İbn Ebî Zemenîn’in (ö. 399/1008) Tefsîru’l-Kur’âni’l-‘Azîz Adlı Eserinde Şiirle İstişhâd Yöntemi

Yıl 2017, Cilt: 8 Sayı: 16, 101 - 116, 30.04.2017

Emin Cengiz

Öz

Endülüs tefsir geleneğinin ilk dönem
müfessirlerinden olan İbn Ebî Zemenîn’in (ö. 399/1008) Tefsîru’l-Kur’âni’l-‘Azîz
adlı eseri, Yahyâ b. Sellâm’ın (ö. 200/815) tefsirinin bir muhtasarı hüviyetindedir. Müellif, bu eseri ihtisar etmekle
kalmamış, ona özellikle filolojik anlamda büyük katkı sağlamıştır. Eserinde
istişhâd metoduna büyük önem veren müfessir, istişhâd unsurlarından olan Arap
şiirini tefsirinde sıkça kullanmıştır. Bu çalışmada İbn Ebî Zemenîn’in hangi
şairleri istişhâda esas kabul ettiği ve şiirle istişhâdı kullanış yöntemi ele
alınmıştır. Böylece ilk dönem Endülüs tefsirinde eski Arap şiirinin önemi ve
kaynaklık derecesine dikkat çekilmeye çalışılmıştır. 

Anahtar Kelimeler

İbn Ebî Zemenîn, Yahyâ b. Sellâm, istişhâd metodu, Endülüs’te tefsir, eski Arap şiiri

