Fiillerde İ‘lâl

Yıl 2018, Cilt: 9 Sayı: 19, 149 - 167, 30.04.2018

Mehmet Akıncı Ramazan Demir

Öz

Sarf ilminde, telaffuzda kolaylık (اَلتَّخْفِيفُ)
için ‘illet harfleri (حُرُوفُ الْعِلَّةِ)
diye isimlendirilen vâv, yâ ve elif (و- ي- ا)’ten
birinin başka bir ‘illet harfine dönüştürülmesi, harekesinin atılması veya mâkablinde bulunan sâkin harfe aktarılması suretiyle
sâkin kılınması ya da bizzat harfin atılması şeklinde yapılan değişiklikler
i‘lâl (اَلْإِعْلَالُ) olarak tanımlanır.

Kalb (اَلْقَلْبُ), nakil/iskân (اَلنَّقْلُ وَالْإِسْكَانُ) ve hazif (اَلْحَذْفُ) olmak üzere üç çeşit i‘lâl türü vardır. Bir harfin başka bir harfe ya da bir
harekenin başka bir harekeye dönüştürülmesi kalb, ‘illet harfinin harekesinin
kendisinden önce bulunan sahih harfe taşınması nakil/iskân ve bir kelimeden bir
ya da birden fazla harfin veya harekenin atılması ise hazif olarak
isimlendirilir.

Bu makalede
i‘lâlin tanımı, türleri ve uygulamaları üzerinde durulmuştur. Uygulama alanı
olarak Kur’ân-ı Kerîm’de geçen fiiller tercih edilmiştir. İlgili i‘lâl maddesi
için Kur’ân’da örneğin bulunmaması durumunda hadislere müracaat edilmiştir. Beşinci bâba nakledilerek ‘فَعُلَ’ veznine konulan bir fiilin son harfinin yâ (ي) olması durumunda, bu yâ (ي)’nın  vâv (و)’a
kalb olunması kuralına, ayet ve hadislerde örnek teşkil edecek bir kullanım
bulunmadığından, konuya değinirken nahiv kaynaklarında geçen misal
kullanılmıştır. 

