The Ideological Interpretation of Qur’an: The Azāriqa Case

Yıl 2022, , 153 - 174, 15.06.2022

Kerim Yılmaz

https://doi.org/10.35415/sirnakifd.1052332

Öz

This study tries to identify the ideological approach to Qur’an by the Azāriqa sect of Khārijite, whose ideas have been a matter of discussion from past to present although they had a brief time in history. Within this context, the fact that there are no studies conducted on “Azāriqa’s ideological approaches to the Qur'an” makes the article important. Among the problematic issues related to the topic are concerns such as the effect resulting in political and social circumstances that Azāriqa emerged, their distinguishing characteristics from Khārijite, and the matters they applied subjective interpretations of religious texts. The scope and limits of the subject are the emergence and characteristics of Khārijite and Azāriqa’s break with the Khārijites with its basic criteria. The focus of the article is Azāriqa's ideological approaches to the Qur'an. In line with this scope, the subject has been discussed with a descriptive method by making use of the works in the fields of Tafsir, Islamic History, Kalam and History of Islamic Sects. The reasons for this study's handling of Azāriqa are as follows: Although Azāriqa came out of Khārijite, they had their own views, adopting a radical path and using the Qur'an, the main source of religion as a reference to support their views. In the emergence of Khārijite, which led the first differentiation movement by leaving the general structure of Islamic society, the political and socio-cultural environments of the time were effective. Azāriqa showed up under the leadership of Nāfiʻ ibn al-Azraq from among the Khārijite as a result of the political disturbances in Basra following the death of Umayyad caliph Yazīd. The followers of Azāriqa ruled for about fifteen years in and around Ahvaz, and therefore they had a field to practise the principles they believed in. Because they were constantly at war with Ibn Zubayr and Umayyads, and because they always acted with extremism and radicalism towards their opponents, they disappeared from the scene of history in a short time. Differently from Khārijite, Azāriqa deemed those who are not their followers not only as infidels, but also as polytheists (mushrik), and considered it lawful to loot their belongings and even to kill or enslave the wives or children of those people. In addition, they regarded the other Khārijites who did not fight on their side or who did not move to the area where Azāriqa ruled as infidels, and they made tests if any of them wanted to join their group, and if something was stolen, regardless of the size or quantity of the item, they practised the punishment of cutting the thief’s arm from the shoulder. As the largest and the most radical fraction of Khārijite, the effect of the policies they adopted those days on their approach to the Qur’an was obvious. The members of Azāriqa approached the Qur’an within the context of their own ideology and perceived what they could comprehend from Qur’an as the religion itself. While trying to understand Qur’an, they had a superficial approach to the naṣṣ, they did not pay attention to the Prophet’s or the Companion’s discourses or practises, they ignored the historical and social context of the verses and only acted according to the principles and views they had set. Thus, it is possible to state that they facilitated making room for subjective and ideological interpretations while referring to verses for justifying their political and faith-related ideas. Consequently, Azāriqa tried to impose their ideas on the society by taking the ideas of Khārijite, which emerged after the Event of Arbitration, one step further, and by taking references from Qur’an. In this context, it can be said that the ideological interpretation by early Khārijite reached a peak with Azāriqa. Furthermore, it can also be stated that by using the name of Islam, today the views of Azāriqa form a background for the radical groups who murder thousands of innocent men, women and children considering them to be infidels (including Muslims) only because they do not belong to their group.

