Tûr Abdîn Yöresinin İslâmlaşma Süreci

Yıl 2012, Cilt: 3 Sayı: 6, 154 - 162, 01.12.2012

Hüseyin Güneş

Öz

Tûr
Abdîn, eskiden beri Süryaniliğin önemli merkezlerinden biri
olmuştur. Hz. Ömer döneminde büyük bir hızla yayılan fetih
hareketleriyle birlikte burası İslâm hâkimiyeti altına
girmiştir. Makalede genel olarak Cezire bölgesi, özel olarak da
Tûr Abdîn yöresinin İslâmlaşma süreci, temel İslâm tarihi
kaynaklarından hareketle işlenecektir. Öncelikle Hz. Muhammed ve
Râşid halifeler döneminde yaşanan gelişmelerin Tûr Abdîn ve
çevresinde görülen etkisi, söz konusu dönemlerde bölgenin
içinde bulunduğu siyasî, dinî ve etnik durum incelenecektir. Daha
sonra, İslâm fetihleriyle başlayan İslâmlaşmanın hangi
dönemlerde nasıl bir seyir izlediği ve bölgenin son asırlara
kadar nasıl bir hal aldığı tespit edilmeye çalışılacaktır.

Anahtar Kelimeler

Güneydoğu Anadolu, Tur Abdîn, Midyat, İslâm, Süryaniler

Kaynakça

• Abu’l-Farac, Gregory, Bar Hebraeus Chronography , çev. E. A. Allis Budge, London 1932.
• Acar, Abdurrahman, “Arap Coğrafyacılarına Göre Mardin”, I. Uluslararası Mardin Tarihi Sempozyumu Bildirileri, İstanbul 2006, s. 81-95.
• Acar, Abdurrahman, “Diyarbakır’ın İslam’la /Sahabeyle Tanışması”, Nebiler, Sahabiler, Aziz- ler ve Krallar Kenti Diyarbakır, Ankara 2010, s. 61-70.
• Akbaş, Mehmet, “Hz. Peygamber ve Raşid Halifeler Döneminde İdil”, Geçmişten Günümü - ze İdil (Uluslararası Geçmişten Günümüze İdil Sempozyumu Bildirileri), Edit. Nesim Doru, İstanbul 2011, s. 45-57.
• Akbaş, Mehmet, Sahâbenin İslâm Tebliği (Suriye Bölgesi), Nida yay., İstanbul 209.
• Akyüz, Gabriyel, Osmanlı Devletinde Süryani Kilisesi, Mardin 2002.
• Akyüz, Gabriyel, Tüm Yönleriyle Süryaniler , Mardin 2005.
• Apak, Adem, Anahatlarıyla İslâm Tarihi I (Hz. Muhammed Dönemi), Ensâr Neşriyat, İstan- bul2009.
• Apak, Adem, Anahatlarıyla İslâm Tarihi II (Hulefâ-i Râşidîn Dönemi), Ensâr Neşriyat, İs- tanbul 2011.
• Azimli, Mehmet, Diyarbakır ve Çevresinin Müslümanlaşma Süreci , Çizgi Kitapevi Yay., Kon- ya 2010.
• Balta, Fatih, İslâm Öncesinden Dört Halife Dönemi Sonuna Kadar Tağlib Kabilesi, Basılma - mış Yüksek Lisans Tezi, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara 2003.
• Belâzürî, Ahmed, b. Yahya (279/892), Fütûhu’l-Büldân , thk. A. Enis et-Tabbâ’ – Ö. Enis et- Tabbâ’, Müessesetü’l-Meârif, Beyrut 1987.
• Bois, Tomas, Târîhu’l-Ekrâd , çev. M. Teysir Mirhan, Dârü’l-Fikr, Dımaşk 2008
• Bozan, Metin, “Hicri I. Asır Mezhep Hareketlerinde Mardin Bölgesi”, Makalelerle Mardin I (Tarih-Coğrafya), Edit. İbrahim Özcoşar, İstanbul 2007, s. 193-213.
• Bozkurt, Abdulbaki, “Artuklular Öncesi Mardin’de İslâmlaşma”, Artuklular, Edit. İbrahim Özcoşar, I, 301-324.
• Çelik, Mehmet, “Süryaniler” DİA , İstanbul 2010, XXXVIII, 175-178.
• Çevik, Adnan, “İlkçağlardan Ortaçağın Sonuna Kadar Midyat ve Yöresi (Tûr Abdîn)’nin Tarihi Coğrafyası”, Makalelerle Mardin I (Tarih-Coğrafya), Edit. İbrahim Özcoşar, İstanbul 2007, s. 105-139.
• De Vaux, C., “Dara”, İA , Eskişehir 1997, III, 479-480.
