Son Dönem Osmanlı Taşrasında Bir Müderris: İlyas Efendi ve Sicil Dosyası

Yıl 2021, Sayı: 26, 25 - 52, 15.06.2021

Ahmet Beken

https://doi.org/10.35415/sirnakifd.895343

Öz

Osmanlı dönemi medreseleri, gerek tedris edilen ilimler ve okutulan kitaplar, gerekse istihdam alanları açısından selefi Selçukluların devamı niteliğindedir. İcâzet/nâme alarak medrese eğitimini tamamlayan talebeler; din görevliliği alanında (müftülük, vaizlik, imamlık), müderrislik ve kadılık gibi mansıplarda istihdam edilmişlerdir. Dolayısıyla medreseler, uzun süre devletin adli, idari, mülki ve eğitimle ilgili kadro ihtiyacını karşılamıştır. Bununla birlikte özellikle Tanzimat Döneminden (1839-1878) sonra açılan yeni eğitim kurumları da sözü edilen alanlarda devletin kadro ihtiyacını karşılamaya başlamış ve hatta ilerleyen zamanlarda medreselerin istihdam alanını daraltmıştır. Ancak medreselerin durumu, müderrislerin hayatı, talebelerin imtihan ve istihdamları gibi konular çoğunlukla bilâd-ı selâse (İstanbul, Bursa ve Edirne) merkezli incelenmiş, bunların taşradaki durumlarıyla ilgili yeterince çalışma yapılmamıştır. Dolayısıyla bu çalışmada, Hatay/Dörtyol müderrisi İlyas Efendi (1873-1956) ve ona ait sicil dosyası özelinde taşradaki bir müderrisin öğrenim hayatı ve imtihan varakası üzerinden istihdamı konu edilmiştir. Çalışmada dokümanlara dayalı veri toplama ve içerik analizini esas alan nitel araştırma yöntemi kullanılmıştır. Bu bağlamda Başbakanlık Osmanlı Arşivinden ve zaman zaman Halep, Adana ve Ankara Vilayet Salnâmeleri ile Maârif Nezâreti Salnâmelerinden istifade edilmiştir. Hâçin’de (Saimbeyli) doğan ve ilk tahsilini doğduğu yerde alan İlyas Efendi, ilmî bir heyet tarafından ehliyet ve liyakatine hükmedilerek müderris olarak atanmıştır. Tanzimat Dönemiyle başlayan eğitimde Batı etkisi ve medrese dışında kurulan yeni eğitim kurumlarıyla eğitimde modernleşme, eğitim sisteminde olduğu gibi medrese mezunlarının istihdamında da birtakım değişmelere ve daralmalara neden olmuştur. Nitekim adli, idari, askeri vs. görevliler, yeni açılan eğitim kurumlarıyla karşılanırken medresenin istihdam alanı çoğunlukla din hizmetlerini ifa edecek görevlilerin ve müderris gibi medrese elemanının yetiştirilmesine hasredilmiştir. İlyas Efendi’nin tahsil hayatı, icâzet metni ve imtihan varakası -Tefsir ve Hadis hariç- öğrenim gördüğü ilimlerden imtihana tabi tutulduğu, Tefsir, Hadis ve Hadis Usulü gibi ilimlerle ilgili de doğrudan soruların yer almadığı görülmektedir. İncelediğimiz belgede İlyas Efendi’nin hangi alan(lar)da ders verdiğiyle ilgili net bilgi bulunmamakla birlikte icâzet ve imtihan varakasından hareketle öncelikle Fıkıh ve Kelâm gibi dinî ilimlerle Arap Dili ve Belagatine yönelik dersler verdiği ileri sürülebilir. Her ne kadar çerçevesi belli standart bir müfredattan bahsetmek zor olsa da İlyas Efendi’ye ait dosyadan hareketle taşra medreselerinde okutulan derslerin/kitapların Osmanlı medreselerinde hemen her dönemde okutulan metinlerle benzerlik gösterdiği, bu yönüyle büyük ölçüde Osmanlı merkez medrese kültürünü devam ettirdiği sonucuna varılabilir. Bunu, icâzet metninde yer alan ulemâ silsilesinden de görmek mümkündür. Bunun yanında Osmanlı Medreseleri ve bunlarla ilgili müfredat incelendiğinde -farklı derecelerde okunmak üzere- Mutavvel, (Molla) Câmî, Mülteka’l-Ebhur, Dürerü’l-Hükkâm, Şerh-i Akâid ve Îsâgûcî’nin ortak kitaplar olduğuna tesadüf edilmektedir. Okutulan eserler ve istihdamla ilgili uygulamalar göz önüne alındığında taşradaki medreseleri merkezdeki benzerlerinden ayırmanın mümkün olmayacağı sonucuna varılabilir.

