Anthropological Perspective on the History of Religions Studies in the Republican Period

Yıl 2020, Cilt: 11 Sayı: 25, 628 - 656, 15.12.2020

İsmet Tunç , Ali Osman Kurt

https://doi.org/10.35415/sirnakifd.800203

Öz

The studies on the history of religions in Turkey are fairly new. During the foundation years of the Republic, religion was one of the most emphasized subjects in general. The debates on religion have mostly been about the religion-state relationship and its impact on society. Although there are various opinions and evaluations on the subject, the idea that religion is a social necessity has been accepted and some studies have been done to put it on a legal basis. In this context, religious education followed a course that developed in the axis of nationalism. History of religions has also made its own path as a part of this course. In this study, the relationship between anthropology and the studies of the history of religions and their sources in Turkey are examined. The reflection of the relationship between the history of religions, which come to the fore in the field of theology, and anthropology, which is known as a secular science, on studies conducted to determine the cultural and religious phenomena in the first years of the Republic are discussed. In this context, it is important to understand the first occurrence of anthropology in Turkey and its role in building a nation-state. This study aims to reveal the reflections of the discussions and research made on religion and ethnographic data on the history of religions, obtained from Anatolia, and basic principles of the beginning of religious historiography in Turkey. This study is focused on a limited number of personalities and their works on the history of religion in the Republican period.

Anahtar Kelimeler

History of Religions, Anthropology, Ethnography, Hikmet Tanyu, Turkish Religious History

Cumhuriyet Dönemi Dinler Tarihi Çalışmalarında Antropolojik Bakış Açısı

Öz

Türkiye’de dinler tarihinin geçmişi oldukça yakın bir zamana tekabül etmektedir. Cumhuriyetin kuruluş yıllarında din, üzerinde en fazla durulan konuların başında gelmektedir. Din üzerine tartışmalar daha çok din-devlet ilişkisi ve bunun toplum üzerindeki etkisi ile alakalı olmuştur. Konuyla ilgili çeşitli görüş ve değerlendirmeler bulunmakla birlikte dinin toplumsal bir gereklilik olduğu düşüncesi kabul görmüş ve bunun yasal zemine oturtulması yönünde bazı çalışmalar yapılmıştır. Bu kapsamda din eğitimi milliyetçilik ekseninde gelişen bir seyir izlemiştir. Dinler tarihi de bu seyrin bir parçası olarak kendine has bir yol çizmiştir. Bu çalışmada Türkiye’de dinler tarihine kaynaklık eden çalışmalar ve dinler tarihi çalışmaları ile antropoloji arasındaki ilişki incelenmiştir. İlahiyat alanında ön plana çıkan dinler tarihi ile seküler bir bilim olarak bilinen antropoloji ilişkisinin Cumhuriyetin ilk yıllarında yapılan kültürel ve dinî olguların tespitine yönelik çalışmalara yansıması ele alınmıştır. Bu bağlamda, çalışmada öncelikle antropolojinin Türkiye’deki görünürlüğü ve ulus devlet inşasındaki rolünün anlaşılması önem arz etmektedir. Din üzerine yapılan tartışma ve araştırmalar ile Anadolu coğrafyasından elde edilen etnografik verilerin dinler tarihi çalışmalarındaki yansımaları ve Türkiye’de dinler tarihçiliğinin başlangıç itibariyle hangi temel ilkelere dayandığını ortaya koymak amaçlanmıştır. Bu çalışma Cumhuriyet dönemi dinler tarihçiliği ile ilgili sınırlı sayıdaki şahsiyetler ve eserleri özelinde işlenmiştir.

