II. MEŞRUTİYET DÖNEMİ ÇOCUK DERGİLERİNDE SİNEMA VE OSMANLI'DA ÇOCUK SEYİRCİLER

Yıl 2022, , 151 - 184, 25.04.2022

İsmail Arda Odabaşı

https://doi.org/10.32001/sinecine.1055174

Cited By: 1

Öz

Osmanlı çocuklarının sinema ile ilişkileri ve Osmanlı toplumunda çocuk sinema seyircisi hakkında bildiklerimiz hayli sınırlıdır. Okumakta olduğunuz makale, modernleşme süreci içinde toplumsal konumu dönüşmekte olan Osmanlı çocuklarının sinema ile ilişkilerini ve çocuk seyirci olgusunu irdelemektedir. Bu bağlamda makalenin birinci amacı ve aynı zamanda birinci bölümünün odağı, II. Meşrutiyet (1908-1918) yıllarında İstanbul’da çıkan Osmanlı Türkçesi çocuk dergilerinde sinemanın ne şekilde işlendiğini ortaya koymaktır. Sinema-çocuk ilişkisini ve çocuk seyirciyi şekillendiren faktörlerden biri olan çocuk yayınlarından elde edilen bilgiler ve bulgular makalenin ikinci amacına hizmet edecektir. Çalışmanın doğrudan çocuk seyirciye odaklanan ikinci bölümünde evvela çocuk seyircinin kitleselleşme sürecinin tanıkları ve kanıtları üzerinde durulmuş, ardından, çocuk seyirci kitlesinden somut/bireysel örneklere odaklanılmıştır. Osmanlı İmparatorluğu’nun son yıllarında çocuk dergileri çocukların sinemaya gitmelerini çoğu kez teşvik etmişlerdir. Sinemayı çağdaşlıkla, teknoloji ve bilimle özdeşleştirerek ona olumlu bir anlam yüklemekten başka, sayfalarına sinema salonlarının ve sinematik eşyalar satan mağazaların reklamlarını da almışlardır. Üstelik sinema bileti, sinema cihazı gibi promosyon ödülleri dağıtarak ve düzenledikleri etkinliklerde film gösterimlerine yer vererek, küçük okurlarına sinemayı doğrudan deneyimleme fırsatı sunmuşlardır. Çoğu resimli olan ve dolayısıyla okundukları kadar ve belki de okunduklarından çok seyredilen çocuk dergileri, matbu görsel seyri üzerinden çocukları film seyrine, yani sinema seyircisi olmaya hazırlarlar. II. Meşrutiyet yıllarında sinemaya yönelik rağbet giderek artarken, çocuk seyircinin kitleselleşmesini besleyen önemli faktörlerden birinin de çocuk dergileri olduğu anlaşılır. Çocuk dergilerinde sinema içeriklerinin çoğalması, sinematik promosyonlara ve reklamlara rastlanması, bu kitleselleşmenin karinelerinden biridir. Dergiler söz konusu süreci hem yansıtmış hem beslemişlerdir. Bir başka olgu da Osmanlı toplumunda milliyetçiliğin yükselişine paralel olarak çocuk dergilerinin sinematik içeriklerine milliyetçiliğin sızmaya başlamasıdır.

Anahtar Kelimeler

çocuk dergileri, sinema, Osmanlı çocuk seyircisi, II. Meşrutiyet Dönemi, Milliyetçilik