• Demir, Ahmet, İslâm’ın Anadolu’ya Gelişi (Doğu ve Güneydoğu İlleri), Kent yay., 2.bs., İstan- bul 2008.
• Ebû Ubeyd, Kâsım b. Sellâm (224/839), Kitâbü’l-Emvâl , nşr. Ebû Enes Seyyid, Dârü’l- Hedyi’n-Nebevî, Mansure 2007.
• Ebû Yusuf, Yakub b. İbrahim (182/798), Kitâbü’l-Harâc, Darü’l-Ma’rife, Beyrut 1979.
• Erkanal, Hayat, “Mezopotamya’ya Açılan Kapı: Nusaybin”, Makalelerle Mardin I (Tarih-Coğ- rafya), Edit. İbrahim Özcoşar, İstanbul 2007, s. 1-16.
• Erpolat, M. Salih, “Tapu-Tahrir Defterlerine Göre XVI. Yüzyılda Midyat”, Makalelerle Mar - din I (Tarih-Coğrafya), Edit. İbrahim Özcoşar, İstanbul 2007, s. 381-413.
• Ezdî, Ebû İsmail Muhammed b. Abdulah (231/846), Fütûhu’ş-Şâm, nşr. W. N. Lees, The Babtist Mission Press, Calcutta 1854.
• Fayda, Mustafa, Hz. Ömer Zamanında Gayr-ı Müslimler, Marmara Üniversitesi Yay., İstan- bul 1989.
• Güneş, Hüseyin, “Emeviler Döneminde İdil”, Geçmişten Günümüze İdil (Uluslararası Geç- mişten Günümüze İdil Sempozyumu Bildirileri), Edit. Nesim Doru, İstanbul 2011, s. 59-70.
• Hamidullah, Muhammed, İslâm Peygamberi, çev. Salih Tuğ, Yeni Şafak Yay., Ankara 2003.
• Hamidullah, Muhammed, Mecmuatü’l-Vesâiki’s-Siyâsiyye li’l-Ahdi’n-Nebevî ve’l-Hilâfeti’r- Râşide, Dârü’n-Nefâis, 6. bs., Beyrut 1987.
• Hemedanî, Lisânü’l-Yemen Hasan b. Ahmed (344/955), Sıfatu Cezîreti’l-Arab , nşr. Muham- med b. Ali el-Havâlî, Mektebetü’l-İrşâd, San’â 1990.
• Honigmann, E., Bizans Devletinin Doğu Sınırı , çev. F. Işıltan, TTK Yay., İstanbul 1970.
• Işıltan, Fikret, Urfa Bölgesi Tarihi , İ.Ü. Edebiyat Fakültesi Yay., İstanbul 1960.
• İbn Asâkir, Ebü’l-Kâsım Ali b. Hasan (571/1175), Târîhu Medîneti Dimeşk , I-LXXV, thk. Ömer el-Amrâvî, Darü’l-Fikr, Beyrut 1997.
• İbn Cübeyr, Muhammed b. Ahmed el-Endelüsî (614/1217), Rihletu İbn Cübeyr, Dâru Sâdır, Beyrut ty.
• İbn Havkal, Ebü’l-Kâsım en-Nasibî (IV/X. yy.), Kitâbu Sûreti’l-Arz, Dâru Mektebeti’l-Hayat, Beyrut 1992.
• İbn Hişâm, Abdülmelik (218/833), es-Sîretü’n-Nebeviyye, I-IV, thk. Ömer Abdüsselam Tedmürî, Dârü’l-Kitâbi’l-Arabî, 3. bs., Beyrut 1990.
• İbn Sa’d, Ebû Abdillah Muhammed (230/884), et-Tabakâtu’l-Kubrâ, I-IX, Dârü Sadır, Beyrut t y.
• İbn Şeddâd, İzzuddin Muhammed b. Ali (684/1285) , el-A’lâku’l-Hatîra fî Zikri Umerai’ş-Şâm ve’l-Cezira , el-Mektebetü’ş-Şâmile: 3.44.
• İbnü’l-Esîr, İzzüddin b. Ebi’l-Hasen Ali b. Muhammed (630/1232), el-Kâmil fi’t-Târîh, thk. Ebü’l-Fidâ Abdullah el-Kâdî, Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, Beyrut 1987.
• İstahrî, Ebû İshak İbrahim b. Muhammed (340/952), Mesâlikü’l-Memâlik, Edit. Edit. M. J. De Goeje, Matbaatu Brill, Leiden 1927.
• Kankal, Ahmet, “Tanzimat ve Meşrutiyet Döneminde Midyat”, Makalelerle Mardin I (Tarih Coğrafya), Edit. İbrahim Özcoşar, İstanbul 2007, s. 458-477.
• Karan, Cuma, Diyâr-ı Bekir ve Müslümanlarca Fethi , Ensar yay., İstanbul 2010.
• Kılıç, Orhan, “17. Yüzyıl Mardin Tarihinden İki Kesit: Gayrimüslim Nüfus ve Kale Teşkila- t ı ”, Makalelerle Mardin I (Tarih-Coğrafya), Edit. İbrahim Özcoşar, İstanbul 2007, s. 415-428.
