The People’s Houses’ Educational Cinema Repertoire: Cinema, Education, Propaganda during the Early Republican Turkey (1923-1945)

Yıl 2015, Cilt: 6 Sayı: 2, 49 - 75, 15.10.2015

Özde Çeliktemel-thomen

https://doi.org/10.32001/sinecine.540238

Cited By: 8

Öz

The People’s Houses’ Educational Cinema Repertoire traces the initiative of the Republican People’s Party (CHP) to show educational/instructional and propagandistic films at People’s Houses in an effort to promote Kemalist ideology during the years between 1923 and 1945. The starting point of the article is historical, tracing the development of state-directed cinema in People’s Houses in 1932. The newsreels, travelogues, actualities, educational/instructional films, and other types of documentaries were mostly CHP productions or rentals. The article makes two important claims: first that the political and official elite sought to target particular adults for (i) the construction of a national identity, (ii) the legitimization of political leaders, and (iii) the strengthening and spreading of Kemalist ideology. In this context, People’s Houses developed into an “ideological state apparatus” in order to impose the dominant political ideology on “concrete individuals as subjects,” as described by Louis Althusser. Second, People’s Houses became a new kind of public space, outside of private cinemas. The article establishes an historical framework by comparing the cinemas, films, and audiences of Turkey with those in other locations. The historical narration is composed of quantitative and qualitative samples taken from the archives. Aside from the compilation of government records, decrees, correspondence, and reports, a number of films are examined. Neither the reception of their audiences nor the technical aspects of post-production are considered, however.

Anahtar Kelimeler

People’s Houses, educational/instructional film, propaganda, Republican People’s Party

HALKEVLERİ’NDE EĞİTİCİ SİNEMA REPERTUARI: ERKEN CUMHURİYET TÜRKİYESİ’NDE SİNEMA, EĞİTİM, PROPAGANDA (1923-1945)

Öz

Halkevleri’nde Eğitici Sinema Repertuarı, 1923-1945 yıllarında Cumhuriyet Halk Partisi’nin (CHP) Kemalist ideolojiyi desteklemek için Halkevleri’nde başlattığı eğitici/öğretici ve propaganda amaçlı film gösterimlerinin izini sürer. Makalenin çıkış noktası, Halkevleri’nde 1932’de filizlenen, devlet güdümlü sinema girişimini tarihselleştirmektir. Sözü geçen haber ve seyahat filmlerinin, eğitici/öğretici filmlerin ve diğer belgesellerin çoğu CHP’nin bizzat çektirdiği veya kiraladığı filmlerdir. Bu çalışmanın temelde iki önemli iddiası bulunuyor: Birincisi siyasal ve resmi elit, öncelikle yetişkinleri hedef alarak eğitici/öğretici filmler aracılığıyla (i) ulusal kimlik inşasını, (ii) siyasal liderlerin meşruiyetini ve (iii) Kemalist ideolojiyi yaymayı ve güçlendirmeyi hedeflemiştir. Bu bağlamda Halkevleri kültürel boyutta, Louis Althusser’in tarif ettiği “devletin ideolojik aygıtı” haline gelmiş ve “somut bireylerin birer özne” olarak egemen siyasal görüşü benimsemelerinde rol oynamıştır. İkincisi Halkevleri, özel sinema salonları dışında, sinema için yeni bir kamusal alan oluşturmuştur. Bu araştırmanın ilk bölümünde, tarihsel altyapıyı oluşturmak için Türkiye’deki sinemalar, filmler ve seyirciler çağdaşlarıyla karşılaştırılarak değerlendiriliyor. Bu çalışma, arşiv belgelerine dayalı, niceliksel ve niteliksel temsili örneklemlerle oluşturulan bir tarihsel anlatı denemesidir. Devlet tutanakları, önergeler, yazışmalar ve kararnamelerden derlenen veriler dışında, mevcut birkaç film incelenmektedir. Filmlerin seyirci tarafından alımlanması ve film yapımının tekniği ise yazıya dahil edilmemektedir.

