Allah-Kul İlişkisi Bağlamında Yüce Allah’ın Kulu Zikri

Yıl 2021, Sayı: 26, 286 - 311, 15.06.2021

Sami Kılınçlı

https://doi.org/10.35415/sirnakifd.869486

Öz

Kur’an’da pek çok konu anlatılmakla birlikte en temel meselelerden biri de Allah-kul ilişkisidir. Kur’an’da insanın farklı ibadet ve salih amellerle Allah Teâlâ ile sıcak, canlı ve samimi ile bir ilişki kurduğu anlatılmaktadır. Allah ile ilişkide özel bir yeri olan zikir pek çok âyette emredilmekte ve her an zikir halinde olanlar övülmektedir. Kur’an’da kulun Allah’ı zikri anlatıldığı gibi el-Bakara Sûresi 152 ve el-Ankebût Sûresi 45. âyetlerde Allah’ın kulu zikrinden bahsedilmektedir. Kur’an tefsir ekollerince farklı şekillerde tefsir ve te’vil edilmiştir. Bu ekollerden biri de işârî te’vil anlayışıdır. Bu usûle bağlı müfessirler kalbe, ibadetlere ve nefis tezkiyesine dair anlatılanları seyr-i sülûk çerçevesinde tecrübe ettiklerini, bu tecrübenin bilgide derinleşme meydana getirdiğini, bu şekilde daha derûnî bilgilere ulaştıklarını, tefsirlerinde klasik bilgilerin yanı sıra bu bilgileri de dikkate aldıklarını kaydetmektedirler. Bu açıklamalara karşılık sûfî te’villerin sıhhati ve bağlayıcılığı gibi hususlar tarih boyunca tartışılmış, işârî yorumların kabul edilmesi için bazı kriterler oluşturulmuştur. Allah’ın kulunu zikri konusu müfessirlerin tefsir metotlarına ve temel konulardaki algı farklılıklarına göre farklı yorumlara sahne olmuştur. el-Bakara Sûresi 152. âyetteki “Siz beni zikredin ki ben de sizi zikredeyim” cümlesindeki Allah’ın kulunu zikri İbn Abbas (öl. 68/687-88), Kuşeyrî (öl. 465/1072), Kurtubî (öl. 671/1273), Elmalılı (1872-1942) ve Seyyid Kutup (1906-1966) gibi müfessirlerce âyetin mantukuna ve hadislerde anlatılan bilgilere uygun şekilde Allah’ın zâkir kulunu zikrettiği şeklinde açıklanmıştır. Aynı ifade Hasan-ı Basrî (öl. 110/728), Taberî (öl. 310/923), Vâhidî (öl. 468/1076) ve İbn Âşûr (1879-1973) gibi müfessirler tarafından tenzih temelli Allah tasavvurunun da etkisiyle Allah’ın kulunu sevap, rahmet ve mağfiretle zikri olarak açıklanmıştır. Bu yorumun Allah’ın kulunu zikrinin anlam dairesine girmekle birlikte âyet ve hadislerde anlatılan asıl bilgiyi gölgelediği, Allah ile kulu arasındaki sıcak ve canlı ilişkiyi mesafeli ve soğuk bir hale geldiği konusunda da ihtilafın bulunduğu; İbn Abbas, Hasan-ı Basrî, Mukâtil (öl. 150/767), Taberî, Sülemî (öl. 412/1022), Kuşeyrî, İbn Kesîr (öl. 774/1373) ve Bikâî (öl. 885/1480) gibi müfessirlerin Allah’ın kulunu zikri olarak açıkladıkları görülmektedir. Aynı ifadeyi Ferrâ (öl. 207/822), Zemahşerî, Begavî (öl.516/1122), Râzî, İbn Âşûr, (1883-1971), Merâgî (öl. 1883-1952) ve Mevdûdî (1903-1979) gibi âlimler kulun Allah’ı zikri şekilde açıklamıştır. Âyet dikkatli bir şekilde ele alındığında âyette namazın önemi ve insanı kötülüklerden arındırdığı anlatıldıktan sonra “وَلَذِكْرُ اللّٰهِ اَكْبَرُۜ” buyrularak kulun namaz ve ibadeti ile Allah’ın kulu zikri arasında bir kıyaslama yapıldığı, Allah Teâlâ’nın “Ey kullarım! Sizin namaz kılıp ibadet etmeniz önemli olmakla birlikte asıl kendi katımda sizi zikretmem daha değerlidir” buyurduğu görülmektedir. Ancak bağlama yeterince dikkat edilmemesi, kelâmî algıların etkisi ve modern dönemde bazı tefsirlerde etkisi görülen akılcılık ve tasavvufi yaklaşımlara eleştiri gibi hususların âyetin asıl anlamının görülmesini engellediği, dolayısıyla âyet ve hadislerde anlatılan ve ulaşılması gerekli hedef olan gösterilen sıcak ve canlı Allah kul ilişkisinin eksik anlaşılmasına sebep olduğu anlaşılmaktadır. Ayrıca sıhhat ve bağlayıcılığı konusunda tartışmaların bulunduğu işârî yorumların naslarda anlatılan bilgilerle aynı doğrultuda olduğu ve konuya dair derinlikli bilgiler ihtiva ettiği de görülmektedir.