Anahtar Kelimeler

Tafsīr, Qur’an, Ideological Interpretation, Khārijite, Azāriqa

Kur’an’ın İdeolojik Yorumu: Ezârika Örneği

Öz

Bu makalenin amacı, tarihte kısa bir zaman diliminde berhayat olmasına rağmen fikirleri geçmişten günümüze tartışılan Hâricîlerin Ezârika kolunun Kur’an’a ideolojik yaklaşımlarını tespit etmeye çalışmaktır. Bu bağlamda “Ezârika’nın Kur’an’a ideolojik yaklaşımları” üzerine yapılmış bir çalışmaya ulaşılamamış olması makaleyi önemli kılmaktadır. Konunun problematikleri arasında Ezârika’nın hangi siyasi ve sosyal şartların etkisiyle ortaya çıktığı, Hâricîlerden onları farklı kılan özelliklerin neler olduğu, hangi konularda dini metinlere yönelik öznel okumalar yaptıkları gibi sorular yer almaktadır. Konunun kapsam ve sınırlarını Hâricîliğin ortaya çıkışı ve özellikleri, Ezârika’nın Hâricîlerden kopuş süreci ve temel kriterlerinin yanında makalenin odak noktasını Ezârika’nın Kur’an’a ideolojik yaklaşımları oluşturmaktadır. Bu kapsam doğrultusunda makalede, Tefsir, İslam Tarihi, Kelam ve Mezhepler Tarihi alanlarındaki eserlerden istifade edilerek betimleyici bir yöntem kullanılmıştır. Bu çalışmanın Ezârika üzerinden ele alınma nedenleri şunlardır: Ezârika’nın Hâricîlik içinden çıkmasına rağmen kendine has görüşlerinin olması, radikal bir yol benimsemesi ve görüşlerini desteklemek için dinin temel kaynağı olan Kur’an’ı referans olarak kullanmasıdır. İslam toplumunun genel yapısı içerisinden ayrılarak ilk farklılaşma hareketini oluşturan Hâricîliğin ortaya çıkışında dönemin siyasi ve sosyo-kültürel ortamı etkili olmuştur. Ezârika ise Emevî halifesi Yezid’in ölümünden sonra Basra’da ortaya çıkan siyasi kargaşa neticesinde Nâfi‘ b. Ezrak’ın öncülüğünde Hâricîlik içerisinden neşet etmiştir. Ezârika mensupları Ahvaz ve çevresinde yaklaşık on beş yıl hüküm sürerek savundukları ilkeleri uygulama alanı bulmuştur. İbn Zübeyr ve Emevîlere karşı sürekli savaş halinde olmaları ve muhaliflerine karşı aşırı sertliği ve radikalizmi benimsemeleri sebebiyle kısa sürede tarih sahnesinden silinmişlerdir. Ezârika, Hâricîlerden farklı olarak Müslümanlardan Ezârika’ya mensup olmayanları sadece kâfir değil aynı zamanda müşrik kabul etmiş, bunların kadınları ile çocuklarını öldürmeyi veya köle statüsüne geçirmeyi ve mallarını yağmalamayı caiz görmüştür. Yine kendileriyle birlikte düşmana karşı savaşmayan ve Ezârika’nın bulunduğu yere hicret etmeyen diğer Hâricîleri kâfir kabul etmiş, bunlardan kendilerine katılmak isteyenleri imtihana tâbi tutmuş ve çalınan malın miktarı ne olursa olsun hırsıza omuzdan kol kesme cezası uygulamıştır. O dönemde Hâricîlerin en kalabalık ve en radikal fırkası olan Ezârika’nın Kur’an’a yaklaşımında takip ettikleri siyasetin etkisi bariz bir şekilde görülmektedir. Ezârika mensupları, Kur’an’a kendi ideolojileri bağlamında yaklaşmış ve Kur’an’dan anladıkları şeyleri dinin kendisi gibi algılamıştır. Kur’an’ı anlamaya çalışırken naslara yüzeysel yaklaşmış, Hz. Peygamber ve sahabenin söylem ve uygulamalarını dikkate almamış, ayetlerin tarihi ve sosyal ortamını göz ardı ederek sadece kendi belirledikleri ilkeler ve görüşler doğrultusunda hareket etmiştir. Bu durumun Ezârika’nın siyasi ve itikadi düşüncelerini meşrulaştırmak için ayetleri referans alırken öznel ve ideolojik yorumlarına yer açmada kolaylaştırıcı bir rol oynadığını ifade etmek mümkündür. Sonuç olarak Ezârika, hakem olayı ile ortaya çıkan Hâricîlerin görüşlerini daha ileriye götürüp Kur’an’dan da referans alarak fikirlerini topluma empoze etmeye çalışmıştır. Bu bağlamda ilk dönem Hâricîlerinde var olan ideolojik okumanın Ezârika ile doruk noktasına ulaştığı söylenebilir. Ayrıca Ezârikâ’nın görüşlerinin, günümüzde İslam kimliği altında kendilerinden olmayanları (Müslümanlar dâhil) kâfir kabul ederek erkek, kadın ve çocuk ayrımı yapmadan binlerce masumu öldüren radikal örgütlerin fikirlerine arka plan oluşturduğunu ifade etmek mümkündür.