Anahtar Kelimeler

Halkevleri, eğitici/öğretici film, propaganda, Cumhuriyet Halk Partisi

Kaynakça

• Abisel, N. (1994). Türk Sineması Üzerine Yazılar. Ankara: İmge.
• Adadağ, Ö. (2012). Ulusu Eğitmek: İki Dünya Savaşı Arası Dönemde Eğitici Sinema. Galatasaray Üniversitesi İleti-ş-im Dergisi, 17, 30-61.
• Adadağ, Ö. (2015). Le Cinéma, outil d’éducation et d’enseignement de la révolution sous le régime du parti unique en Turquie. Revue des mondes musulmans et de la Méditerranée (En Ligne), Etudes libres inédites, 1-13.
• Alpkaya, F. & Alpkaya, G. (2004). 20. Yüzyıl Dünya ve Türkiye Tarihi. İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları.
• Althusser, L. (2014). İdeoloji ve Devletin İdeolojik Aygıtları (A. Tümertekin, Çev.). İstanbul: İthaki.
• Başbakanlık Cumhuriyet Arşivleri 30.100.146.44.5.1938.
• Başbakanlık Cumhuriyet Arşivleri 490.01.1207.4.2.1.1940.
• Başbakanlık Cumhuriyet Arşivleri 490.01.1208.7.3.1938.
• Başbakanlık Cumhuriyet Arşivleri 490.100.1207.2.1.31.1938.
• Başbakanlık Cumhuriyet Arşivleri 490.100.1207.2.1.33.1938.
• Başbakanlık Cumhuriyet Arşivleri 490.100.1208.7.3.1.1938.
• Başbakanlık Cumhuriyet Arşivleri 490.100.1214.31.1938 & 1939.
• Başbakanlık Cumhuriyet Arşivleri 490.100.1214.31.1.1938.
• Başbakanlık Cumhuriyet Arşivleri 490.100.1220.53.1.1939.
• Başbakanlık Cumhuriyet Arşivleri 490.100.1221.55.1.1934.
• Başbakanlık Cumhuriyet Arşivleri 490.100.1221.56.2.1933.
• Başbakanlık Cumhuriyet Arşivleri 030.100.143.26.9.1941.
• Başbakanlık Cumhuriyet Arşivleri 490.100.1207.2.1.1939 & 1940.
• Başbakanlık Cumhuriyet Arşivleri 490.100.1207.2.1.1. 940.
• Başbakanlık Osmanlı Arşivleri MF.MKT.1210.33.25.S.1333.1915. Başbakanlık Osmanlı Arşivleri MF.MKT.1211.34.14.L.1333.1915.
• Bayrakdar, D. (2006). Türk Sineması: Kimlik Olgunlaş(tır)ma Enstitüsü. D. Bayrakdar (Yay. Haz), E. Akçalı (Der.), Türk Film Araştırmalarında Yeni Yönelimler, 5 (s. 275-302). İstanbul: Bağlam.
• Bozdoğan, S. & Kasaba, R. (2014). Türkiye’de Modernleşme ve Ulusal Kimlik, İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları.
• Büker, S. (2003). Film Ateşli Bir Öpüşmeyle Bitmiyor. D. Kandiyoti & A. Saktanber (Der.), Kültür Fragmanları (s.159-182). İstanbul: Metis.
• Çeliktemel-Thomen, Ö. (2010). Osmanlı İmparatorluğu’nda Sinema ve Propaganda, 1908-1922. Kurgu Online International Journal of Communication Studies, 2, 1-17.
• Çeliktemel-Thomen, Ö. (2015, Eylül). Foto Film Merkezi Koleksiyonu, Ordu Arşivinden Filmler. Altyazı, 153, 88-89.
• Deringil, S. (1994). Denge Oyunu İkinci Dünya Savaş’ında Türkiye’nin Dış Politikası. İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları.
• Golden, N. D. (1928). Short-subject Film Market in Latin America, Canada, the Far East, Africa, and the Near East. Motion-picture section of the Specialties Division, Trade Information Bulletin No: 544, United States Department of Commerce, Bureau of Foreign and Domestic Commerce.
• Hinkle, E. (1933). The Motion Picture in Modern Turkey. R. Bali (Der.), US Diplomatic Documents on Turkey (s. 25-187). İstanbul: Isis.
• Iggers, G. G. (1995). Historicism, the History and the Meaning of the Term. Journal of the History of Ideas, 56, 129-152.
• Iggers, G. G. (2000). Bilimsel Nesnellikten Postmodernizme Yirminci Yüzyılda Tarihyazımı. (Gül Çağalı Güven Çev.). İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları.
• İlmen, S. (2001). Süreyya Paşa’nın Anıları Teşebbüslerim Reisliklerim. İstanbul: Kasdav.
• Kandiyoti, D. (2003). Parçaları Yorumlamak. D. Kandiyoti & A. Saktanber (Der.), Kültür Fragmanları (s. 15-33). İstanbul: Metis.
