Hanef Mezhebi Fıkıh Usûlü Eserlerinde Hadis/Sünnet Anlayışı -Alâeddin es-Semerkandî (ö. 538/1144)’nin Mîzânü’l-Usûl fî Netâici’l- ‘Ukûl Adlı Eseri Bağlamında-

Yıl 2017, Cilt: 8 Sayı: 18, 61 - 75, 31.12.2017

Mehmet Sait Uzundağ

Öz

İslam Dini ile ilgili ilimler içinde önemli bir yer tutan
Fıkıh Usûlü, İslam Dininin ana kaynakları olan Kur’an ve Hadis/Sünnet’in doğru bir şekilde anlaşılması ve
yorumlanması için de önemli bir görev ifa etmektedir. Bu bağlamda ilk dönemlerden itibaren usûl ve fıkıh
ilmiyle uğraşan Hanefî âlimler, Hadis/Sünnetle ilgili temel meseleleri ele alan
müstakil eserler kaleme almamış olsalar da hem hadisleri anlama ve yorumlamaya
yönelik önemli çalışmalar yapmışlar hem de hadisle
ilgili meselelere yoğun bir şekilde katılmışlardır. Özellikle fıkıh usûlü tarzında yazdıkları eserlerde “ahbar” ve “sünnet”
adlarıyla müstakil başlıklar altında hadis ve sünnete yönelik açıklamalarda
bulunmuşlardır. Usûl alimleri, ilgili konular hakkında açıklamalar yaparken hem
kendi mezhebine mensup bazı alimlerin görüşlerini hem de diğer mezheplerin
ilgili konular hakkındaki görüşlerini tenkit etmekte fakat daha çok kendi
mezheplerinin görüşlerini yansıtmaktadırlar. Biz de bu makalemizde Karahanlılar devri Hanefi mezhebinin, özellikle mezhep içinde klasik Hanefî usûl ve fürû
geleneğinden farklı görüş ve yaklaşımlara sahip olan, Mâverâünnehir Semerkant
okulunun en büyük otoritelerinden biri kabul edilen Semerkandî’nin, Mîzânü’l-Usûl fî Netâici’l-‘Ukûl adlı eserindeki bazı Hadis/Sünnet meselelerine
yaklaşımını irdeleyeceğiz.