CINEMA IN CHILDREN'S MAGAZINES OF THE SECOND CONSTITUTIONAL PERIOD AND CHILD AUDIENCES IN THE OTTOMAN EMPIRE

Öz

Our knowledge about the relationship Ottoman children had with cinema and about the “Ottoman child cinema audience” is quite limited. This article addresses how Ottoman children, whose social position underwent a transformation in the process of modernization, related to the cinema, and the phenomenon of an “Ottoman child audience.” In this context, the primary purpose of the article and the focus of the first section is to reveal how cinema was addressed in Ottoman Turkish children’s magazines during the Second Constitutional Period (1908–18) in Istanbul. Children’s publications were one of the factors shaping the cinema-child relationship, and the information about the child audience they contain suggests that Ottoman children had an active relationship with cinema during the period. The second part of the study fleshes out the nature of that relationship through accounts about and evidence of a mass child audience and individual examples from the child audience. In the last years of the Ottoman Empire, children’s magazines often encouraged children to go to the cinema. Apart from giving a positive connotation to cinema by identifying it with modernity, technology, and science, they also displayed advertisements for movie theaters and stores selling cinematic items. Moreover, by giving away promotional prizes such as movie tickets and equipment, and by including movie screenings in the events they organized, they offered their young readers the opportunity to experience cinema directly. Children’s magazines, most of which were illustrated, and therefore “viewed” as much as they were read, prepared children for watching movies and becoming a cinema audience. As the demand for cinema gradually increased during the Second Constitutional Period, one of the important factors in the growth of the child audience was children’s magazines. The increase of cinematic content and the presence of cinematic promotions and advertisements in children’s magazines are indications of this growth. Magazines both reflected and nurtured this process. Another noteworthy phenomenon discussed in the paper is the infiltration of nationalism into the cinematic content of children’s magazines in parallel with the rise of nationalism in Ottoman society.

Anahtar Kelimeler

Cinema, children’s magazines, the Ottoman child audience, the Second Constitutional Period, nationalism

