Mütekellimûn ve Fukahâ Usûlcülere Göre Delâletin Mukayesesi ve İki Ekol Arasındaki Görüş Farklılıklarının Furû Fıkhına Etkisi

Yıl 2021, Cilt: 2 Sayı: 2, 155 - 196, 30.11.2021

Muhammed Latif Altun

Öz

Fıkıh usûlü ilmi, naslarda geçen ibarelerin hükümlere ve lafızların anlamla olan bağlantısına delâlet yollarıyla ulaşmaya çalışmıştır. Bu yüzden usûlcüler, lafzın manaya delâleti yollarına özel ilgi duymuş ve eserlerinde buna müstakil bölümler ayırmışlardır. Konu usûl ilmi için erken sayılabilecek dönemden itibaren mütekellimûn ve fukahâ ekollerinin farklı tasniflerine sahne olmuştur. Şâriʻin hitabını doğru yorumlamak ve bundan isabetli hükümler çıkarmak bu çabanın önemli sebeplerindedir. Nassı doğru anlama ve isabetli hükümlere varma notasında delaletin etkisi, İslâm hukuk metodolojisindeki iki ekolun delalet kavramına yükledikleri anlam ve delaleti tasnif etmeleri önemlidir. Bu önemine binaen bu çalışmada delâlet kavramının anlamına, önemine ve tarihi seyrine vurgu yapıldı. Başta mütekellimûn ekolü olmak üzere fukahâ usûlcülerinin delâlet ve mantûk-mefhum ile ilgili metodolojik yaklaşımlarına, bunların isimlendirilmelerine, tasniflerine, bu tasnifin neticelerine ve ekollerinin kullandığı delâlet metotlarının karşılaştırılmasına yer verildi. Daha sonra meydana gelen metodolojik yaklaşım farklılığının fürû fıkhına olan yansımasına ve meydana getirdiği farklı görüşlere âyet ve hadislerle işaret edildi.

Anahtar Kelimeler

Fıkıh,, Fıkıh Usûlü, Delâlet, Mantûk,, Mefhûm,

Teşekkür

Çalışmalarınızın hayırlara vesile olmasını temenni eder, hayırlı çalışmalar dilerim.

