Osmanlı Dönemi Arap Dili Çalışmalarında Kaynak ve Yöntem: Gölpazarlı Mehmed Selîm Efendi Örneği

Yıl 2017, Cilt: 8 Sayı: 17, 139 - 158, 31.08.2017

Murat Sula

Öz

Bu çalışmada,
XVIII. yüzyıl Osmanlı dil bilginlerinin, kullandıkları kaynaklar ile uyguladıkları
yöntemlerden hareketle Arap dili alanına sağladıkları katkının tespiti
hedeflenmektedir. Bu amaçla Gölpazarlı Mehmed Selîm Efendi’nin hayatı ele alınmış
ve eserlerinden şiir zarureti ile kaside şerhi konulu olanları kaynak ve yöntem
bakımından incelenmiştir.

Mehmed Selîm
Efendi, kesin olmamakla birlikte, 1661-1665 yılları arasında İstanbul’da
doğmuştur. Kaynaklarda, babasının haricindeki aile fertleri hakkında yeterli
bilgi mevcut değildir. İlk tahsilini, babasından, aldığı tahmin edilmektedir.

İyi bir eğitimden
geçmiş olan Mehmed Selîm Efendi, 1690-1722 tarihleri arasında III. Ahmed
Kütüphanesi’ndeki des-i ammlık görevinin haricinde İstanbul’da farklı
medreselerde muhtelif unvanlarla müderris olarak çalışmıştır. Bunun haricinde nişancılık/tuğrakeşlik,
mektupçuluk, kadılık ve fetva eminliği gibi vazifeleri de yerine getirmiştir.

Mehmed Selîm
Efendi, ikisi şerh olmak üzere beş eser kaleme almış olup bunlardan üçü günümüze
ulaşmıştır. Bunlardan biri, Âmilî’nin (ö. 1031/1662) matematik konulu eserinin
yüzölçümü bölümünün şerhi diğerleri ise bu çalışmada ayrıntılı olarak
incelenecek olan Köprülüzâde Abdullah Paşa (ö. 1148/1735) tarafından
Şeyhülislam Feyzullah Efendi (ö. 1115/1703) için kaleme aldığı kasidenin şerhi ile
şiir zarûreti içerikli olandır.

Çalışma, giriş
kısmı ile müellifin hayatının muhtasaran ele alındığı birinci, eserlerinin muhteva,
kaynak ve yöntem yönünden ayrıntılı olarak tanıtıldığı ikinci bölüm ile
değerlendirmenin yapıldığı sonuçtan oluşmaktadır.

Anahtar Kelimeler

Gölpazarlı Mehmed Selîm Efendi, Düreru’l-ferâid ve ğureru’l-fevâid, şiir zarureti, Edirne Vak’ası, III. Ahmed