Kaynakça

• Abdullah, Hanân İbrahim. “İbn Ebî Zemenîn ve Menhecuhû fi’t-Tefsîr min Hilâli İhtisârihi li Tefsîr Yahyâ b. Sellâm”. Yüksek Lisans tezi, Câmi‘atu Ummu Dermân, 2009.
• Âlûsî, Şihâbuddîn Mahmud Şukrî. Rûhu’l-Me‘ânî fî Tefsîri’l-Kur’âni’l-Kerîm ve’s-Seb‘i’l-Mesânî. 30 cilt. Beyrut: Dâru’t-Tabâ‘ti’l-Munîriyye/Dâru İhyâi’t-Turâsi’l-‘Arabî, t.y.
• ‘Âmidî, Ebu’l-Kâsım el-Hasen b. Bişr. el-Muvâzenetu beyne Şi‘ri Ebî Temmâm ve’l-Buhturî. thk. Seyyid Ahmed Sakr. 3 cilt. Kahire: Dâru’l-Me‘ârif, 1960.
• ‘Amrî, Ali Said Muhammed. “el-İhtisar fi’t-Tefsîr Dirâsetun Nazariyyetun ve Dirâsetun Tatbîkiyyetun ‘alâ Muhtasar İbn Ebî Zemenîn li Tefsîri Yahyâ b. Sellâm ve el-Beğaviyyu li Tefsîri’s-Sa’lebî”. Yüksek Lisans tezi, Câmi‘atu Ummu’l-Kurâ, 2004.
• A‘şâ, Memûn b. Kays. Dîvânu’l-A‘şâ el-Kebîr. şerh ve talik Muhammed Huseyn. y.y.: Mektebetu’l-Âdâb/Matba‘atu’n-Nemûzeciyye, t.y.
• Bağdâdî, Abdulkâdir b. Ömer. Hizânetu’l-Edeb ve Lubbu Lubâbi Lisâni’l-‘Arab. thk. Abdusselâm Muhammed Harun. 13 cilt. Kahire: Mektebetu’l-Hâncî, 1418/1997.
• Bulut, Ali. “Erken Dönem Tefsir Mukaddimelerinin Tefsir Usûlü Açısından Değerlendirilmesi”. Doktora tezi, Süleyman Demirel Üniversitesi, 2009.
• Câhız, Ebû Osman ‘Amr b. Bahr. Kitâbu’l-Hayevân. thk. Abdusselâm Muhammed Harun. 8 cilt. Mısır: Matba‘atu Musa el-Bâbî el-Halebî, 1967.
• Cengiz, Emin. “İbn Ebî Zemenîn (324-399/935-1008) ve Tefsirdeki Metodu”. Pamukkale Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 4, sy. 7 (2017).
• Cerrahoğlu, İsmail. Tefsir Tarihi. Ankara: Fecr Yayınları, 2014.
• Cerrahoğlu, İsmail. Yahyâ İbn Sallâm ve Tefsirdeki Metodu. Ankara: Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yayınları, 1970.
• Çetin, Nihad M. Eski Arap Şiiri. İstanbul: Edebiyat Fakültesi Matbaası, 1973.
• Dâvûdî, Muhammed b. Ali b. Ahmed Şemsuddîn. Tabakâtu’l-Mufessirîn li’d-Dâvûdî. thk. komisyon. 2 cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-‘İmiyye, 1983.
• Demirci, Muhsin. Tefsir Tarihi. İstanbul: Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları, 2008.
• Durmuş, İsmail. “İstişhâd”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 23: 396-397. İstanbul: TDV Yayınları, 2001.
• Ebû Hayyân el-Endelusî, Muhammed b. Yusuf (ö. 745). el-Bahru’l-Muhît. thk. ‘Âdil Ahmed Abdulmevcûd, Ali Muhammed Mu‘avviz v.dğr. 8 cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 1993.
• Edirnevî, Ahmed b. Muhammed. Tabakâtu’l-Mufessirîn. thk. Süleyman b. Salih el-Hizzî. Medine: Mektebetu’l-‘Ulûm ve’l-Hikem, 1997.
• Efğânî, Said. fî Usûli’n-Nahv. Beyrut: el-Mektebetu’l-İslâmî, 1407/1987.
• Estal, ‘Abdulcevâd Muhammed. “Menhecu’l-İmâm Muhammed b. Ebî Zemenîn fi Tefsîri’l-Kur’âni’l-‘Azîz”. Yüksek Lisans tezi, el-Câmi‘atu’l-İslâmiyye, 2006.
• Evsî, Uhayha b. Cellâh (ö. M. 497). Dîvânu Uhayhâ b. Cellâh. thk. Hasan Mahmûd Cevdet. Suudi Arabistan: Nâdî et-Tâif el-Edebî, t.y.