Kaynakça

• Abdurrahman b. Muhammed b. Ahmed. eş-Şerhü’l-kebîr alâ Metni’l-Mukniʻ. b.y.: Dâru’l-Kütübi’l-Arabî, ts.
• Abdülaziz b. Ahmed b. Muhammed el-Buhârî. Keşfü’l-esrâr şerhu Usûl’l-Pezdevî. 4 Cilt. b.y.: Dârü’l-Kütbi’l-İslâmî, ts.
• Abdülkerim b. Ali b. Muhammed b. Nemle. el-Mühezzeb fî ilmi usûli’l-fıkhi’l-mukaren. Riyad: Mektebetü’r-Rüşd, 1420/1999.
• Abdülkerim b. Ali b. Muhammed Nemle. el-Camiʻ li mesâil usûli’l-fıkh ve tatbîkâtuha alâ’l-mezhebi’r-râcih. Riyad: Mektebetü’r-Rüşd, 1420/2000.
• Akserî, Muhammed. el-Mantûku ve’l-mefhûmü beyne medreseteyi’l-mütekellimîn ve’l-fukahâ. Fas: y.y., 2005.
• Âmidî, Ebü’l-Hasan Seyyifüddin Ali. el-İhkâm fî usûli’l-ahkâm. thk. Abdürrezzak Afîfî. 4 Cilt. Beyrut: el-Mektebetü’l-İslâmî, ts.
• Askalânî, Ebü’l-Fadl Ahmed b. Ali b. Muhammed. Fethü’l-bâri şerhu Sahîhi’l-Buhârî. 13 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Maʻrife, 1379.
• Bardakoğlu, Ali. “Delîl”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 9/138-140. İstanbul: TDV Yayınları, 1994.
• Bardakoğlu, Ali. “Delâlet”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 9/119-122. İstanbul: TDV Yayınları, 1994.
• Beyhakî, Ahmed b. Hüseyn b. Ali el-Husrevcirdî. Maʻrifetü’s-süneni ve’l-âsâr. thk. Abdülmutîʻ Emin Kalʻaci. 15 Cilt. Beyrut: Dârü Kuteybe, 1991.
• Bolay, M. Naci. “Delâlet”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 9/119-122. İstanbul: TDV Yayınları, 1994.
• Cessâs, Ahmed b. Ali Ebû Bekir er-Râzî. el-Fusûl fi’l-usûl. 4 Cilt. b.y.: Vizâretü’l-Evkâfi’l-Kuveytiyye, 1414/1994.
• Cessâs, Ahmed b. Ali Ebû Bekir er-Râzî. Şerhu Muhtasri’t-Tahâvî, thk. İsmatullah İnâyetullah Muhammed, 8 Cilt. y.y.: Dârü’l-Beşâirü’l-İslâmiyye, 2010.
• Cirâʻî, Ebû Bekir b. Zeyd el-Cirâʽî es-Sâlihî. Şerhu Muhtasari Usûli’l-Fıkh. 3 Cilt. thk. Abdülaziz Muhammed İsa. Kuveyt: Letâif li Neşri’l-Kütüb, 1433/2012.
• Cürcânî, Ali b. Muhammed b. Ali ez-Zeyn. Kitâbü’t-taʽrîfât. Beyrut: Dârü’l-Mektebeti’l-İlmiyye, 1983.
• Cüveynî, Abdülmelik b. Abdillah b. Yusuf. el-Bürhân fî usûli’l-fıkh. thk. Salah b. Muhammed b. Uveyde. 2 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1997.
• Dârekutnî, Ebü’l-Hasan Ali b. Ömer b. Ahmed. Sünenü Dârekutnî, Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 2004.
• Debûsî, Ebû Zeyd Abdullah b. Ömer. Takvîmü’l-edille fî usûli’l-fıkh. thk. Halil Muhyeddin el-Meyis. b.y.: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1421/2001.
• Ebû İbrâhîm İzzüddîn Muhammed b. el-İmam. İcâbetü’s-sâil şerhu Buğyeti’l-âmil. thk. el-Kâdî Muhammed b. Ahmed. Beyrut: Muessesetü’r-Risâle, 1986.
• Ebȗ Zehre Muhammed. Usȗlü’l-fıkh. b.y.: Dârü’l-Fikri’l-Arabî, ts.