Kaynakça

• Ağaoğlu, S. (2013). Hayat Bir Macera Çocukluk ve Gençlik Hatıraları (1. Baskı). İstanbul: YKY.
• Ahmed Emin. (1914). The Development Of Modern Turkey As Measured By Its Press. New York: Faculty of Political Science Columbia University.
• Ahmet Emin. (1917, 22 Ağustos). Berlin’de Birkaç Gün. Sabah, 1.
• Ahmet Hamdi. (1329, 24 Teşrinievvel). İstanbul ve Beyoğlu Çocukları Arasında Bir Mukayese. Çocuk Duygusu, 2-3.
• Ali Efendi Sineması Sirkeci’de (1330, 9 Teşrinievvel). Çocuk Dünyası, 36.
• Alus, S. M. (2001). Eski Günlerde (1. Baskı) (Hzl. F. Ilıkan). İstanbul: İletişim.
• Artuhi. (1329, 27 Haziran). Hafta-name. İçtihat, 1512-1517.
• Asgar-ı Namütenahinin Sinematografı (1326, 20 Mayıs). Arkadaş, 293-294.
• Baba ile Oğul Arasında (1330, 13 Mart). Çocuk Duygusu, 1- 2.
• Beğenmece (1329, 26 Kânunuevvel). Çocuk Dünyası, 1.
• Bilmece (1329, 10 Teşrinievvel). Çocuk Duygusu, ön kapak iç yüz.
• Bilmece (1329, 21 Teşrinisani). Çocuk Duygusu, ön dış kapak iç yüz.
• Bilmece (1330, 17 Nisan). Çocuk Duygusu, ön kapak iç yüz.
• Bilmece (1330, 8 Mayıs). Çocuk Duygusu, ön kapak iç yüz.
• Bilmece (1330, 22 Mayıs). Çocuk Duygusu, ön kapak iç yüz.
• Bilmece (1330, 24 Temmuz). Çocuk Duygusu, ön kapak iç yüz.
• Bilmece (1330, 31 Mayıs). Mini Mini, 8. Bilmece (1330, 31 Mayıs). Mini Mini, 8.
• Birinci Nüshamızdaki Muammayı Hal Edenler (1329, 1 Haziran). Mektep Müzesi, arka kapak iç yüz.
• Briggs, A. & Burke, P. (2013). A Social History of the Media From Gutenberg to the Internet (3. Baskı). Cambridge: Polity Press.
• C. Nuri. (1329, 12 Kânunuevvel). Sinema Şeritleri. Mektepli, 459-460.
• Casetti, F. (2011). Sinemasal Deneyim (Çev. D. Kırmızı). Sinecine, 2 (2), 81-93.
• Ç. Z. (1914, 18 Kânunusani). Terbiye-i Şebab Hakkında. Sabah, 3.
• Ç. Z. (1914, 20 Kânunusani). Sinematograflar ve Romanlar. Sabah, 3.
• Çeliktemel-Thomen, Ö. (2016). Çocuklar ve Kadınlar: Geç Osmanlı Döneminde Sinema Hakkında Bir Mütalaa. Alternatif Politika Sinema Özel Sayısı, 1-29.
• Çocuk Dünyası (1330, 6 Mart), arka kapak dış yüz.
• Çocuk Dünyası (1330, 13 Mart), arka kapak dış yüz.
• Çocuk Dünyası (1330, 8 Teşrinievvel). Sinema Haberleri, 2.
• Çocuklara Yasak (1324, 20 Teşrinievvel). Boşboğaz ile Güllabi, 1-3.
• Demirkol, G. & Boran, T. (2020). Louise Feuillade’in “L’Agonie De Byzance” (1913) Filminin Türk Sinema Salonlarında “İstanbul’un Fethine” Dönüşümü. R. Becerikli (Ed.), Türk Sinema Tarihine Farklı Bakışlar (s. 77-119). Ankara: Detay.
• Doktor Hafız Cemal. (1918, 27 Haziran). Küçüklere Mahsus Sağlamlık Dersleri -3-. Küçükler Gazetesi, 3-5.
• Duru, K. N. (1957). İttihat ve Terakki Hatıralarım. İstanbul: Sucuoğlu.
• Edirne’de Mektepliler Bayramı (1330, 15 Mayıs). Çocuk Dünyası, 177-178.
• Elektrik Kralı Edison (1325, 5 Kânunusani). Arkadaş, 14-16.
• Elsaesser, T. (2008). Almanya: Weimar Yılları. G. Nowell-Smith (Ed.), Dünya Sinema Tarihi (s. 169-185), (Çev. A. Fethi). İstanbul: Kabalcı.
• En İyi Sinema (1332, 5 Kânunusani). Talebe Defteri, arka kapak dış yüz.
• En İyi Sinema (1332, 19 Kânunusani). Talebe Defteri, arka kapak dış yüz.
• En İyi Sinema Hangisidir? (1330, 26 Haziran). Gençler Defteri, arka kapak dış yüz.
• En İyi Sinema Hangisidir? (1330, 10 Temmuz). Gençler Defteri, arka kapak dış yüz.