Kaynakça

• Ankaravî, Mehmed Efendi. Fetâvây-ı Ankaravî. Devlet Beyazıt Kütüphanesi. Veliyyüddîn Efendi, nr. 1472.
• Bağdâdî, Abdülkadir b. Ömer. Hizânetü’l-edeb ve lübbü lübâbi lisâni’l-Arab. Tahkik: Abdüsselam Muhammed Harun. Kahire 1418/1997.
• Bursalı, Mehmed Tahir. Osmanlı Müellifleri. 3 cilt. İstanbul 1333 [1914].
• Dîvanü’l-A‘şa’l-kebîr. Tahkik: Muhammed Hüseyin. İskenderiyye 1950.
• Durmuş, İsmail. “Zihaf ve İllet”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 44: 402-405. İstanbul: TDV Yayınları, 2013.
• Ekrem, Sadık. Râmiz veÂdâb-ı zurafâ’sı. Ankara 1994.
• Ensârî, Ebû Zeyd. en-Nevâdir fi’l-lüğa. Tahkik: Muhammed Abdülkadir Ahmed. Beyrut 1401/1981.
• Fatîn, Hâtimetü’l-eş‘âr: Fatin Tezkiresi. Hazırlayan: Ömer Çiftçi. Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, ts. (e-kitap).
• Fındıklılı, İsmet Efendi. Tekmiletü’ş-Şakâik fî hakkı ehli’l-hakâik. Hazırlayan: Abdülkadir Özcan. İstanbul 1989.
• Gölpazarlı, Mehmed Selîm Efendi. Düreru’l-ferâidve ğureru’l-fevîd. Topkapı Sarayı Müzesi Kütüphanesi. Emanet Hazinesi, nr. 1605.
• Gölpazarlı, Mehmed Selîm Efendi. Şerhu’l-Hulâsa fi’l-hisâb. Nuruosmaniye Kütüphanesi, nr. 2981.
• Habîb. Hat ve Hattâtân. Kostantîniyye 1306.
• Hadîsî, Hadice. Mevkıfu’n-nuhât mine’l-ihticâcı bi’l-hadîs. Irak 1981.
• İsmail Belîğ. Nuhbetü’l-âsâr li zeyli Zübedeti’l-eş‘âr. Hazırlayan: Abdülkerim Abdulkadiroğlu. Ankara 1998.
• Kâtib Çelebî, Muhammed b. Abdillah. Keşfü’z-zunûn ‘an esâmî’l-kütüb ve’l-fünûn. İstanbul: MEB, 1941.
• Kayrevânî, Ebû Ali el-Hasan b. Reşîk. el-‘Umde fî mehâsini’ş-şi‘ri ve âdâbih ve nakdih. Tahkik: Muhammed Muhyiddin Abdülhamîd. Suriye 1401/1981.
• Mehmed Süreyya. Sicill-i Osmânî. İstanbul 1311.
• Mirzazâde, Mehmd Sâlim Efendi. Tezkiretü’ş-şü‘arâ. Hazırlayan: Adnan İnce. Ankara 2005.
• Muhammed Selîm b. Hüseyin b. Abdulhalîm. Mevâridu’l-besâir li-ferâidi’d-darâir. Tahkik: Hâzim Sa‘îd Yunus. Ürdün: Amman, 1420/2000.
• Müstakîmzâde, Süleyman Sadeddîn Efendi. Tuhfe-i Hattâtîn. İstanbul 1928.
• Özbalıkçı, Mehmet Reşit. Kur’ân ve Hadîs’in Arap Gramerindeki Rolü. İzmir 2006.
• Safâyî, Mustafa. Tezkiretü’ş-şu‘arâ. Hazırlayan: Pervin Çapan. Ankara 2005.
• Sâyinuddin, Ali b. Muhammed b. Muhammed. el-Mefâhis. Süleymaniye Kütüphanesi. Ayasofya, nr. K4280.
• Sîbeveyhi, Ebû Bişr Amr b. Kanber. el-Kitab. Tahkik: Abdüsselâm Muhammed Harun. Kahire: Mektebetü’l-Hancı, 1408/1988.
• Suyutî, Celaleddin Abdurrahman. el-İktirâh fî ‘ilmi usûli’n-Nahv. Şerh eden: Mahmud Süleyman Yakut. Daru’l-Marifeti’l-câmiiyye, 1426/2006.
• Şemseddîn Samî. Kamûsu’l-a‘lâm. İstanbul 1311.
• Şeyhî, Mehmed Efendi. Vekâyi‘u’l-fuzalâ. Hazırlayan: Abdülkadir Özcan. İstanbul 1989.
• Tanrıverdi, Eyyüp. “Mehmed Selîm Efendi ve “Mevârid el-Besâ’ir li ferâ’id ed-darâ’ir” Adlı Eseri”. Doktora tezi, İstanbul Üniversitesi, 2004.
• Uşşakızâde, İbrahim Efendi. Zeyl-i Şekâik. Hazırlayan: Hans Joachim Kissling. Wiesbaden: Otto Harrasowitz, 1965.