• Ebü’l-Fazl Adudüddîn Abdurrahmân b. Ahmed b. Abdilgaffâr el-Îcî. Şerhu Muhtasari’l-müntehâ. thk. Muhammed Hasan İsmail. 3 Cilt. Beyrut: Dârü’l-kütübi’l-ilmiyye, 1424/2004.
• Ebü’l-Velîd Süleymân b. Halef b. Sa‘d et-Tücîbî el-Bâcî. el-İşâre fî maʻrifeti’l-usȗl. thk. Muhammed Ali Ferkȗs. Beyrut: Dârü’l-Beşâir, 1416/1996.
• Ebü’r-Rebî‘ Necmüddîn Süleymân b. Abdilkavî. Der’ü’l-kavli’l-kabîh bi’t-tahsîn ve’t-takbîh. thk. Eymen Mahmud Şahhâde. Beyrut: ed-Dârü’l-Arabiyye, 1426.
• Emȋr Pâdişâh, Muhammed Emin b. Mahmud el-Buhârȋ. Teysȋrü’t-tahrȋr. 4 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1983.
• Ezherȋ, Muhammed b. Ahmed b. el-Ezherȋ el-Herevȋ. Tehzȋbü’l-luğa. thk. Muhammed ʻAvd. 8 Cilt. Beyrut: Dârü İhyâi’t-Türâsi’l-Arabȋ, 2001.
• Gazzâlî, Ebû Hamid Muhammed b. Muhammed. el-Menhûl min taʻlîkâti’l-usûl. thk. Muhammed Hasan. Beyrut: Dârü’l-Fikr, 1419/1998.
• Gazzâlî, Ebû Hamid Muhammed b. Muhammed. el-Müstesfâ. thk. Muhammed Abdüsselam. b.y.: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1413/1993.
• Gazzâlî, Ebû Hamid Muhammed b. Muhammed. Mihakkün’nazar fi’l-mantık. thk. Ahmed Ferid el-Mezîdî. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1431.
• Gazzâlî, Ebû Hamid Muhammed b. Muhammed. Şifâ’ü’l-galîl fî beyâni’ş-şebehi ve’l-muhîl ve mesâlik’t-taʻlîl. thk. Hamd el-Kebîsî. Bağdat: Matbaʻtü’l-İrşâd, 1390/1971.
• Hammâdî, İdrîs. el-Hitâbü’ş-şerʻî ve turuku istismârihi. Beyrut: el-Merkezü’s-Sekâfiyî’l-Arabî. 1994.
• Haraşȋ, Muhammed b. Abdillah. Şerhü Muhtasarı Halil li’l-Haraşî. 8 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Fikr, ts.
• İbn Abidîn, Muhammed Emin b. Ömer b. Abdilaziz. Reddü’l-muhtâr alâ’d-Dürri’l-Muhtâr. 6 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Fikr, 1992.
• İbn Hanbel, Ebû Abdillah Ahmed b. Muhammed. Müsnedü İmam Ahmed b. Hanbel. thk. Şuayb Arnaût. 50 Cilt. b.y.: Müessesetü’r-Risâle, 2001.
• İbn Kudâme, Ebû Muhammed Muvaffikuddin Abdullah b. Ahmed. el-Muğnȋ. thk. Taha ez-Zeynî. 15 Cilt. Kahire: Mektebetü’l-Kahire, 1968.
• İbn Mâce, Ebü Abdillah Muhammed b. Yezid el-Kazvinî. Sünenü İbn Mâce. thk. Muhammed Fuad. 2 Cilt. b.y.: Dârü İhyâi’l-Kütübi’l-Arabiyye, ts.
• İbn Rüşd, Ebü’l-Velid Muhammed b. Ahmed b. Muhammed b. Ahmed. Bidâyetü’l-müctehid ve nihâyetü’l-muktasıd. Kahire: Dârü’l-Hadis, 2004.
• İbnü’d-Dehhân, Muhammed b. Ali b. Şuayb. Takvîmü’n-nazar fî mesâile hilâfiyye zâiʻe. thk. Salih b. Nasır. 5 Cilt. Riyâd: Mektebetü’r-Rüşd, 1422/2001.
• İbnü’l-Hâcib Ebȗ ʻAmr Osman b. Ömer b. Ebî Bekir. Muhtasarü’l-müntehâ, (Ebü’s-Senâ el-İsfehanî’nin Beyânü’l-muhtasar’ı ile birlikte). thk. Muhammed Muzaffer Bekâ. 3 Cilt. Suudi Arabistan: Dârü’l-Medenî, 1406/1986.