Anahtar Kelimeler

Dinler Tarihi, Antropoloji, Etnografya, Türk Dini Tarihi, Hikmet Tanyu

Kaynakça

• Adam, Baki. "Annemarie Schimmel'den Prof. Dr. Abdurrahman Küçük'e Ankara İlahiyat'ın Türkiye'deki Dinler Tarihi Çalışmalarına Katkısı". Türkiye'de Dinler Tarihi'nin Kurumsallaşması Sürecinde Prof. Dr. Abdurrahman Küçük. ed. Ahmet Hikmet Eroğlu. 135-154. Ankara: Berikan Yayınevi, 2016.
• Ahmad, Feroz. Modern Türkiye'nin Oluşumu. çev. Yavuz Alogan. İstanbul: Sarmal Yayınevi, 1994.
• Akçura, Yusuf. Üç Tarz-ı Siyaset. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi, 1976.
• Akyüz, Yahya. Türk Eğitim Tarihi. İstanbul: Pegem Akedemi, 19. Basım, 2011.
• Alıcı, Mustafa. "Dinler Tarihi'ne Modern Türk Katkısı: Hikmet Tanyu (1918-1992)'nun Etnografik Fenomenolojisinin Temelleri". Dinî Araştırmalar 9/26 (2006), 123-154.
• Alıcı, Mustafa. Din Bilimlerinde Klasik ve Çağdaş Yaklaşımlar. İstanbul: Rağbet Yayınları, 2017.
• Arkoun, Mohammed. "İslâmi Bir Bakış Açısı İçinde Pozitivizm ve Gelenek, Kemalizm Olayı". Cogito 1 (1994), 51-65.
• Atasağun, Galip. "Türkiye'de Dinler Tarihi Çalışmaları". Necmettin Erbakan Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 20/20 (2005), 203-248.
• Aydın, Fuat-Aydın, Feyza Betül. Georges Dumézil'den Dinler Tarihi Dersleri. Ankara: Eski Yeni Yayınları, 2012.
• Aydın, Mahmut. Anahatlarıyla Dinler Tarihi. Samsun: Ensar Neşriyat, 2013.
• Aydın, Mehmet. "Türklerin Dînî Tarihi Üzerinde Bir Değerlendirme". Türkiyat Araştırmaları Dergisi 4 (1997), 1-9.
• Aydın, Suavi. Antropoloji Sözlüğü. ed. Kudret Emiroğlu-Suavi Aydın. Ankara: Bilim ve Sanat Yayınları, 2003.
• Ayhan, Halis. Türkiye'de Din Eğitimi. İstanbul: DEM Yayınları, 2004.
• Berkes, Niyazi. Türkiye'de Çağdaşlaşma. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 2016.
• Budda, Hilmi Ömer. Dinler Tarihi. İstanbul: Vakit, 1935.
• Budda, Hilmi Ömer. Kurban ve Tufan Üzerine Makaleler. çev. Bekir Zakir Çoban. İstanbul: İnsan Yayınları, 2003.
• Cündioğlu, Dücane. Türkçe Kur'an ve Cumhuriyet İdeolojisi. İstanbul: Kitabevi, 2. Basım, 1998.
• Demir, Remzi-Atılgan, Doğan. Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi ve Türkiye'de Beşeri Bilimlerin Yeniden İnşaası. Ankara: Ankara Üniversitesi Basımevi, 2008.
• Doğan, Atila. Osmanlı Aydınları ve Sosyal Darwinizm. İstanbul: İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları, 2006.
• Doğrul, Ömer Rıza. Yeryüzündeki Dinler Tarihi. İstanbul: Inkılâp Kitabevi, 1947.
• Dumézil, Georges. "Georges Dumézil'in Gizli Şölenleri". Tarih ve Toplum 42 (1987), 52-56.
• Dumézil, Georges. Kafkas Halkları Mitolojisi. çev. Musa Yaşar Sağlam. Ankara: Ayraç Yayınları, 2000.
• Dumézil, Georges. Mit ve Destan I: Hint-Avrupa Halklarının Destanlarında Üç İşlev İdeolojisi. çev. Ali Berktay. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 2012.
• Ekşigil, Adnan. "Georges Dumézil". Tarih ve Toplum 42 (1987), 49-52.
• Eliade, Mircea. Dinler Tarihi: İnançlar ve İbadetlerin Morfolojisi. çev. Mustafa Ünal. Konya: Serhat Kitabevi, 2005.
• Ergin, Osman. Türk Maarif Tarihi 1-2. İstanbul: Eser Matbaası, 1977.
• Geertz, Clifford. Kültürün Yorumlanması. çev. Hakan Gür. Ankara: Dost Kitabevi Yayınları, 1999.
• Georgeon, François. Türk Milliyetçiliğinin Kökenleri Yusuf Akçura (1876-1935). çev. Alev Er. İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 2005.
• Gökalp, Ziya. Türkçülüğün Esasları. İstanbul: Varlık Yayınları, 8. Basım, 1969.
• Gökbel, Ahmet. "M. Şemseddin (Günaltay) ve Dinler Tarihine Yaptığı Katkılar". Fırat Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 5 (2000), 33-44.
• Günaltay, M. Şemseddin. Dinler Tarihi: Yeryüzündeki İlkel Dinler. İstanbul: Kesit Yayınları, 2006.