Anahtar Kelimeler

Tefsir, Allah-Kul İlişkisi, Sûfî, Zikir, Namaz

The Commemoration of Humankind by Almighty God in the Context of God-Servant Relationship

Öz

Although many issues are explained in the Quran, one of the most fundamental issues is the relationship between God and the servant. It is explained in Koran that human beings make warm, vivid, and intimate contact with Almighty Allah through different prayers and good deeds. Commemorating, having a special role in the relationship with Allah, is ordered in many suras, and the ones commemorating Allah at any moment are praised. As the commemoration of Allah by His servants is told in Koran, the commemoration of humankind by Allah is told in al-Baqarah verse 152 and al-‘Ankaboot verse 45. There are different tafsirs and ta’wils by tafsir ecoles. One of these ecoles is the understanding of al-Ishari Ta’wils. The commentators who are devoted to this method state that they experience the narrations about the heart, worship, and exculpation of desires within the framework of seyr-i suluk (spiritual journey), and this experience gives rise to deepening in knowledge, and in this manner, they reach deeper knowledge, and they pay attention to this information as well as classical information in the tafsirs. In response to these explanations, such issues as accuracy and binding feature of Sufi Ta’wils have been discussed throughout history and some criteria on acceptance of Ishari comments are constituted. The issue of commemoration of humankind by Allah has witnessed different interpretations changing according to tafsir methods of interpreters and differences in the perceptions in basic issues. The commemoration of humankind by Allah that is explained in al-Baqarah verse 152, which states that “You remember me so that I remember you” was commentated by interpreters as Ibn Abbas (d. 68/687-88), al-Qushayri (d. 465/1072), al-Qurtubi (d. 671/1273), Elmalılı (1872-1942) and Sayyid Qutb (1906-1966) as Allah commemorates the ones who commemorate Him, in compliance with the logic of the verse and the information given in hadiths. The very same expression was interpreted by commentators such as Hasan al-Basrî (d. 110/728), al-Tabari (d. 310/923), al-Wahidi (d. 468/1076), and Ibn Ashur (1879-1973) as that Allah’s commemoration of humankind is with good deeds, mercy, and forgiveness with the effect of tanzih-based concept of Allah. Although this interpretation refers to Allah's remembrance of his servants, there is also a disagreement about the fact that it obscures the actual knowledge described in verses and hadiths, and that the warm and lively relationship between Allah and his servants has become distant and cold. Such commentators as Ibn Abbas, Hasan al-Basrî, Mukatil (d. 150/767), al-Tabari, al-Sulemi (d. 412/1022), al-Qushayri, Ibn Kashîr (d. 774/1373) and al-Biqâî (d. 885/1480) explained this as a commemoration of humankind by Allah. The same expression was explained by scholars as al-Farra (d. 207/822), al-Zamahsari, al-Bagavi (d. 516/1122), al-Razi, Ibn Ashur, (1883-1971), al-Marâgî (d. 1883-1952), and al-Mawdudi (1903-1979) as the commemoration of Allah by His servants. In the verse, the importance of prayer and how it cleanses people from bad deeds is explained. Then, by saying "وَلَذِكْرُ اللّٰهِ اَكْبَرُ", a comparison is made between the prayer and worship of the servant and the commemoration of the servant by Allah. Allah ordains, "O my servants! Although it is important that you pray and worship, it is more valuable that I commemorate you in my own sight". However, it is understood that issues such as insufficient attention to the context, the effect of theological perceptions, rationalism, and criticism of Sufistic approaches seen in some commentaries in the modern period obscure the real meaning of the verse. Therefore, it causes a lack of understanding of the warm and lively relationship between Allah and the servant, which is described in verses and hadiths and is a necessary goal. Furthermore, it is observed that al-Ishari interpretations on which there have been disputes regarding their health and bindingness are within the same direction with the judgments made in verses and contain deep information on the issue.