• Ergeneli, A. (1993). Çocukluğumun Savaş Yılları Anıları (1. Baskı). İstanbul: İletişim.
• Fikri’nin Bir Haftası (1329, 15 Ağustos). Çocuk Duygusu, 6-7.
• Filmer, C. (1984). Hatıralar Türk Sinemasında 65 Yıl. İstanbul: Emek.
• Fotoğraf Makineleri ve Teferruatı (1329, 17 Şubat). Hürriyet-i Fikriye, arka kapak dış yüz.
• Fotoğraf Makineleri ve Teferruatı (1329, 30 Kânunusani). Mektepli, arka dış kapak dış yüz.
• Fotoğraf Makineleri ve Teferruatı (1329, 20 Şubat). Resimli Mektep Âlemi, arka kapak iç yüz.
• Fotoğrafçılık ve Sinemacılığa Ait Eşya Kataloğu – Selanik Bonmarşesi İpekçi Kardeşler (2. Baskı, 1926). Ahmet İhsan Matbaası.
• Geçen Nüshadaki Bilmecenin Halli (1329, 28 Teşrinisani). Çocuk Duygusu, ön dış kapak iç yüz.
• Genç Osmanlı Bunları İyi Dinle (1330, 12 Haziran). Gençler Defteri, arka kapak dış yüz.
• Güzel Bir Gün ve Gece Yaşamak İsteyenlere Müjde (1330, 27 Mart). Mektepli, arka kapak.
• Hüseyin Rahmi. (1923, 1 Mart). Can Pazarı -98-. İkdam, 2.
• Karagöz (1325, 16 Kânunusani), 4. Karagöz (1325, 16 Kânunusani), 4.
• Karikatür (1330, 6 Mart), arka kapak dış yüz.
• Kasap Ortaklan, O. (2019). Erken Sinemanın Aynasından Osmanlı-Alman İlişkileri (1895-1918) (1. Baskı). İstanbul: Libra.
• Kırk Altıncı Sayıdaki Bilmecenin Halli (1330, 1 Mayıs). Çocuk Duygusu, ön kapak iç yüz.
• Konferansımız (1329, 16 Kânunusani). Talebe Defteri, 299.
• Kracauer, S. (2011). Caligari’den Hitler’e Alman Sinemasının Psikolojik Tarihi (1. Baskı) (Çev. E. Yılmaz). Ankara: De Ki.
• Küçük Dostlarımıza (1329, 2 Kânunusani). Çocuk Dünyası, ön kapak iç yüz.
• Lehman, P. & Luhr, W. (2019). İzleyiciler ve Alımlama (Çev. A. Özsoy). S. Büker & Y. G. Topçu (Ed.), Sinema: Tarih-Kuram-Eleştiri (s. 162-193). İstanbul: İthaki.
• Mahmut Sadık. (1914, 4 Temmuz). Bir Vasıta-i Talim ve Terbiye Daha. Sabah, 3.
• Makriköy Belediye Bahçesi’nde (1330, 31 Mayıs). Mini Mini, arka kapak dış yüz.
• Mecmuamız Menfaatine Fevkalade Müsamere (1329, 27 Şubat). Mektepli, arka kapak.
• Mehmet Rauf. (1914, 20 Şubat). Garpta Hayat – Sinemanın Faydaları. Tanin, 3.
• Mektep Müzesi (1329, 1 Mayıs), arka kapak iç yüz.
• Milli Sinema (1333, 15 Teşrinievvel). Muallim, 584.
• Muhteşem Bir Gün ve Gece (1330, 6 Mart). Mektepli, arka kapak.
• Müdafaa-i Milliye’nin Mühim Bir Teşebbüsü (1333, 13 Eylül). Talebe Defteri, 736.
• Necmettin Sadık. (1917, 14 Mart). Sinemalar ve Tesirleri. Sabah, 3.
• Nedim. (1329, 15 Mayıs). Musahabe-i Fenniye. Mektep Müzesi, 37-40.
• Odabaşı, İ. A. (2019). Savaş, Boykot ve Sinema: Kitle Hareketleri ve Kitle Eğlenceleri Çağında Sinemada Türkçe Ara-Yazı Eylemleri (1913-1914). S. Kıranlar & E. Malkoç (Ed.), Yakın Dönem Türkiye Tarihi Araştırmaları (s. 1-27). İstanbul: Der.
• Odabaşı, İ. A. (2020). Cinayet Seyriyle Realiteden Kaçış: I. Dünya Savaşı’nda Popüler Film ve Toplumsal Travma. D. Ü. Arıboğan (Ed.), Travmaların Gölgesinde Politik Psikoloji (s. 157-195). İstanbul: İnkılâp.
• Odabaşı, İ. A. (2021). Osmanlı Matbuat Kapitalizmi ve Milliyetçilik (1913-1914) (1. Baskı). İstanbul: Tarih Vakfı.
• Okay, C. (1998). Osmanlı Çocuk Hayatında Yenileşmeler 1850-1900 (1. Baskı). İstanbul: Kırkambar.
• Okay, C. (1999a). Belgelerle Himaye-i Etfal Cemiyeti 1917-1923. İstanbul: Şûle.
• Okay, C. (1999b). Eski Harfli Çocuk Dergileri. İstanbul: Kitabevi.