• Günaltay, M. Şemseddin. İslam Öncesi Araplar ve Dinleri. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2013.
• Güngör, Ali İsra. "The Turkish Contribution to the History of Religions". Numen 54/1 (2007), 71-92.
• Güngör, Erol. Kültür Değişmesi ve Milliyetçilik. İstanbul: Ötüken Neşriyat, 14. Basım, 2006.
• İnan, Afet. Türkiye Halkının Antropolojik Karakteri ve Türkiye Tarihi. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi, 1947.
• İnan, Afet. Atatürk Hakkında Hatıralar ve Belgeler. ed. Arı İnan, İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, 8. Basım, 2009.
• Jaschke, Gotthard. Yeni Türkiye'de İslamlık. çev. Hayrullah Örs. Ankara: Bilgi Yayınevi, 1972.
• Kafesoğlu, İbrahim. Türk Milliyetçiliğinin Meseleleri. İstanbul: Milli Eğitim Basımevi, 1970.
• Kalın, Fethullah. Rudolf Otto'da Din, Kutsallık ve Mistik Tecrübe. İstanbul: Ötüken Neşriyat, 2014.
• Kansu, Şevket Aziz. Türk Antropoloji Enstitüsü Tarihçesi. İstanbul: Maarif Matbaası, 1940.
• Karpat, Kemal H. İslâm'ın Siyasallaşması. Osmanlı Devleti'nin Son Döneminde Kimlik, Devlet, İnanç ve Cemaatin Yeniden Yapılandırılması. çev. Şiar Yalçın. İstanbul: Timaş Yayınları, 2013.
• Kurt, Hakan. Türk Antropoloji Macmuası Transkripsiyonu 1925-1928. Ankara: Gece Kitaplığı, 2017.
• Kushner, David. Türk Milliyetçiliğinin Doğuşu (1876-1908). çev. Şevket Serdar Türet vd. İstanbul: Kervan Yayınları, 1979.
• Küçük, Abdurrahman. "Tanzimattan Günümüze Türkiye'de Dinler Tarihi". Türkiye'de Dinler Tarihi (Dünü, Bugünü ve Geleceği). ed. Ali İsra Güngör vd. 333-364. Ankara: Türkiye Dinler Tarihi Derneği Yayınları, 2010.
• Maksudyan, Nazan. Türklüğü Ölçmek. İstanbul: Metis Yayınları, 2007.
• Sami, Şemseddin. Esatir: Dünya Mitolojisinden Örnekler. çev. Cengiz Batuk. İstanbul: İnsan Yayınları, 2007.
• Sivrioğlu, Ulaş Töre. Tek Parti Döneminde Orta Asya ve Sümer-Hitit Araştırmaları. Manisa: Celal Bayar Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2010.
• Su, Süreyya. Hurafeler ve Mitler: Halk İslâmında Senkretizm. İstanbul: İletişim Yayınları., 2011.
• Şenoğlu, Kemal. Mayatepek Raporları: Türk Tarih Tezi ve Mu Kıtası. İstanbul: Kaynak Yayınları, 2006.
• Tanyu, Hikmet. Türklerde Taşla İlgili İnançlar. Ankara: Ankara Üniversitesi Basımevi, 1968.
• Tanyu, Hikmet. Dinler Tarihi Araştırmaları. Ankara: Ankara Üniversitesi Basımevi, 1973.
• Tanyu, Hikmet. Türklerin Dini Tarihçesi. İstanbul: Türk Kültür Yayını, 1978.
• Tanyu, Hikmet. İslamlıktan Önce Türklerde Tek Tanrı İnancı. Ankara: Ankar Üniversitesi Basımevi, 1980.
• Tanyu, Hikmet. "Totem, Totemizm ve Tabu Üzerinde Yeni Araştırmalar". Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 26/1 (1984), 155-172.
• Tezcan, Mahmut. Türk Aile Antropolojisi. Ankara: İmge Kitabevi, 2000.
• Toprak, Zafer. Darwin'den Dersim'e Cumhuriyet ve Antropoloji. İstanbul: Doğan Kitap, 2015.
• Tümer, Günay. "Hocamız Hikmet Tanyu". Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi 1/5 (1994), 5-10.
• Türk Dil Kurumu. Türkçe Sözlük. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 10. Baskı, 2005.
• Ünal, Mustafa. Din Fenomenolojisi: Tarihçe, Yöntem ve Uygulama. Kayseri: Geçit Yayınları, 1999.
• Vassaf, Gündüz (ed.). Belkıs Halim Vassaf'ın Defterinden Dumézil'in Sosyoloji Ders Notları. İstanbul: Boğaziçi Üiversitesi Yayınevi, 2009.
• Yıldırım, Münir. "Türk Dini Tarihi Araştırmalarında Fenomenolojik Metod: Hikmet Tanyu Örneği". Türkiye'de Dinler Tarihi (Dünü, Bugünü ve Geleceği). ed. Ali İsra Güngör vd. 63-72. Ankara: Türkiye Dinler Tarihi Derneği Yayınları, 2010.
• Yörükân, Yusuf Ziya. Müslümanlıktan Evvel Türk Dinleri: Şamanizm. İstanbul: Ötüken Neşriyat, 2006.