Anahtar Kelimeler

Tafsir, God-Servant Relationship, Sufi, Dhikr, Salaah

Kaynakça

• Abdülbâkî, Muhammed Fuâd. el-Muʿcemü’l-müfehres li-elfâzi’l Kurʾâni’l-Kerîm. Nemre: Mektebetu Nuveyd İslam, 1385/1965.
• Albayrak, İsmail. Klâsik Modernizmde Kur’ân’a Yaklaşımlar. İstanbul: Ensar Neşriyat, 2004.
• Âlûsî, Şehâbeddin Mahmud, Ruhu’l-meânî. Beyrût: İdâratü’t-Tıbâti’l-Münîriyye-İhyâu’t-Turâsi’l-Arabî, ts.
• Ateş, Süleyman. İşârî Tefsir Okulu. İstanbul: Yeni Ufuklar Neşriyat, 1998.
• Begavî, Ebû Muhammed el-Hüseyn b. Mes‘ud. Meʿâlimü’t-tenzîl. thk. Mahmud Abdullah en-Nemr vd. Riyad: Dâru’t-Tayyibe, 1409/1988.
• Bikâî, Ebü’l-Hasen Burhânüddîn İbrâhîm b. Ömer. Nazmu’d-dürer fî tenâsubi’l-âyâti ve’s-suver. Kâhire, Dâru’l- Kütübi’l-İslâmî, ts.
• Bilmen, Ömer Nasuhi. Kur’anı Kerim’in Türkçe Meâli Âlisi ve Tefsiri. İstanbul: Bilmen Yayınevi, 1990.
• Bursevî, İsmail Hakkı. Ruhu’l-beyân. 10 Cilt. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Turâsi’l-Arabî, ts.
• Cevherî, İsmâîl b. Hammâd. es-Sıhah. thk. Ahmed Abdulğafûr Attâr. 3. Basım. Beyrût: Dâru’l-İlmli’l-Malâyîn, 1404/1948.
• Çantay, Hasan Basri. Kur’ân-ı Hakîm ve Meâli Kerim. nşr. M. A. Yekta Saraç. İstanbul: Risale Yay. 1996.
• Demagânî, Ebû Abdullah el-Hüseyin b. Muhammed. el-Vucûh ve’n-nezâir. thk. Muhammed Hasan Ebu’l-Azm ez-Zefîtî. Kâhire: Vezâretu’-Evkâf, 1412/1996.
• Demirci, Muhsin. “Kur’an’da Allah-Kâinat-İnsan İlişkisi”. Din Eğitimi Araştırmaları Dergisi 10 (2002), 89-102.
• Ebû Hayyân, Muhammed b. Yûsuf b. Alî b. Yûsuf el-Endelüsî, el-Bahru’l-muhît. thk. Âdil Ahmed Abdulmevcûd vd. Beyrût: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1413/1993.
• Ebüssuûd, b. Muhammed el-İmâdî. İrşâdü’l-ʿakli’s-selîm ilâ mezâya’l-Kitâbi’l-Kerîm. thk. Abdulkâdir Ahmed Atâ. 5 Cilt. Riyâd: Mektebetu Riyâdi’l-Hadîs, ts.
• Ferrâ, Ebu Zekeriyyâ Yahyâ b. Ziyâd. Meâni’l-Kur’ân. 3 Cilt. Beyrut: Âlemu’l-Kütüb, 1403/1983.
• Fîruzabâdî, Mecduddîn Muhammed b. Ya‘kûb. Besâiru zevi’t-temyîz fî letâifi’l-kitâbi’l azîz. thk. Muhammed Ali Neccâr. Beyrût: el-Mektebtu’l-İlmiyye, ts.
• Isfehânî, Ebu’l-Kâsım Hüseyin b. Muhammed Râgıb. el-Müfredât fî garîbi’l-Kur’ân. Kâhire: Dâru’l-Ma‘rife, 1426/2005.
• İbn Acîbe, Ahmed b. Muhammed. el-Bahru’l-Medîd fî Tefsîri’l-Kur’âni’l-Mecîd. thk. Ahmed Abdullah el-Kuraşî Raslân. Kahire: y.y. 1999.
