed b. Hüseyn el-Buhârî, (Medine: Mektebetu’l Ğurebâ, 1415). İbn Kuteybe, Ebu Müslim ed-Dîneverî, Te’vîlu Muhtelefi’l-Hadîs, (Beyrût: elMektebu’l-İslâmî/Müessesetu’l-İşrâk, 1419/1999). İbn Kuteybe, Ebû Muhammed Abdullāh b. Müslim ed-Dîneverî, el-İhtilâf fî’lLafz ve’r-Redd ale’l-Cehmiyye ve’l-Müşebbihe, Thk., Amr b. Mahmud Ebû Amr, ( Riyâd: Dâru’r-Râye, 1412/1991). İbn Mende, Ebû Abdillâh Muhammed b. İshâk b. Muhammed el-İsfahânî, Kitâbu’l-Îmân, Thk. Ali b. Muhammed b. Nasır el-Fâkıhî, ( Beyrût: Müessesetu’r-Risâle, 1406 ). İbn Nedim, Ebu’l Ferec Muhammed b. İshak b. Muhammed el- Verrâk elBağdâdî, el-Fihrist, ( Beyrût: Dâru’l-Ma’rife, 1417/1997 ). İbn-i Şahin, Ebû Hafs Ömer b. Ahmed b. Osmân b. Ahmed b. Muhammed b. Eyyûb b. Ezdâd el-Bağdâdî, Şerhu Mezâhibi Ehli’s-Sünne ve Ma’rifeti Şerâii’d-Dîn ve’t-Temessuk bi’s-Sünen, Thk. Adil b. Muhammed, ( Kahire: Müessesetu’l-Kurtubâ, 1415/1995). İbnu’l-Cevzî, Ebü’l-Ferec Cemâlüddîn Abdurrahmân b. Alî b. Muhammed elBağdâdî, Telbîsu İblis, (Beyrût: Dâru’l Fikr, 1421/2001), s.74-80. Koçyiğit, Talat, Hadisçilerle Kelamcılar Arasındaki Münakaşalar, (Ankara: TDV Yay., 1989). Kurtubî, Ebû Amr Yûsuf b. Abdillah b. Muhammed b. Abdilberr, Câmiu Beyâni’lİlm ve Fadlihi, Thk. Ebû’l Eşyâl ez-Züheyrî, (Riyâd: Dâru’l-İbni’l-Cevzî, 1414/1994). Kutlu, Sönmez, İslam Düşüncesinde İlk Gelenekçiler, (Ankara: Kitâbiyât, 2002) . Lâlekâî, Ebu’l Kasım Hibetullah Mansur et-Taberî er-Râzî, Şerhu Usûli’l-İ’tikâdi Ehli’s-Sünne ve’l-Cemâa, Thk. Ahmed b. Said b. Hamedân el-Ğâmidî, ( Riyâd: Dâru’t-Taybe, 1423/2003 ). Makdîsî, Ebû Muhammed Muvaffakuddin Abdullah bi. Ahmed B. Muhammed b. Kudâme el-Cemmâîlî, Tahrîmu’n-Nazar fî İlmi’l-Kelâm, Thk. Abdurrahman b. Muhammed Saîd ed-Dımeşkî (Thk.), (Riyâd: Âlimu’l-Kutub, 1410/1990). Mâlâtî, Ebu’l Huseyn Muhammed b. Ahmed, et-Tenbîh ve’r Red ala Ehli’l Ehvâ ve’l Bida’, Thk., Muhammed Zâhid el-Kevserî, ( Mısır: el-Mektebetu’l Ezheriyye li’t Turâs, 1993 ). Râzî, Ebu Abdillâh Fahruddîn Muhammed b. Ömer b. Hüseyn et-Taberistânî, İ’tikâdâtu Fıraki’l-Müslimîn ve’l-Müşrikîn, Thk. Ali Sami en-Neşşâr, (Beyrût: Dâru’l Kütübi’l-İlmiyye, ts.). Sem’ânî, Ebû Muzaffer Mansur b. Muhammed b. Abdilcebbâr b. Ahmed el-Mervezî, el-İntisâr li Ashâbi’l-Hadis, (Riyâd: Mektebetu Edvâi’l-Menâr, 1417/1996). Şehristânî, Ebü’l-Feth Tâcuddîn Muhammed b. Abdilkerîm b. Ahmed, el-Milel ve’n-Nihal, ( Haleb: Müessesetu’l Halebi, ts.). Şeybânî, Ebû Abdillâh Ahmed b. Muhammed b. Hanbel el-Mervezî, er-Redd ale’lCehmiyye ve’z-Zenâdıka, Thk., Sabri b. Sellâme Şahin, (Dâru’s-Sebât, ts.). Taberî, Muhammed b. Cerîr, Sarîhu’s-Sünne, ( Kuveyt: Dâru’l-Hulefâ li’l-Kutubi’lİslâmî, 1405), s.20. Takiyyuddin İbn Teymiyye, et-Tis’îniyye, Thk. Muhammed b. İbrahim el-Aclân, (Riyâd: Mektebetu’l-Maârif, 1420/1999). Umrânî, Ebû’l Huseyn Yahya b. Ebî Hayr el-Yemenî, el-İntisâr fi’r-Red ale’l Mu’tezileti’l-Kaderiyyeti’l-Eşrâr, Thk. Suûd b. Abdilaziz el-Halef, (Riyâd: Advâu’s-Selef (Nşr.), 1419/1999). Uzundağ, Mehmet Sait, “İrşâdü’s-Sari’ye Göre Kastallani’nin Kelami Görüşleri”, Şırnak Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 2013/1, cilt: IV, sayı: 7. _____, Kastallânî ve İrşâdü’s-Sarî İsimli Eserinin Hadis Şerhçiliği Açısından İncelenmesi, AÜSBE, (Yayımlanmamış Doktora Tezi), Ankara, 2012. Zehebî, Ebû Abdillâh Şemsüddîn Muhammed b. Ahmed b. Osmân et-Türkmânî el-Fârikî ed-Dımeşkî, el-Uluvv li’l-Aliyyi’l Ğaffâr fi Îzâhi Sahîhi’l-Ahbâr ve Sakîmiha, Thk. Ebû Muhammed Eşref b Abdulmaksûd, (Riyâd: Mektebetu Advâi’s-Selef, 1416/1995).