• 10 Paranın Kıymetini Bilmeyen Osmanlı Olamaz (1332, 5 Kânunusani). Talebe Defteri, arka kapak dış yüz.
• 19 Numaralı Nüshadaki Bilmecenin Halli (1329, 17 Teşrinievvel). Çocuk Duygusu, ön kapak iç yüz.
• Onaran, Â. Ş. (2012). Sessiz Sinema Tarihi (2. Baskı). İstanbul: Agora.
• Osmanoğlu, A. (2008). Babam Sultan Abdülhamid. İstanbul: Selis.
• Oyuncakçı. (1330, 8 Mayıs). Oyuncak Sinematograf. Talebe Defteri, 429.
• Özen, S. (2020, Haziran). Sinematografta İstanbul’un Fethi, Sinema Salonunda Tarihyapımı (I). Toplumsal Tarih, 318, 36-43.
• Pathé Frères Sinematografhanesi (1329, 12 Eylül). Mektepli, arka dış kapak iç yüz.
• Ramazan-ı Şerif (1918, 13 Haziran). Küçükler Gazetesi, 1.
• Refik Halid. (1918, 9 Mayıs). Sinema Derdi. Yeni Mecmua, 321-322.
• Refik Halid. (1939). Deli. İstanbul: Semih Lütfi.
• Resm-i Küşat (1330, 10 Temmuz). Gençler Defteri, arka kapak dış yüz.
• Saba, Z. O. (1992). Mesut İnsanlar Fotoğrafhanesi – Değişen İstanbul. İstanbul: Varlık.
• Sağırlar Temaşası (1917, 19 Temmuz). İkdam, 1.
• Scognamillo, G. (2006). Beyoğlu Oyuncakçıları. B. Onur (Ed.), Toplumsal Tarihte Çocuk – Sempozyum 23-24 Nisan 1993 (s. 136-140). İstanbul: Tarih Vakfı.
• Selanik Bonmarşesi İpekçi Kardeşler (1329, 10 Temmuz). Resimli Mektep Âlemi, arka kapak iç yüz.
• Servet-i Fünûn (1328, 3 Mayıs), 23. Servet-i Fünûn (1328, 3 Mayıs), 23.
• Servet-i Fünûn (1328, 26 Temmuz), 310. Servet-i Fünûn (1328, 26 Temmuz), 310.
• Sinemalı–Konferans (1329, 2 Kânunusani). Talebe Defteri, ön kapak iç yüz.
• Sinematograf Kurnazlıkları (1329, 30 Mayıs). Mektepli, 44-45.
• Sinematograf Kurnazlıkları (1329, 6 Haziran). Mektepli, 61-63.
• Sinematografta İstanbul’un Fethi (1330, 27 Mart). Çocuk Duygusu, 2-4.
• Sirkeci’de Ali Efendi Sineması (1330, 25 Eylül). Çocuk Dünyası, 12.
• Suallerimiz ve Mükâfatları (1332, 2 Şubat). Talebe Defteri, arka kapak dış yüz.
• Suallerimiz ve Mükâfatları (1333, 12 Nisan). Talebe Defteri, ön kapak iç yüz.
• Suallerimiz ve Mükâfatları (1333, 10 Mayıs). Talebe Defteri, ön kapak dış yüz.
• Talebe Defteri (1329, 21 Teşrinisani), arka kapak dış yüz.
• Talebe Defteri (1330, 17 Temmuz), arka kapak dış yüz.
• Talebe Defteri – Gençler Defteri (1330, 11 Temmuz). Sinema Haberleri, 4.
• Talu, E. E. (1943, 15 Birinciteşrin). İstanbulda İlk Sinema ve İlk Gramofon. Perde-Sahne, 7, 5 & 14.
• Tevetoğlu, F. (Ed.). (1985). Enis Behiç Koryürek Hayatı ve Eserleri (1. Baskı). Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı.
• Theotokas, Y. (2015). Leonis – Bir Dünyanın Merkezindeki Şehir: İstanbul 1914-1922 (3. Baskı) (Çev. D. Demirözü). İstanbul: İstos.
• Thomas Edison Tarafından İhtirâ‘ Olunan Sinematofon (1329, 12 Kânunuevvel). Mektepli, 464.
• Türk Çocuğu Sherlock Holmesü. (1329, 12 Kânunuevvel). Malum Olan Gazetenin İkramiye!...leri. Çocuk Dünyası, 9-10.
• Uçan, L. (2012). Osmanlı Çocuk Dergilerinin Çocuk Kimliği Üzerine Etkileri. H. Şahin & N. Şafak (Ed.), Osmanlı Dünyasında Çocuk Olmak (s. 167-205). İstanbul: Dem.
• 3 Numaralı Bilmece (1329, 20 Haziran). Çocuk Duygusu, ön kapak iç yüz.
• 3 Numaralı Bilmece (1329, 27 Haziran). Çocuk Duygusu, ön kapak iç yüz.
• Üsküdar’da Paşakapısı’nda Leon Apollon Sinema ve Varyete Tiyatrosu (1329, 8 Ağustos). Mektepli, arka dış kapak iç yüz.
• Vassaf, G. (2021). Annem Belkıs (14. Baskı). İstanbul: İletişim.