• İbn Âdil, Ebû Hafs Ömer b. Ali. el-Lubâb fî ‘ulûmu’l-kitâb. thk. Adil Ahmet Abdulmevcûd vd. 20 Cilt. Beyrut: Dâru’l- Kütübi’l-İlmiyye, 1419/1998.
• İbn Âşûr, Muhammed b. Tâhir. Tefsiru’t-tahrîr ve’t-tenvîr. 30 Cilt. Tunus: Dâru Sahnûn li’n-Neşrve’t-Tevzi’, 1984.
• İbn Ebû Hâtim, Muhammed b. İdrîs b. Münzir er-Râzî. Tefsîru’l-Kur’âni’l-‘azîm. thk. Es’ad Muhammed et-Tayyib. 10 Cilt. Mekke: Mektebetü Nezâri’l-Bâz, 1417/1997.
• İbn Ebî Zemenîn, Ebu Abdullah Muhammed b. Abdullah. Tefsîru’l-Kur’âni’l-azîz. thk. Hüseyin b. Ukkâşe- Muhammed b. Mustafa el-Kenz. Kâhire: el-Fâzûku’l-Hadîsiyye li’l-Libâti ve’n-Neşr, 1423/2002.
• İbn Kesîr, Ebu’l-Fidâ İsmâil. Tefsîru’l-Kur’ani’l-‘azîm. thk. Mustafa es-Seyyid vd. 15 Cilt. Kahire: Müessesetu Kurtuba, 1421/2000.
• İbn Teymiyye, Takiyyüddîn Ebu’l-Abbas Ahmed. Mecmûu’l-Fetâvâ. nşr. Âmir el-Cezzâr-Enver el-Bâz. b.y.: Dâru’l- Vefâ, 2005.
• İbnü’l-Cevzî, Ebü’l-Ferec Cemâlüddîn Abdurrahmân b. Alî. Nüzhetü a‘yuni’n-nevâzir fî ilmi’l-vucîh ve’n-nezâir. thk. Muhammed Abdulkerim Kâzım er-Râdî. Beyrût: Müessetu’r-Risâle, 1404/1978.
• İbnü’l-Cevzî, Ebü’l-Ferec Cemâlüddîn Abdurrahmân b. Alî. Zâdü’l-mesîr fî ʿilmi’t-tefsîr. thk. Abdurrezzak el- Mecdî. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-Arabî, 1431/2010.
• İsmail Hakkı Bursevî. Ruhu’l-beyân, 10 Cilt. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Turâsi’l-Arabî, ts.
• Karaman, Hayreddin vd. Kur’an Yolu. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 2006.
• Kâsımî, Muhammed Cemâleddîn. Mehâsinu’t-Te’vîl. tsh. Muhammed Fuad Abdulbâkî. 17 Cilt. b.y: Dâru İhyâi Kütübi’l-Arabiyye, 1376/1957.
• Kattân, Menna‘ Halîl, Mebâhis fî Ulûmi’l-Kur’ân. Kâhire: Mektebetu Vehbe, 2000.
• Kelbî, Muhammed b. Ahmed b. Cüzey. et-Teshîlliulûmi’t-tenzîl. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1415/1995.
• Kuranmeali.com, “Türkçe Kur’ân Mealleri” https://www.kuranmeali.com/AyetKarsilastirma.php? sure=29&ayet=45 (Erişim 15 Ekim 2020).
• Kurtubî, Abdullah b. Muhammed b. Ahmed. el-Câmi‘u li ahkâmi’l-Kur’ân. thk. Abdullah b. Abdu’l-Hasen et-Türkî. 24 Cilt. Beyrut: Müessetu’r-Risale, 1427/2006.
• Kuşeyrî, Abdülkerîm b. Hevâzin b. Abdilmelik. Letâifu’l-işârât. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1971.