• Fikret, Muhammed ‘Âsıf. “İbn Ebî Zemeneyn”. Dâiretu’l-Me‘ârifi Bozorgi İslâmî (Ansiklopedi). c. 6. Tahran 1368.
• Fîrûzâbâdî, Mecduddîn Muhammed b. Yâkûb (ö. 718). Kâmûsu’l-Muhît. thk. el-Hey’etu’l-Mısriyyeti’l-‘Âmmeti li’l-Mektebât. 5 cilt. Mısır t.y.
• Halebî, Ahmed b. Yusuf el-Ma‘rûf b. Semîn (ö. 756). ed-Durru’l-Masûn fî ‘Ulûmi’l-Kitâbi’l-Meknûn. thk. Ahmed Muhammed el-Harrât. 11 cilt. Dimaşk: Dâru’l-Kalem, t.y.
• Hallâf, Muhammed ‘Abdulvahhâb. “el-Fakîh İbn Ebî Zemenîn ve Mahtûtatu Muntehabu’l-Ahkâm”. Mecelletu Ma‘hedi’l-Mahtûtâti’l-‘Arabiyye 30, sy. 1(1986): 211.
• Hamevî, Yâkût b. Abdillâh. Mu‘cemu’l-Buldân. 5 cilt. Beyrut: Dâru Sâdır, 1977.
• Hanbelî, Abdulhay b. Ahmed b. Muhammed İbnu’l-‘İmâd (ö. 1089). Şezerâtu’z-Zeheb fî Ahbâri men Zeheb. thk. Abdulkadir el-Arnâvût ve Mahmud el-Arnâvût. 10 cilt. Beyrut: Dâru İbni Kesîr, 1986.
• Hansâ’, Ümmü Amr Tumâdır bint ‘Amr. Divânu’l-Hansâ’. thk. Abdulkadir el-Arnâvût ve Mahmud el-Arnâvût. Beyrut: Dâru İbni Kesîr, 1986.
• Hassân b. Sâbit. Dîvânu Hassân b. Sâbit. thk. ‘Abd A. Ali Mihennâ. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 1414/1994.
• Havle Mustafa Abdurrahman. “İntikâât İbn Ebî Zemenîn et-Tefsîriyye fî Dav’i Ekvâli Eimmeti’t-Te’vîl Dirâsetun Tefsîyyetun Mukâranetun fi’l-Eczâ’ 10-12 mine’l-Kur’âni’l-Kerîm”. Yüksek Lisans tezi, Câmi‘atu Ummu Dermân el-İslâmiyye, 1433/2012.
• İbn Beşkuvâl, Ebu’l-Kâsım Halef b. Abdilmelik. Kitâbu’s-Sıla. thk. Şerif Ebû’l-‘Alâ el-‘Adevî. 3 cilt. Kahire: Mektebetu’s-Sekâfeti’d-Dîniyye, 2008.
• İbn Ebî Sulmâ Zuheyr. Dîvânu Zuheyr b. Ebî Sulmâ. şerh ve takdim Ali Hasan Fâ‘ûr. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 1988.
• İbn Ebî Zemenîn, Ebû ‘Abdillâh Muhammed b. Abdillâh b. İsa. Tefsîru’l-Kur’âni’l-‘Azîz li İbn Ebî Zemenîn. thk. Ebû Abdillâh Huseyn b. ‘Ukkâşe ve Muhammed b. Mustafa el-Kenz. 5 cilt. Kahire: el-Fârûk el-Hadîse li’t-Tabâ‘ati ve’n-Neşr, 2002.
• İbn Ebî Zemenîn, Ebû ‘Abdillâh Muhammed b. Abdillâh b. İsa. Tefsîru İbn Ebî Zemenîn ve Huve Muhtasaru Tefsîri Yahyâ İbn Sellâm. thk. Muhammed Hasan Muhammed Hasan İsmail ve Ahmed Ferîd el-Mezîdî. 2 cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 2003.
• İbn Manzûr, Ebu’l-Fazl Cemâluddîn Muhammed b. Mukerrem b. Alî b. Ahmed el-Ensârî er-Ruveyfi‘î. Lisânu’l-‘Arab. thk. Abdullâh Ali el-Kebîr v.dğr. 6 cilt. Kahire: Dâru’l-Me‘ârif, t.y.
• İbnu’l-Hatîb, Lisânu’d-Din. el-İhâta fî Ahbâri Ğırnâta. thk. Muhammed Abdullâh Ğinân. 4 cilt. Kahire: Mektebetu’l-Hâncî, 1975.
• İbnu’s-Sımme, Dureyd. Divânu Dureyd İbni’s-Sımme. thk. Ömer ‘Abdu’r-Rasûl. Kahire: Dâru’l-Me‘ârif, 1980. İmru’u’l-Kays, İbn Hucr b. Hâris el-Kindî. Dîvânu İmru’u’l-Kays. haz. Abdurrahman el-Mustâvî. Beyrut: Dâru’l-Ma‘rife, 1425/2004.
• İsfehânî, Ebu’l-Ferec. el-Eğânî. thk. Semîr Câbir. 24 cilt. Beyrut: Dâru’l-Fikr, t.y.