Anahtar Kelimeler

İ‘lâl, kalb, nakil, iskân, hazif, ‘illet, tahfif

Kaynakça

• ‘Ukberî, ‘Abdullâh b. Hasan b. ‘Abdullâh Ebû’l-Bekâ Muhibbuddîn. el-Lübâb fî‘ileli’l-binâ ve’l-i‘râb. Tahkik: Abdulilâh en-Nebehân. Dımaşk: Dâr-u’l-Fikr, 1995.
• Beyhakî, Ahmed b. el-Huseyn b. ‘Ali. es-Sunenu’l-kubrâ. Tahkik: Muhammed Abdulkadir Atâ. Beyrût: Dâr-u’l-Kutubi’l-‘İlmiyye, 2003.
• Buhârî, Muhammed b. İsmâ‘îl Ebû ‘Abdillâh. el-Câmi‘u’s-sahîh. Tahkik: Mustafâ Dîb el Buğâ. Beyrût: Dâr-u İbn Kesîr, 987.
• Cevherî, İsmâîl b. Hammâd el-Fârâbî Ebû Nasr. es-Sihâh: Tâcu’l-luğa ve sihahu’l- ‘Arabiyye. Tahkik: Halîl Me’mun Şeyhâ. Beyrût: Dâr-u’l-Ma‘rife, 2008.
• Cürcânî, ‘Abdulkâhir b. ‘Abdurrahmân b. Muhammed Ebû Bekr el-Fârisî. el-Miftâh fi’s-sarf. Beyrût: Müessesetü’r-Risâle, 1987.
• Esmer, Râcî. el-M‘ucemu’l-mufassal fî ‘ilmi’s-sarf. Beyrût: Dâr-u’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 1993.
• Esterebâzî, Hasan b. Muhammed b. Şerefşâh Ruknuddîn. Şerhu Şâfiyeti’bni Hâcib, Tahkik: ‘Abdulmaksûd Muhammed b. ‘Abdulmaksûd. Kâhire: Mektebetü’s-Sekâfe ed-Dînîyye, 2004.
• Ezherî, Hâlid b. Abdullâh b. Ebû Bekr el-Vakkâd. Şerhu’t-Tasrîh ‘ale’t-Tavdîh. Beyrût: Dâr-u’l-Kutubi’l-‘İlmiyye, 2000.
• Farisî, el-Hasan b. Ahmed b. Abdulğaffâr Ebû Alî. Kitâbu’t-tekmile. Tahkik: Kâzım Bahr el-Mercân., Beyrût: ‘Âlemü’l-Kütüb, 1999.
• Ğalâyînî, Mustafâ b. Muhammed Selîm. Câmi‘ud-Durûsi’l-‘Arabiyye. Beyrût: el-Mektebetü’l-‘Asriyye, 1993.
• Halîl, Halîl b. Ahmed b. ‘Amr Ebû Abdurrahmân el-Ferâhîdî. el-Cümel fi’n-nahv. Tahkik: Fahruddîn Kabâve. Beyrût: Müessesetü’r-Risâle, 1985.
• Hasan, Abbâs. en-Nahvü’l-vâfî, Kâhire: Dâr-û’l-Me‘ârif, ts.
• İbn ‘Akîl, ‘Abdullâh b. ‘Abdurrahmân. Şerhu İbn ‘Akîl ‘alâ Elfiyyeti’bni Mâlik. Tahkik: Muhammed Muhyiddîn Abdulhamîd., Kâhire: Dâr-u’t-Turâs, 1980.
• İbn ‘Usfûr, ‘Alî b. Mu’min b. Muhammed Ebû’l-Hasan. el-Mumti‘u’l-kebîr fî’t-tasrîf. Beyrût: Mektebetu Lubnân 1996.
• İbn Cinnî, el-Munsif şerhu Kitâbi’t-tasrîf. yy: Dâr-u İhyâu’t-Turâsu’l-Kadîm, 1954.
• İbn Cinnî, Sirru sınâ‘ati’l-i‘râb, Beyrût: Dâr-u’l-Kutubi’l-‘İlmiyye, 2000.
• İbn Fâris, Ahmed b. Fâris b. Zekeriyyâ Ebu’l-Hasan el-Ğazvînî. Mu‘cemu makâyîsi’l-luğa. Beyrût: Dâr-u’l-Fikr, 1979.
• İbn Hişâm, ‘Abdullâh b. Yûsuf b. Ahmed Ebû Muhammed Cemâluddîn. Şerhû şuzûru’z-zeheb fî m‘arifeti kelâmi’l-‘Arab. Beyrût: el-Mektebetu’l-‘Asriyye, 2006.
• İbn Madâ, Ahmed b. ‘Abdurrahmân b. Muhammed Ebû’l-‘Abbâs. er-Reddu ‘alâ’n-nuhât, Tahkik: Muhammed İbrâhîm el-Bennâ, Kâhire: Dâr-u’l-İ‘tisâm, 1979.
• İbn Mâlik, Muhammed b. ‘Abdullâh Ebû ‘Abdullâh Cemâluddîn. Elfiyetü’bni Mâlik. Beyrût: Dâr-u İbn Hazm, 2002.
• İbn Mâlik, Muhammed b. ‘Abdullâh Ebû ‘Abdullâh Cemâluddîn. eş-Şâfiye fî ‘ilmi’s-sarf ve’l-hatt. Tahkik: Sâlih b. Abdulazîm. Kâhire: Mektebetu’l-Âdâb, 2010.
• İbn Mâlik, Muhammed b. ‘Abdullâh Ebû ‘Abdullâh Cemâluddîn. İ‘câzü’t-t‘arîf fî ‘ilmi’t-tasrîf. Tahkik: Muhammed el-Mehdî Abdulhayy ‘Ammâr Sâlim. Medine: ‘İmâdatu’l-Bahsi’l-‘İlmî, 2002.