• İbnü’l-Hâcib Ebȗ ʻAmr Osman b. Ömer b. Ebî Bekir. Muhtasari’l-Müntehâ, (Adudüddin el-Îcî’nin şerhi ve Teftâzânî’nin haşiyesi ile birlikte), thk. Muhammed Hasan İsmail. 3 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1424/2004.
• İbnü’n-Neccâr, Takıyüddin Ebü’l-Bekâʼ Muhammed b. Ahmed. Şerhü’l-Kevkebü’l-Münîr. thk. Muhammed ez-Zühaylî. 4 Cilt. b.y.: Mektebtü’l-Abekân, 1418/1997.
• İbnü’s-Sübkî, Ebû Nasr Tâcüddîn Abdülvehhâb b. Alî. Cemʻu’l-cevâmiʻ. thk. Abdülmünim Halil. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1424/2002.
• İltaş, Davut. Fıkıh Usûlünde Mütekellimîn Yönteminin Delâlet Anlayışı. İstanbul: İSAM (İslâm Araştırmaları Merkezi) Yayınları, 2011.
• İyâd b. Nâmî. Usûlü’l-fıkhı’l-lezî lâ yesʻu’l-fekîhu cehlehü. Riyad: Dârü’t-Tedmüriyye, 1426/2005.
• Karâfî, Ebü’l-Abbas Şihabüddin Ahmed b. İdris. el-İkdü’l-manzûm fi’l-husûsi ve’l-umûm. thk. Ahmed el-Hatm Abdullah. 2 Cilt. Mısır: Dârü’l-Kütübî, 1420/1999.
• Kâsânȋ, Alauddin Ebû Bekir b. Mesud. Bedâiʻu’s-sanâiʻ fî tertîbi’ş-şerâiʻ. 7 Cilt. b.y.: Dârül’l-Kütübübi’l-İlmiyye, 1986.
• Katîʻî, Safiyyüddin Abdülmümin b. Abilhakk. Kavâidü’l-usûl ve meʻâkidü’l-fusûl. thk. Enes b. Adil el-Yetâmî & Abdülaziz b. Adnan. Kuveyt: Dârü’r-Rekâiz li’n-Neşr, 1439/2018.
• Koçinkağ, Mansur. Mütekellim Yöntemi İslâm Hukuk Metodolojisi. İstanbul: Rağbet Yayınları, 2019.
• Kudûrî, Ebü’l-Hüseyin, Ahmed b. Muhammed. et-Tecrîd li’l-Kudûrî, thk. Muhammed Ahmed Serrâc. 12 Cilt. Kahire: Dârü’s-Selâm, 2006.
• Mâverdî, Ebü’l-Hasan Ali b. Muhammed b. Muhammed. el-Hâvi’l-kebîr fi fıkhi İmam eş-Şâfiî. thk. eş-Şeyh Ali Muhammed. 19 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1999 . Mâzerî, Ebû Abdillah Muhammed b. Ali. Îdâhül’mahsûl min Bürhâni’l-usûl. thk. Ammâr et-Talibî. b.y.: Dârü’l-Garbi’l-İslâmî, 1437.
• Merdâvî, Alauddin Ebü’l-Hasan Ali b. Süleyman. el-İnsâf fî Maʽrifeti’r-râcihi mine’l-hilâf. thk. Abdullah b. Abdülmuhsin. 30 Cilt. Kahire: Hicr li’t-Tibâʻa, 1995.
• Merdâvî, Alauddin Ebü’l-Hasan Ali b. Süleyman. et-Tahbîr şerhü’t-Tahrîr. thk. Abdurrahman el-Cebrîn & Avd el-Karenî. 8 Cilt. Riyad: Mektebetü’r-Rüşd, 2000.
• Molla Hüsrev, Muhammed b. Ferâmurz b. Ali. Mir’âtü’l-usȗl şerhü Mirkâti’l-Vusûl, İstanbul: Şirketü Sehâfiye-i Osmaniyye, 1319.
• Molla Hüsrev, Mehmed b. Ferâmurz b. Ali. Mirkâtü’l-vusûl. Çev. Davut İltaş. İstanbul: Muallim Neşriyat, 2019.
• Nas, Taha. Fıkıh Usûlünde Mefhûmun Delâleti ile İlgili Kavramların Gelişimi. İstanbul: Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2011.
• Nevevî, Ebû Zekeriyyâ Muhyiddin b. Şeref. el-Mecmûʻ Şerhu’l-Mühezzeb. 20 Cilt. y.y.: Dârü’l-Fikr, ts.
• Okur, Hüseyin. Hanefî Usȗlcülere Göre Nazmın Delâleti. Bursa: Uludağ Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2015.