Anahtar Kelimeler

Tefsir, Kur’an, İdeolojik Yorum, Hâricîler, Ezârika

Kaynakça

• Akalın, Şükrü Halûk vd. Türkçe Sözlük. Ankara: Türk Dil Kurumu, 11. Basım, 2011.
• Akbulut, Ahmet. Sahabe Dönemi İktidar Kavgası – Alevi Sünni Ayrışmasının Arka Planı. Ankara: Otto Yayınları, 6. Basım, 2018.
• Ay, Mahmut. Mu’tezile ve Siyaset (Mu’tezile’nin İktidar Serüveni). İstanbul: Endülüs Yayınları, 2. Basım, 2017.
• Aycan, İrfan – Söylemez M. Mahfuz. İdeolojik Tarih Okumaları Câhız, İbn Sellâm el-İbâdî, İbn Teymiyye, Makrizî, Tabersî Örneği. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 1999.
• Ayyâşî, Ebu’n-Nadr Muhammed b. Mes‘ûd es-Selemî es-Semerkandî. Tefsîru’l-Ayyâşî. thk. Seyyid Hâşim er-Resûlî el-Mahallâtî. 2 Cilt. Beyrut: Müessesetü’l-A‘lemî li’l-Matbûât, 1991.
• Bağdâdî, Ebû Mansûr Abdulkahir b. Tâhir b. Muhammed. el-Fark Beyne’l-Fırak ve Beyânu’l-Fırkati’n-Nâciyeti minhum. thk. Muhammed Fethi en-Nâdî. Kâhire: Dâru’s-Selâm, 2. Basım, 2016.
• Bayram, İbrahim. “Şiddet ile Özdeşleşen Ezârika Fırkasının Bu Bağlamdaki Görüşleri”. Şiddet ve Sosyal Travmalar. ed. Adem Solak. 1/762-791. Ankara: Hegem Yayınları 2018.
• Belâzurî, Ahmed b. Yahya b. Câbir. Ensâbu’l-Eşrâf. thk. Suheyl Zekkâr - Riyad Zerkây. 13 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 1996.
• Buhârî, Ebû Abdillah Muhammed b. İsmâil. Sahîhu’l-Buhârî. Şam - Beyrut: Dâru İbn Kesîr, 2002.
• Cerrahoğlu, İsmail. Kur’an Tefsirinin Doğuşu ve Buna Hız Veren Amiller. Ankara: Ankara Üniversitesi Basımevi, 1968.
• Cessâs, Ebû Bekir Ahmed b. Ali er-Râzî. Ahkâmu’l-Kur’ân. thk. Abdusselam Muhammed Ali Şahin. 3 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2013.
• Çalışkan, İsmail. Siyasal Tefsirin Oluşum Süreci. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2016.
• Çalışkan, Necmettin - Okşar, Yusuf. “Hâricîlik Anlayışının Kökenleri ve Günümüzdeki Yansımaları”. BEÜ İlahiyat Fakültesi Dergisi 7/1 (Haziran 2020): 99-124. https://doi.org/10.33460/beuifd.699688
• Demircan, Adnan. Hâricîlerin Siyasî Faaliyetleri. İstanbul: Beyan Yayınları, 2015.
• Düceylî, Muhammed Rıdâ Hasan. Fırkatü’l-Ezârika. Necef: Matbaatu Numan, 1973.
• Eagleton, Terry. İdeoloji. çev. Muttalip Özcan. İstanbul: Ayrıntı Yayınları, 1996.
• Erten, Mevlüt. “Mübhemâtü’l-Kur’ân ve Fırkalar (İdeolojik Tefsir)”, EKEV Akademi Dergisi, 3/1, (Bahar 2001), 65-84.
• Eş’arî, Ebu’l-Hasan Ali b. İsmail. Makâlâtü’l-İslâmiyyîn ve’htilâfü’l-Müsallîn. thk. Muhammed Muhyiddîn Abdulhamîd. 2 Cilt. Kahire: Mektebetü’n-Nahda, 1950.
• Fazlur Rahmân. İslam. çev. Mehmet Dağ – Mehmet Aydın. Ankara: Ankara Okulu Yayınları 13. Basım, 2018.
• Fığlalı, Ethem Ruhi. İbâdiyye’nin Doğuşu ve Görüşleri. Ankara: Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yayınları, 1983.