• Jansen, J.J.G. Kur’an’a Bilimsel-Filolojik-Pratik Yaklaşımlar. çev. Halilrahman Açar. Ankara: Fecr Yayınları, 1993.
• Karataş, Ali. “Endülüs Tefsir Geleneği ve Müfessir İbn Ebi Zemenîn (324-399/935-1008)”. Atatürk Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 40, (2013).
• Komisyon. Mevsû‘atu A‘lâmi'l-‘Ulemâi ve'l-Udebâi’l-‘Arabi ve’l-Muslimîn. Beyrut: Dâru’l-Cîl, 1427/2006.
• Köse, Saffet. “İbn Ebû Zemenîn”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 19: 449. İstanbul: TDV Yayınları, 1999.
• Kuseyyir ‘İzze. Dîvânu Kuseyyir ‘İzze. thk. İhsân ‘Abbâs. Beyrut: Dâru’s-Sekâfe, 1391/1971.
• Mâlikî, İbn Farhûn (ö. 799). ed-Dîbâcu’l-Mezheb fî Ma‘rifeti A‘yâni ‘Ulemâi’l-Mezheb. thk. Muhammed el-Ahmedî Ebû’n-Nûr. 2 cilt. Kahire: Dâru’t-Turâs li’t-Tab‘i ve’n-Neşr, t.y.
• Muğrâvî, Ebû Sehl Muhammed b. Abdirrahman. Mevsû‘atu Mevâkifi’s-Selef fi’l-‘Akîdeti ve’l-Menheci ve’l-Edeb. 10 cilt. (Kahire: Mektebetu’l-İslâmiyye, 2007.
• Özbalıkçı, Mehmet Reşit. “Arap Dilinde İlk İstişhâd”. Dokuz Eylül Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 7 (1989).
• Özel, Ahmet, “Tehzîb”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 40: 325-328. İstanbul: TDV Yayınları, 2011.
• Sebtî, el-Kâdî Ebû’l-Fadl İyâz b. Musa. Tertîbu’l-Medârik ve Takrîb el-Mesâlik. thk. Muhammed Sâlim Haşim. 2 cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-’İlmiyye, 1998.
• Sezgin, Fuat. Târîhu’t-Turâsi’l-‘Arabî. Arapçaya çev. Mahmud Fehmi Hicâzî. 10 cilt. Riyad: Câmi‘atu Melik Suud, 1991. Sîbeveyh, Ebû Bişr ‘Amr b. Osman b. Kanber. el-Kitâb. tahkik ve neşir Abdusselâm Muhammed Harun. 5 cilt. Beyrut: ‘Âlemu’l-Kütüb, 1403/1983.
• Suyûtî, Celâleddîn Abdurrahman (ö. 911). Tabakâtu’l-Mufessirîn. thk. Ali Muhammed Ömer. Kahire: Mektebetu Vehbe, 1976.
• Suyûtî, Celâleddîn Abdurrahman. el-İktirâh fî Usûli’n-Nahv. talik Abdulhakim ‘Atiyye ve Mür. ‘Alâu’d-Dîn ‘Atiyye. Beyrut: Dâru’l-Beyrûtî, 1427/2006.
• Şelebî, Hind. “Muhakkikin Girişi”. Tefsîru Yahyâ b. Sellâm içinde, thk. Hind Şelebî, 7-46. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 1425/2004.
• Tâî, Hâtim. Dîvânu Hâtim et-Tâî. Beyrut: Dâru Sâdır, 1401/1981.
• ‘Ulviye Mahcûb Ahmed Muhammed Salih. “İntikâât İbn Ebî Zemenîn Cem‘en ve Tevsîkan ve Dirâseten: el-Eczâ’ 7,8,9”. Yüksek Lisans tezi, Câmi‘atu Ummu Dermân el-İslâmiyye, 1432/2011.
• Zehebî, Şemsuddîn Muhammed b. Ahmed b. Osman (ö.748). Siyeru A‘lâmi’n-Nubelâ. thk. Şu‘ayb el-Arnavût v.dğr. 27 cilt. Beyrut: Muessesetu’r-Risâle, 1996.
• Zemahşerî, Ebu’l-Kâsım Mahmud b. Ömer. el-Keşşâf ‘an Hakâiki Ğavâmidi’t-Tenzîl ve ‘Uyûni’l-Ekâvîl fî Vucûhi’t-Te’vîl. thk. Âdil Ahmed Abdulmevcûd ve Ali Muhammed Muavvid. 6 cilt. Riyad: Mektebetu’l-‘Ubeykân, 1998.
• Ziriklî, Hayruddîn (ö. 1396). el-A‘lâm (Kâmûs Terâcim). 8 cilt. Beyrut: Dâru’l-‘İlmi’l-Melâyîn, 2002.
• Zu’r-Rumme. Dîvânu Zi’r-Rumme. thk. Ahmed Hasen Besic. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 1415/1995.