• Peşe, Ahmet Muhammet. İslam Hukuk Biliminde Lafzın Delâleti ve Mantûk-Mefhûm Ayrımına İlişkin Tartışmalar. Isparta: Süleyman Demirel Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2011.
• Pezdevî, Ebü’l-Hasen Ebü’l-Usr Fahrü’l-İslâm Alî b. Muhammed b. el-Hüseyn b. Abdilkerîm. el-Usûl, Keşfü’l-Esrâr ile birlikte. 4 Cilt. y.y.: Dârü’l-Kütbi’l-İslâmî, ts.
• Râzî, Ebû Abdillah Muhammed b. Ömer b. Hasan. el-Mahsûl. thk. Taha Cabir Feyyaz. b.y.: Müessesetü’r-Risâle. 1418/1997.
• Safiyyü’l-Hindî, Ebû Abdillâh Safiyyüddîn Muhammed. el-Fâik fî usûli’l-fıkh. thk. Muhammed Nessar. 2 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kütbi’l-İlmiyye, 1426/2005.
• Semerkandî, Ebû Bekr Alâüddîn Muhammed b. Ahmed. Mîzânü’l-usûl fî netâici’l-ukûl, thk. Muhammed Zeki Abdilberr. Katar: Matbaatü’d-Devha el-Hadîse, 1404/1984.
• Serahsî, Muhammed b. Ahmed b. Ebî Sehl. Usûlü’s-Serahsî. 2 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Maʻrife, ts.
• Sığnâkî, Hüsâmüddîn Hüseyn b. Alî b. Haccâc el-Buhârî. el-Kâfî şerhü’l-Pezdevî. thk. Fahreddin Seyyid Muhammed. 5 Cilt. b.y.: Mektebetü’r-Rüşd, 1422/2001.
• Sübkî, Ebü’l-Hasen Takıyyüddîn Alî b. Abdilkâfî. el-İbhâc fî şerhi’l-Minhâc. 3 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kütbi’l-İlmiyye, 1416/1995.
• Şâşî, Nizâmüddin Ebû Ali Ahmed b. Muhammed. Usûlü’ş-Şâşî. Beyrut: Dârü’l-Kitâbi’l-Arabî, ts.
• Şenkîtî, Ebȗ Muhammed Abdullah b. İbrahim el-Alevî. Neşrü’l-bünȗd alâ Merâki’s-suȗd. 2 Cilt. Mağrib: Matbatü Fedâle, ts.
• Şevkânî, Muhammed b. Ali b. Muhammed. İrşâdü’l-fuhûl ilâ tahkîki’l-Hakki min ilmi’l-usûl. thk. eş-Şeyh Ahmed Azzo İnâye. 2 Cilt. b.y.: Dârü’l-Kütübi’l-Arabi, 1419/1999.
• Teftâzânî, Sa‘düddîn Mes‘ûd b. Fahriddîn Ömer. Hâşiyetü alâ muhtasar İbn Hâcib ve Şerhi’l-Adud. thk. Muhammed Hasan İsmail. 3 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1424/2004.
• Teftâzânî, Saʻdüddin Mesud b. Fahriddȋn Ömer. Şerhu’t-telvîh ala’t-Tevdîh. 2 Cilt. Mısır: Mektebetü Sabîh, ts.
• Tilimsânî, Ebû Abdillah Muhammed b. Ahmed el-Hasanî. Miftâhü’l-usûl ilâ binâi’l-fürûʻi alâ’l-usûl. thk. Muhammed Ali Ferkus. Mekke: el-Mektebetü’l-Mekkiyye, 1419/1998.
• Tûfî, Ebü’r-Rebî‘ Necmüddîn Süleymân b. Abdilkavî b. Abdilkerîm. Şerhu Muhtasaru’r-Ravda. thk. Abdullah b. Abdülmuhsin et-Türkî. 3 Cilt. b.y.: Müessetü’r-Risâle, 1407/1987.
• Yaşar, Mehmet Aziz. Tâcüddîn es-Sübkî ve usûlcülüğü. Mardin: Artuklu Üniversitesi Yayınları, 2018.
• Zebidî, Muhammed b. Muhammed b. Abdirrezzak. Tâcü’l-arûs. b.y.: ts.
• Zekeriyya el-Ensârȋ, Zekeriyya b. Muhammed b. Zekeriyya. Gâyetü’l-usȗl fî şerhi Lübbi’l-usȗl. Mısır: Dârü’l-Kütbi’l-Arabiyyeti’l-Kübrâ, ts.
• Zerkeşȋ, Ebû Abdillah Bedrüddin Muhammed b. Abdillah. el-Bahrü’l-muhȋt fȋ usûli’l-fıkh. 8 Cilt. b.y.: Dârü’l-Kütübî, 1994.