• Kindermann, H., “Tağlib”, İA, İstanbul 1979, XI, 620-627.
• Koyuncu, Mevlüt, “İlk İslâm Fetihleri Döneminde el-Cezire Bölgesi ve İslâmlaşma Süreci”, Sakarya Üniversitesi Fen Edebiyat Dergisi, yıl: 2008, sayı: 1, c. 10, s. 131-140.
• Kutup, Seyit, Fi Zilâli’l-Kur’ân , çev. Heyet, İstanbul 1993.
• Laflı, Ergün, “Hellenistik, Roma İmparatorluk ve Geç Roma Erken Bizans Dönemlerinde Nusaybin ve Çevresi Arkeolojisi” Makalelerle Mardin I (Tarih-Coğrafya) , Edit. İbrahim Öz- coşar, İstanbul 2007, s. 51-80.
• Lahdo İshak, Deyârâtu Süryaniyye min Bâzebdâ , Halep 2004.
• Makdisî, Ebû Abdillah Muhammed b. Ahmed (390/1000), Ahsenü’t-Tekâsim fi Ma’rifeti’l- Ekâlim , Matbaatu Brill, Leiden, 1877.
• Mes’ûdî, Ali b. Hüseyin (346/957), et-Tenbîh ve’l-İşrâf , Matbaatu Brill, Leiden 1893. Mes’ûdî, Ali b. Hüseyin (346/957),
• Mürûcü’z-Zeheb ve Meâdinü’l-Cevher , el-Mektebetü’ş- Şâmile: 3.44.
• Oğuzoğlu, Yusuf, “Hasankeyf ”, DİA , İstanbul 1997, XVI, 364-368.
• Ostrogorsky, George, Bizans Devleti Tarihi , çev. Fikret Işıltan, TTK Yay., Ankara 1986.
• Özcoşar, İbrahim, Bir Yüzyıl Bir Sancak Bir Cemaat 19. Yüzyılda Mardin Süryanileri, Beyan Yay., İstanbul 2008.
• Poladyan, Arshak, el-Ekrâd mine’l-Karni’s-Sâbi’ ile’l-Karni’l-Âşiri’l-Milâdî Vefka’l-Mesâdiri’l- Arabiyye , çev. Komusyon, Dârü’t-Tekvîn, Dımaşk 2004.
• Said Paşa, “Cezire ve Diyarbekir Tarihi”, Diyarbakır Salnameleri , Edit. A. Zeki İzgören, Di- yarbakır Büyükşehir Belediyesi Yay., İstanbul 1999, III, 373-407.
• Seyyid Sa’dî, Muhammed Reşîd b. Davud, Kurretu’l-Ayn fî Târihi’l-Cezîre ve’l-Irak ve’n- Nehreyn, Matbaatü’r-Reşîd, Bombay 1325.
• Sobernheim, M., “Hamdâniler”, İA , İstanbul 1988, V/I, 179-182.
• Streck, M., “Tûr Abdîn”, İA, İstanbul 1988, XII/II, 97-105.
• Sümer, Faruk, Oğuzlar (Türkmenler): Tarihleri- Boy Teşkilatı- Destanları, İstanbul 1992.
• Şeşen, Ramazan, “Cezire”, DİA , VII, İstanbul 1993, 509-511.
• Şumeysânî, Hasan, Medînetu Mârdîn, Âlemü’l-Kütüb, Beyrut 1987.
• Taberî, Ebû Ca’fer Muhammed b. Cerîr (310/922), Tarîhu’l-Ümem ve’l-Mülûk , nşr. Muham- med Ebü’l-Fadl İbrahim, Dârü’l-Meârif, 2. bs., Kahire 1969.
• Tokuş, Ömer, Hamdâniler , Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, Harran Üniversitesi Sosyal Bi- limler Enstitüsü, Şanlıurfa 2006.
• Turan, Osman, Doğu Anadolu Türk Devletleri Tarihi , Turan Neşriyat, İstanbul 1973. Vakıdî , Muhammed b. Ömer (207/823), Fütûhu’ş-Şâm , thk. Abdüllatif Abdurrahman, Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, Beyrut 1997.
• Vakıdî, Muhammed b. Ömer (207/823), Târîhu Fütûhi’l-Cezire ve’l-Hâbûr ve Diyar-i Bekir ve’l-Irâk, thk. A. Feyyâz Hurfûş, Dârü’l-Beşâir, Dımaşk 1996.
• Ya’kûbî, Ahmed b. Ya’kûb (284/897), Tarîhu’l-Ya’kûbî , I-III, nşr. M. T. Houtsma, Matbaatu Brill, Leiden 1883.
• Yâkût, Ebû Abdillah Yâkût b. Abdillah el-Hamevî (626/1228), Mu’cemü’l-Büldân, Dâru Sâdır, Beyrut 1977.
• Yınanç, H. “Diyarbekir”, İA, Eskişehir 1997, III, 605–626.
• Zeki Beg, Muhammed Emin (1948), Kürtler ve Kürdistan Tarihi, çev. Vahdetin İnce, vd., Nubihar yay., İstanbul 2011