Anahtar Kelimeler

Fıkıh Usûlü, Hanefi, ahbar, Hadis/Sünnet

Kaynakça

• Abbasov, Azar, Alâeddin es-Semerkandî ve Mîzânü’l-Usül’ünde Mu’tezile Görüşlerini Usül Açısından Değerlendirmesi, Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2012.
• Aclûnî, İsmail b. Muhammed, Keşfu’l-Hafâ ve Mûzilü’l-İlbâs ammâ İştehera mine’l-Ehâdîs alâ Elsineti’n-Nâs. I-II. thk.
• Ahmed Kalas, Müessesetü’r-Risâle, Beyrut, 1984.
• Agitoğlu, Nurullah, “Usûl Adlı Eseri Bağlamında Hanefî Usûlcü Pezdevî’ye Göre Sünnet ve Haberin Çeşitleri”, Şırnak Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, cilt: VIII, sayı: 16, s. 7-25. 2017.
• Ahmed b. Hanbel, Müsned, I-VI, Çağrı Yay., İstanbul, 1992.
• Aktepe, İshak Emin, Şâfiî Öncesinde ve İmam Şâfiî’de Sünnet, Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2005.
• Ali el-Kârî, Ebü’l-Hasan Nurüddîn Ali b. Sultan Muhammed, el-Esrârü’l-Merfû’a fi’l-Ahbâri’l-Mevdû’a (el-Mevdû’âtü’l-Kübrâ, thk. Muhammed b. Lütfi Sabbâğ, Dârü’l-Emâne, Beyrut, 1986.
• Altuntaş, Havva, Alâeddin es-Semerkandî Ve Tuhfetü’l-Fukahâ Adlı Eserinde Mezhep İçi Tercihler, Sakarya Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2008.
• Apaydın, H. Yunus, “Meşhur”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 42: 201-210. İstanbul: TDV Yay., 2012
• Baktır, Mustafa, “Umûmü’l-Belvâ” Umûmü’l-Belvâ” Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, 36:155-156. İstanbul: TDV Yay., 2012.
• Debusî, Ebû Zeyd Abdullah (Ubeydullah) b. Muhammed b. Ömer b. Îsâ, Takvîmu’l-edille fî Usûli’l-Fıkh, thk. Halil Muhyiddin el-Hüseyn, Beyrut, 2001.
• Demir, Serkan, “Hanefi Mezhebi Fıkıh Usûlünde Sünnet Anlayışı”, Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2006.
• Ebû Dâvud, Süleyman b. Eş’as es-Sicistânî, es-Sünen, I-V, Çağrı Yay., İstanbul, 1992.
• Durmuş, İsmail, “Tağlîb”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, 39: 372-374. İstanbul: TDV Yay., 2010.
• Ertürk, Mustafa “Haber-i Vâhid”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, 36: 349-352. İstanbul: TDV Yay., 1996.
• Günay, Hacı Mehmet, “Semerkandî Alâeddin”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, 36: 470-471. İstanbul: TDV Yay., 2009.
• Hansu, Hüseyin, Mu‘tezile ve Hadis, Kitabiyat, Ankara, , 2004.
• İbn Mace, Sünen, I-II, Çağrı Yay. İstanbul, 1992.
• Kavakçı, Yusuf Ziya, XI. Ve XII. Asırlarda Karahanlılar Devrinde Mavara' Al-Nahrİslam Hukukçuları, Atatürk Üniversitesi Yayınları, Erzurum,, 1976.
• Kehhâle, Ömer Rıza, Mu’cemü’l-Müellifin: Terâcimu Musannifi’l-Kütübi’l-Arabiyye, I-XV, Mektebetü’l-Müsenna, Beyrut, 1957.
• Keleş, Ahmet, Hadislerin Kur'ân'a Arzı, İnsan Yay., İstanbul, 1998.
• Kırbaşoğlu, M. Hayri, İslami İlimlerde Metod Sorunu, Otto Yay., Ankara., 2015.
• Koçinkağ, Mansur, İlk Dönemde Sünnet ve Haber-i Vâhidle İlgili Tartışmalar, MÜSBE, Yüksek Lisans Tezi, 2011.
• Koçkuzu, Ali Osman, Rivayet İlimlerinde Haber-i Vâhidlerin İtikat ve Teşri Yönlerinden Değeri, İstanbul, 2014.
• Koçyiğit, Talat, Hadis Usûlü, 3. bs., Ankara, 1987.
• Köksal, A. Cüneyd, İbrahim Kâfi Dömez, “Usûl-i Fıkıh”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, 42: 201-210 İstanbul: TDV Yay., 2012.
• Kureşî, Ebû Muhammed Muhyiddin Abdülkadir b. Muhammed, el-Cevâhirü'l-Mudıyye fî Tabakati’l-Hanefiyye, I-V, thk. Abdülfettah Muhammed el-Hulv, 2. bs.,Cize: Hicr li’t-Tıbaa ve’n-Neşr, 1993/1413.
• Leknevî, Ebü’l-Hasenat Muhammed Abdülhay b. Muhammed, el-Fevâ’idü’l-Behiyye fî Terâcimi’l-Hanefiyye; et-Ta’likatü’s-Seniyye Ale’l-Fevâidi’l-Behiyye, Tsh. Ve Tlk. Muhammed Bedreddin Ebû Firas En-Na’sani, Matbaatü’s- Saade, Kahire, 1324.
• Madelung, Wilferd, “Alâ’ Al-Dîn Samarqandî”, London, Elr, 1984.
• Muhammed Hamidullah, İslam Hukuk Etütleri: Makaleler Külliyatı, Bir Yayıncılık İstanbul, 1984.
• Müberred, el-Kâmil, I-IV, (nşr. M. Ahmed ed-Dâlî), Beyrut, 1406/1986.
• Özbek, Salih, Semerkandî ve Mîzânu’l-Usûl’deki Metodu, Cumhuriyet Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2006.
• Özel, Ahmet, Hanefi Fıkıh Alimleri, 2. Bs., Türkiye Diyanet Vakfı. Ankara, 2006.
• Özen, Şükrü “İsa b. Ebân”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, 22: 480-481. İstanbul: TDV Yay., 2000.
• Semerkandî, Alâeddin Muhammed b. Ahmed, Mîzânü’l-Usûl fî Netâici’l-‘Ukûl, thk. Muhammed Zekî Abdülber, 1. bs.,, Mektebetü Dâri’t-Turâs, Kahire, 1984.
• Serahsî, Ebû Bekr Şemsü’l-eimme Muhammed b. Ebî Sehl Ahmed es-Serahsî, Usûlü’s-Serahsî, I-II, thk. Ebu’l-Vefâ el-Efgânî, Kahire, 1954.
• Tirmizî, Ebû İsâ Muhammed b. İsâ b. Sevre, es-Sünen, I-IV, Çağrı Yay. İstanbul, 1992.
• Tuğlu, Nuri, Mâturîdîlik ve Hadis, Rağbet Yayınları, İstanbul, 2016.
• Tuğlu, Nuri, Mâturîdîliğin Hadis Anlayışı, Milel ve Nihal, 7 (2), 2010.
• Uğur, Ahmet, “Mâturîdi Zamanında İslam Âlemine Kısa Bir Bakış”, Ebû Mansur Semerkandî Mâturîdi, Erciyes Ünv. Gevher Nesibe Ens., Kayseri,1986.
• Ünal, İsmail Hakkı, İmam Ebu Hanife’nin Hadis Anlayışı Ve Hanefi Mezhebi’nin Hadis Metodu, Ankara, 2012.
• Watt, W. Montgomary, İslam Felsefesi ve Kelâmı, Çev: Süleyman Ateş, Pınar Yay.,İstanbul, 2004.
• Yavuz, Yusuf Şevki, “Haber”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, 24:346-349. İstanbul: TDV Yay., 2001.
• Zirikli, Hayreddin, el-A’lâm: Kâmusu Terâcimi Li-Eşheri’r-Rical ve’n-Nisâ, I-V, Beyrut, 1997.