• Gönen, Metin. Ezârika’nın Doğuşu ve Görüşleri. Ankara: Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2006.
• Harpûtî, Abdullatif. Kelam Tarihi. sad. Muammer Esen, Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 4. Basım, 2019.
• Hasan, İbrahim Hasan. Târîhu’l-İslâm es-Siyâsî ve’d-Dînî ve’s-Sekâfî ve’l-İctimâî. 4 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Cîl - Kâhire: Mektebetu’n-Nahda el-Mısriyye, 14. Basım, 1996.
• Heywood, Andrew. Siyasi İdeolojiler Bir Giriş. çev. Ahmet K. Bayram vd., Ankara: Adres Yayınları, 5. Basım, 2013.
• Himyerî, Neşvan b. Said. Şerhu Risâleti’l-Hûri’l-İyn. thk. Kemal Mustafa. Kâhire: Mektebetü’l-Hâncî, 1948.
• Izutsu, Toshihiko. İslâm Düşüncesinde Îmân Kavramı. çev. Selahattin Ayaz. İstanbul: Pınar Yayınları, 2017.
• İbn Hazm, Ebû Muhammed Ali b. Ahmed b. Saîd el-Endelüsî el-Kurtubî. el-Fasl fi’l-Milel ve’l-Ehvâ ve’n-Nihal/Dinler ve Mezhepler Tarihi. çev. Halil İbrahim Bulut. 3 Cilt. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları, 2017.
• İbn Kuteybe, Ebû Muhammed Abdullah b. Müslim ed-Dineverî. el-İmâme ve’s-Siyâse. thk. Ali Şeyrî. 2 Cilt. Beyrut: Dârul-Edvâ, 1990.
• İbn Münzir, Ebû Bekir Muhammed b. İbrahim en-Neysebûrî. Kitâbu Tefsîri’l-Kur’an. thk. Sa’d b. Muhammed es-Sa’d. 2 Cilt. Medine: Dâru’l-Meâsir, 2002.
• İbn Zekvân, Sâlim. es-Sîre-Bir Hâricî/İbâdî Klasiği”. çev. Harun Yıldız. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2017.
• Kâdî Abdulcebbâr, Ebu’l-Hasan b. Ahmed. “Fadlu’l-İ’tizâl ve Tabakâtu’l-Mu’tezile ve Mubâyenetuhum li Sâiri’l-Muhâlifîn”. thk. Fuâd Seyyid. Fadlu’l-İ’tizâl ve Tabakâtu’l-Mu’tezile. 87-368. Beyrut: el- Ma’hedu’l-Almânî li’l-Ebhâsi’l-Şarkiyye fî Beyrût, Dâru’l-Fârabî, 2017.
• Kalhâtî, Ebû Abdullah Muhammed b. Saîd el-Ezdî. el-Keşf ve’l-Beyân. 2 Cilt. thk. Seyyide İsmail Kâşif. Umân: Saltanat-ı Umân Vizâratü’t-Turâsi’l-Kavmî ve’s-Sekâfe, 1980.
• Karataş, Halil İbrahim. Eylemleri ve Söylemleri ile İşid: Dînî Siyasi ve Stratejik yapısı. İstanbul: İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2006.
• Kılıç, Sadık. “Dil ve İnsanın Tarihselliği Bağlamında Dini Metin”. Kur’an ve Dil - Dilbilim ve Hermenötik - Sempozyumu. 95-105. Van: Yüzüncü Yıl Üniversitesi İlahiyat Fakültesi, 2001.
• Kummî, Ebu’l-Hasan Ali b. İbrahim. Tefsîru’l-Kummî. thk. Muhammed Bakır el-Muvahhid el-Ebtahî. 3 Cilt. Kum: Müessesetü İmam Mehdî, 1435/2014.
• Kur’an Yolu. Erişim 25 Ocak 2022. https://kuran.diyanet.gov.tr/Tefsir/.
• Kutlu, Sönmez. Tarihsel Din Söylemleri Üzerine Zihniyet Çözümlemeleri. Ankara: Otto Yayınları, 2. Basım, 2016.
• Malatî, Ebu’l-Hüseyn Muhammed b. Ahmed b. Abdirrahmân. et-Tenbîh ve’r-Red ʿalâ Ehli’l-Ehvâʾ ve’l-Bida. thk. Muhammed Zâhid el-Kevserî. Bağdat: Mektebetu’l-Müsennâ - Beyrut: Mektebetu’l-Meârif, 1968.