• Kutup, Seyyid. Fî Zilâli’l-Kur’an. çev. Salih Uçan-Vahdettin İnce. İstanbul: Dünya Yayıncılık, 1989.
• Mâverdî, Ebû’l-Hasan Ali b. Muhammed b. Habib. en-Nüket ve’l-uyûn. thk. Abdulmansur b. Abdurrahman. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye-Müessetu’l-Kütübi’s-Sekâfi, ts.
• Mevdûdî, Ebu’l-A’lâ. Tefhimu’l-Kur’ân. çev. Muhammed Han Kayanî vd. 7 Cilt. İstanbul: İnsan Yayınları, 1991.
• Merâğî, Ahmed Mustafa. Tefsîru’l-Merâğî. 30 Cilt. Mısır: Mektebetu ve Matbaatu Mustafa el-Bâbî el Halebî ve Evlâdihî, 1365/1946.
• Meydânî, Abdurrahman Habenneke. Meâricu’t-tefekküri ve dekâiku’t-tedebburi. Dımaşk: Dâru’l-Kalem, 1423/2002.
• Mukâtil, Ebu’l-Hasen b. Süleyman. Tefsîru Mukâtil b. Süleyman. thk. Ahmed Ferid. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1424/2003.
• Râzî, Fahruddîn İbn Ziyâuddîn b. Ömer Muhammed. Mefâtihu’l-gayb. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 1401/1981.
• Sa’ânî, Abdurrezak b. Hemmâm. Tefsîru’l-Kur’ân. thk. Mustafa Müslim Muhammed, 3 Cilt. Riyad: Mektebu’r-Rüşd, 1410/1989.
• Sülemî, Ebû Abdirrahmân Muhammed b. el-Hüseyn b. Mûsâ el-Ezdî. Hakâiku’t-tefsîr, thk. Seyyid İmrân. Beyrût: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1421/2001.
• Suyûtî, Celâleddîn Abdurrahman. ed-Durru’l-mensûr fi’t-tefsîri bi’l-me’sûr. thk. Abdullah b. Abdülmuhsin et- Türkî. 17 Cilt. Kahire: Merkezu Hicr, 2003.
• Şa’râvî, M. Mütevellî. Tefsîru’ş-Şa’râvî. Kahire: Ahbâru’l-Yevm, 1991.
• Taberî, Ebû Ca’fer Muhammed b. Cerîr. Câmiu’l-beyân ‘an te’vîli Âyi’l-Kur’an. thk. Abdullah b. Abdulmuhsin et- Türkî. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2005.
• Vâhidî, Ebu’l-Hasen Ali b. Ahmed. el-Vecîz fî Tefsîri’l-kitâbi’l-‘azîz. ed-Dâru’ş-Şâmiyye. 2 Cilt. Beyrut: y.y., 1415/1995.
• Vâhidî, Ebu’l-Hasen Ali b. Ahmed. el-Vasît fî tefsîri’l-Kur’âni’l-mecîd. thk. Adil Ahmet Abdulmevcûd vd. 3 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1415/1994.
• Yazır, Elmalılı Hamdi. Hak Dini Kur’an Dili. İstanbul: Yenda Yayın-Dağıtım, 2000.
• Zeccâc, Ebû İshâk İbrahim b. es-Serî. Meâni’l-Kur’ân ve İ’râbihi. thk. Abdulcelîl Abduh Şelebî. 5 Cilt. Beyrût, Âlemu’l-Kütüb, 1408/1988.
• Zehebî, Muhammed Hüseyin, et-Tefsîr ve’l-Müfessirûn. Kâhire: Mektebetu Vehbe, 2000.
• Zemahşerî, Ebu’l-Kâsım Mahmûd b. Ömer. el-Keşşâf‘an hakâiki’t-tenzîl. Beyrut: Dâru’l-Ma‘rife, 2008.