• İbn Mâlik, Muhammed b. ‘Abdullâh Ebû ‘Abdullâh Cemâluddîn. Teshîlu’l-fevâid ve tekmîlu’l-makâsid. Tahkik: Muhammed Kâmil Berakât. yy: Dâr-u’l-Kitâbi’l-‘Arabî, 1967.
• İbn Manzûr, Muhammed b. Mukrim b. Alî Ebû Mansûr Cemâluddîn. Lisânu’l-‘Arab. Beyrût: Dâr-u Sâdır, 1994.
• İbn Sâiğ, Muhammed b. Hasan b. Sib‘a Ebû ‘Abdullâh Şemsuddîn. el-Lemha fî şerhi’l-Milha. Tahkik: İbrahîm b. Sâlim es-Sâ‘idî. Medîne: ‘İmâdetü’l-bahsi’l-‘ilmî, 2004.
• İbn Serrâc, Muhammed b. es-Serîyy b. Sehl Ebû Bekr. el-Usûl fi’n-Nahv. Tahkik: Abdulhuseyin el-Fetelî. Beyrût: Muessesetu’r-Risâle, 1999.
• İbn Ya‘îş, Ya‘îş b. Alî b. Ya‘îş Ebû’l-Bakâ Muvaffakuddîn. Şerhu’l-Mufassal. Beyrût: Dâr-u’l-Kutubi’l-‘İlmiyye, 2001.
• İbnu’l-Esîr, Meciduddîn b. Muhammed b. Muhammed. el-Bedî‘ fî ‘ilmi’l-‘arabiyye. Tahkik: Fethî Ahmed Aliyyuddîn. Medîne: Câmiatü Ummu’l-Kurâ, 1999.
• Muberrid, Muhammed b. Yezîd b. ‘Abdûlekber Ebû’l-‘Abbâs, el-Muktedab. Tahkik: Muhammed Abdulhâlik Azîme. Beyrût: ‘Âlemü’l-Kutub, 1994.
• Murâdî, Huseyn b. Kâsım b. ‘Abdullâh Ebû Muhammed Bedreddîn. Tevdîhu’l-makâsid ve’l-mesâlik bi şerhi Elfiyyeti’bni Mâlik. Tahkik: Abdurrahmân Alî Süleymân. Ürdün: Dâr-u’l-Fikr ,2008.
• Râcihî, Abduh, et-Tatbîku’s-sarfî. Riyâd: Mektebetu’l-Me‘ârif, 1999.
• Radiyy, Muhammed b. el-Hasan el-İstirbâzi. Şerhu Şâfiyeti’bni Hâcib. Tahkik: Muhammed Muhyiddîn Abdulhamîd v. dğr. Beyrût: Dâr-u’l-Kutubi’l-‘İlmiyye, 1975.
• Radiyy, Muhammed b. el-Hasan el-İstirbâzi. Şerhu’r-Radiyy ‘alâ Kâfiyeti’bni’l-Hâcib. Tahkik: Yûsuf Hasan ‘Omer. Libya: Câmi‘atu Kâr Yûnus, 1975.
• Sâmerrâî, Muhammed Fâdıl. es-Sarfü’l-‘arabî ahkâm ve meânin. Beyrût: Dâr-u İbn Kesîr, 2013.
• Saymerî, ‘Abdullâh b. Alî b. İshâk Ebû Muhammed. et-Tebsira ve’t-tezkira. Tahkik: Fethî Ahmed Mustafa Aliyyuddîn. Medîne: Câmia‘tu Ummu’l-Kurâ, 1982.
• Semânînî, Omer b. Sâbit Ebû’l-Kâsım. Şerhu’t-Tasrîf. Tahkik: İbrâhîm b. Suleymân el-Bu‘aymî. Kâhire: Mektebetu Ruşd, 1999.
• Sîbeveyh, ‘Amr b. ‘Osmân b. Kanber Ebû Bişr. el-Kitâb. Kâhire: Mektebetu’l-Hancî. 1985.
• Suyûtî, Abdurrahmân b. Ebû Bekr Celâluddîn. Hem‘u’l-hevami‘ fî şerhi Cem‘u’l-cevami‘. Tahkik: Abdulhamîd Hindâvî. Mısır: el-Mektebetu’t-Tevfîkiyye, ts.
• Tehânevî, Muhammed b. Alî b. el-Kâdî Muhammed. Keşşâfu ıstılâhâti’l-fünûn ve’l-‘ulûm. Tahkik: Alî Dahrûc. Beyrût: Mektebet-ü Lubnân Nâşirûn, 1996.
• Tirmizî, Muhammed b. ‘Îsâ, Sunenü’t-Tirmizî, Tahkik: Ahmed Muhammed Şâkir v. dğr. Beyrût: Dâr-u İhyâi’t-Turâsi’l-‘Arabî, ts.
• Uşmûnî, Alî b. Muhammed b. ‘Îsâ Ebu’l-Hasan Nûruddîn. Şerhu’l-uşmûnî ‘alâ Elfiyeti’bni Mâlik. Beyrût: Dâr-u’l-Kutubi’l-‘İlmiyye, 1998.
• Zebîdî, Muhammed b. Muhammed b. Abdurrazzâk Ebu’l-Feyd Murtedâ. Tâcu’l-‘arûs min cevâhiri’l-gâmûs. Tahkik: Lecne. Kuveyt: Dâr-u’l-Hidâye, 1965.
• Zemahşerî, Mahmûd b. ‘Omer Cârullâh Ebu’l-Kâsım. el-Mufassal fî san‘ati’l-i‘râb. Beyrût: Mektebetu’l-Hilâl, 1993.