• Mustafa, Nevin Abdulhâlık. İslam Siyasi Düşüncesinde Muhalefet - Hz. Muhammed Devrinden Abbasîlerin İkinci Yüzyılına Kadar. çev. Vecdi Akyüz. İstanbul: İz Yayınları, 1990.
• Müberred, Ebu’l-Abbâs Muhammed b. Yezîd. el-Kâmîl. thk. Muhammed Ahmed ed-Dâlî. 4 Cilt. Beyrut: Müessesetu’r-Risâle, 3. Basım, 1997.
• Nâşî el-Ekber, Abdullah b. Muhammed. Mesâilu’l-İmâme ve Muktetafât mine’l-Kitâbi’l-Evsat fi’l-Makâlât. thk. Josef Van Ess - Franz Steiner Verlag. Beyrut: Dâru’n-Neşr, 1971.
• Nicholson, Reynold Alleyne. A Literary History of the Arabs. Newyork: Charles Scribner’s Sons, 1907.
• Öz, Mustafa. “Ezârika”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 12: 45-46. Ankara: TDV Yayınları, 1995.
• Öz, Mustafa. “İsti‘râz”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 23: 374. Ankara: TDV Yayınları, 2001.
• Öz, Mustafa. “Nâfi‘ b. Ezrak”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 32: 289-290. Ankara: TDV Yayınları, 2006.
• Öz, Mustafa. “Takiyye”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 39: 453-454. Ankara: TDV Yayınları, 2010.
• Suyûtî, Celâlu’d-Dîn. el-İtkân fî Ulûmi’l-Kur’an. thk. Şuayb el-Arnaût. Beyrut: Müessetü’r-Risâle, 2013.
• Suyûtî, Celâlu’d-Dîn. ed-Durru’l-Mensûr et-Tefsîr bi’l-Me’sûr. thk. Abdullah Abdulmuhsin et-Türkî. 17 Cilt. Kâhire: Merkezu Hicr lil-Buhûs ve’d-Dirâsâti'l-Arabiyye ve’l-İslâmiyye, 2003.
• Şehristânî, Ebu’l-Feth Muhammed b. Abdulkerim. el-Milel ve’n-Nihal. thk. Kisra Salih el-Ali. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 2019.
• Taberî, Ebû Ca’fer Muhammed b. Cerîr. Tarihu’t-Taberî - Tarihu’l-Ümem ve’l-Mulûk. thk. Mustafa es-Seyyid - Târık Sâlim. 6 Cilt. Kahire: el-Mektebetü’t-Tevfîkiyye, 2. Basım, 2016.
• Taberî, Ebû Ca’fer Muhammed b. Cerîr. Tefsîru’t-Taberî - Câmiu’l-Beyân an Te’vîli’l-Kur’an. thk. İslam Mansur Abdulhamid. 12 Cilt. Kâhire: Dâru’l-Hadis, 2010.
• Uzun, Nihat. Hicri II. Asırda Siyâset Tefsir İlişkisi. İstanbul: Pınar Yayınları, 2011.
• Vatandaş, Saniye. “İdeolojinin Doğuşu ve Bilim Din Ekseninde konumlanması”. ARTS: Artuklu Sanat ve Beşeri Bilimler Dergisi. 4, (2020), 76-102.
• Watt, W. Montgomery. İslam Düşüncesinin Teşekkül Devri. çev. Ethem Ruhi Fığlalı. İzmir: İzmir İlahiyat Vakfı Yayınları, 5. Basım, 2017.
• Yıldız, Harun. “Hâricîlerin Doğuşunda Kurrâ’nın Rolü”. EKEV Akademi Dergisi, 8/18, (Erzurum 2004), 268-280.
• Yıldız, Harun. Kendi Kaynakları Işığında Hâricîliğin Doğuşu ve Gelişimi. Ankara: Araştırma Yayınları, 2016.
• Yüksel, Muhammed Bahaeddin. “Kur'ân’ın İdeolojik Yorumu Sorununa Genel Bir Bakış”. Edebali İslamiyat Dergisi, 1/2 (Kasım/2017), 61-83.
• Zehebî, Muhammed Hüseyin. et-Tefsîr ve’l-Müfessirûn. 3 Cilt. Kahire: Dâru’l-Hadîs, 2012.