• Köroğlu, E. (2004). Türk Edebiyatı ve Birinci Dünya Savaşı, 1914- 1918: Propagandadan Millî Kimlik İnşasına. İstanbul: İletişim.
• Lüleci, Y. (2014). Erken Cumhuriyet Döneminde Türkiye Cumhuriyeti ile Sovyetler Birliği Arasındaki Sanatsal İlişkiler: “Ankara: Türkiye’nin Kalbi” Belgeseli Örneği. İnsan & İnsan, 2, 40-61.
• McKernan, L. (2005). Education. R. Abel (Der.) Encyclopedia of Early Cinema (s. 214-215). London: Routledge.
• Müdafaa-i Milliye Cemiyeti. (1915). Anafartalar Muharebesi’nde İtilaf Ordularının Püskürtülmesi [Film]. Osmanlı İmparatorluğu.
• Müdafaa-i Milliye Cemiyeti. (1916). Çanakkale Muharebeleri [Film]. Osmanlı İmparatorluğu.
• Müdafaa-i Milliye Cemiyeti. (1917). Alman İmparatoru’nun Çanakkale Ziyaret [Film].Osmanlı İmparatorluğu.
• Naficy, H. (2011). A Social History of Cinema, The Artisanal Era 1897- 1941. Vol. 1. London: Duke.
• Ökçün, A. G. (1968). Türkiye İktisat Kongresi 1923-İzmir: Haberler- Belgeler-Yorumlar. Ankara: A. Ü. S. B. F.
• Özen, M. (2006). İkinci Meşrutiyet Döneminde Belgesel Sinema ve Propaganda, 1908-1914. Tarih ve Toplum Yeni Yaklaşımlar, 3, 91-102.
• Özön, N. (1962). Türk Sineması Tarihi (Dünden Bugüne) 1896-1960. İstanbul: Ekicigil Matbaası.
• Özön, N. (1970). İlk Türk Sinemacısı Fuat Uzkınay. Türk Sinematek Yayınları.
• Öztürk, S. (2005). Erken Cumhuriyet Döneminde Sinema Seyir Siyaset. Ankara: Elips.
• Öztürk, S. (2009). ‘Kültür Emperyalizmi’ ve ‘Modernleşme’ Kuramları Açısından Türkiye’de Sinema Üzerine Notlar (1896-1939). Kebikeç, 27, 157-181.
• Resmȋ Gazete (1937). Sayı: 3537, Tertip:3, Cilt:18, 118.
• Sargın, G. A. (2005). Ötekinin Gözüyle Ankara’yı Kurmak: Sovyet Propaganda Filmlerinde Devrimci Bellek Kaybı ve Anımsama. T. Şenyapılı (Der.) Cumhuriyet’in Ankara’sı, (s. 365-401). Ankara: ODTÜ Yayıncılık.
• Scognamillo, G. (2008). Cadde-i Kebir’de Sinema. İstanbul: Agora. Sinema Alemi (1924). Sinema Yıldızı, 1(1-3).
• Taylor, R. (1979). Film Propaganda Soviet Russia and Nazi Germany. London, New York: Harper & Row Publishers.
• Teksoy, R. (2008). Turkish Cinema. (Martin K Thomen & Özde Çeliktemel Çev.). İstanbul: Oğlak.
• Turkey An Oficial Handbook (1990). Ankara: The General Directorate of Press and Information.
• Türk Dil Kurumu Türkçe Sözlük (1998). Parlatır İ., Gözaydın N., Zül kar H. ( Der.), Ankara: Türk Tarih Kurumu Basım Evi.
• Türkoğlu, Ö. (1996). Halkevlerinin Kuruluş Amaçları, Örgütsel Yapısı ve Bazı Uygulamaları. Kebikeç, 3, 97-106.
• Weinberg, S. (Yönetmen) (1909). İstanbul’da Seçimler ve Meclisin Açılışı [Film]. Osmanlı İmparatorluğu.
• Yönetmen bilinmiyor. (1930 veya 1937). Atatürk’ün Sivas Seyahatı [Film]. Türkiye: TSK Foto Film Merkezi Komutanlığı, http://www. sabah.com.tr/medya/2015/06/17/tsknin-ilk-kez-yayinladigi-tarihi- goruntuler (erişim 20/7/2015).
• Yönetmen bilinmiyor. (1934). İran Şahı’nın Türkiye Ziyareti [Film]. Türkiye. https://www.youtube.com/watch?v=15XYcjAHXjA (erişim 13/2/2015).
• Yönetmen bilinmiyor. (1938). Atatürk’ün Mersin Seyahatı [Film]. Türkiye: TSK Foto Film Merkezi Komutanlığı, http://www.sabah. com.tr/medya/2015/06/17/tsknin-ilk-kez-yayinladigi-tarihi-goruntuler (erişim 20/7/2015).
• Yönetmen bilinmiyor. (1939). 25 İlk Kanûn 1939’da Türkiye’deki Büyük Yer Sarsıntısı [Film]. Türkiye: TSK Foto Film Merkezi Komutanlığıhttp://www.sabah.com.tr/medya/2015/06/17/tsknin-ilk- kez-yayinladigi-tarihi-goruntuler (erişim 20/7/2015).
• Yutkevich, S. & Arnştam, A. (Yönetmen) (1933). Türkiye’nin Kalbi Ankara/ Türkiye’nin Yüreği Ankara [Film]. Türkiye & SSCB.