Anahtar Kelimeler

Din Eğitimi, Müderris, İlyas Efendi, İcâzet Metni, İmtihân Varakası

A Mudarris in the Late Ottoman State: Ilyas Efendi and His Registry File

Öz

The madrasahs of the Ottoman period are continuations of their predecessors in Seljuks in terms of both the sciences and books taught and employment opportunities. Students, who have completed their madrasah education by getting ijazatnāma/id̲j̲āza, were employed as professors and judges or pursued religious careers as muftis, preachers, and imams. Therefore, madrasahs met the juridical, administrative, civilian, and educational staff needs of the state for a long time. In addition, new educational institutions opened especially after the Period of Tanzimat (1839-1878) met the staff need of the state in the mentioned areas and even narrowed employment areas of madrasahs in later times. However, issues such as the conditions of madrasahs, the lives of mudarrisun, the examination and employment of students were mostly studied with the samples of bilād-ı salāsa (Istanbul, Bursa, and Edirne), and there were not enough studies about the case in rural areas. Therefore, this study discusses the employment of a mudarris in the countryside through his education life and exam papers, in the sample of İlyas Efendi (1873-1956), the mudarris of Hatay/Dörtyol, and his registry file. In the study, a qualitative research method based on data collection and content analysis of documents was used. In this context, the Ottoman Archive of Prime Ministry, and partially, Haleb, Adana, and Ankara provincial yearbooks/annuals (sālnāma) and National Education Yearbooks were used. Ilyas Efendi, who was born in Hācın (Saimbeyli) and received his first education there, was appointed as a mudarris by a scientific committee by judging his competence and merit. Western influence in education that started with the Tanzimat Period and modernization in education with the establishment of new educational institutions caused some changes and contractions in the employment of madrasah graduates. As a matter of fact, while the need for judicial, administrative, military, etc. officials was met by newly opened educational institutions, employment areas of the madrasah was mostly comprised of officials who would perform religious services and madrasah staff such as mudarrisun. When Ilyas Efendi’s education life, ijazatnāma/id̲j̲āza texts, and exam document are examined, it is seen that he was tested in the sciences he studied, and there are no direct questions in the disciplines such as Tafsir, Hadith and the Methodology of Hadith. Although there is no clear information about the field(s) in which Ilyas Efendi thaught in the document we examined, it can be argued that he primarily gave lectures on religious disciplines such as Fiqh and Kalam, as well as Arabic Language and Rhetoric, based on the certificate and examination. Although it is difficult to talk about a standard curriculum with a certain framework, it can be concluded from the file belonging to İlyas Efendi that the courses/books taught in the rural madrasahs are similar to the texts taught in the Ottoman madrasahs in almost every period, and in this respect, they continue the Ottoman central madrasah culture to a large extent. It is also possible to see this from the series of scholars in the text of id̲j̲āza. In addition, when the Ottoman Madrasahs and their curriculum are examined, common books such as Mutavval, (Molla) Cāmî, Multeka’l-Ebhur, Dureru’l-Hukkām, Şerh-i Akāid and Îsāgûcî (to be taught in different degrees) are encountered. Considering the works taught and the practices related to employment, it can be concluded that it is not possible to distinguish the madrasahs in the rural areas from their counterparts in the urban areas.

Anahtar Kelimeler

Religious Education, Mudarris, Ilyas Efendi, Ijazatnāma/Id̲j̲āza text, Exam Document

Kaynakça

• Abdurrahman-ı Câmî. el-Fevâ’idü’z-ziyâ’iyye ‘alâ metni’l-kâfiye fi’n-nahv/Şerhu Molla Câmî. 2 Cilt. Beyrut: y.y., 2009.
• Ahmed Cevdet Paşa. Târîh-i Cevdet. 12 Cilt. Dersaâdet: Matbaa-i Osmâniye, 1301/1884.
• Akpınar, Cemil. “İcâzet”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 21/393-400. İstanbul: TDV Yayınları, 2003.
• Albayrak, Sadık, Son Devir Osmanlı Uleması (İlmiye Ricalinin Teracim-i Ahvâli) I-V. İstanbul: İBB Kültür İşleri Daire Başkanlığı Yayınları, 1996.
• Atay, Hüseyin, Osmanlılarda Yüksek Din Eğitimi. Ankara: Atayy Yayınları, 2. Basım, 2018.
• Ayar, Talip, “Bir Osmanlı Müderrisinin İcâzetnâmesi ve Tarihî Kaynak Değeri Üzerine Bazı Mülahazalar”. Turkish Studies 9/1 (Winter 2014), 43-62.
• BOA. DH. SAİD. İSAM Tasnif Numarası: 1607_02.
• BOA. DH. SAİD. İSAM Tasnif Numarası: 1634_02.
• BOA. DH. SAİD. İSAM Tasnif Numarası: 1597_02.
• Çakır, Mehmet Saki. “Hatm-i Hâcegân ve Hâlidilik’teki Uygulanan Örnekleri”. İhya Uluslararası İslam Araştırmaları Dergisi (IHYA) l5/2 (Güz 2019), 488-505.
• Ebherî, Esîrüddin. Îsâġūcî fi’l-mantık/Mantık İsagoci Tercümesi & Mantık Terimleri Sözlüğü. çev. Talha Alp. İstanbul: Yasin Yayınevi, 2013.
• Ergün, Mustafa. “II. Meşrutiyet Döneminde Medreselerin Durumu ve Islah Çalışmaları”. Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Dergisi 30/1-2 (1979/1982), 59-89.
• Fazlıoğlu, Şükran. “Manzûme Fî Tertîb El-Kutub Fî Ulûm ve Osmanlı Medreselerindeki Ders Kitapları”. Değerler Eğitimi Dergisi 1/1 (2003), 97-110.
• Fazlıoğlu, Şükran. “Osmanlı Medrese Müfredatına Dair Çalışmalar: Nereden Nereye?” TALİD 6/12 (2008), 593-609.
• Furat, Ayşe Zişan. “Fetih Sonrasında Osmanlı Eğitim Anlayışının Şekillenişi: Klasik Dönem Müderrislik İmtihanları”. Osmanlı’da İlim ve Fikir Dünyası: İstanbul’un Fethinden Süleymaniye Medreselerinin Kuruluşuna Kadar. ed. Ömer Mahir Alper, Müstakim Arıcı. 11-31. İstanbul: Klasik Yayınları, 2015.
• Furat, Ayşe Zişan. “Klasik Dönem Osmanlı Medreselerinde Okutulan Eserler”. Osmanlı Medreseleri: Eğitim, Yönetim ve Finans. 741-762. ed. Fuat Aydın vd. İstanbul: Mahya Yayıncılık, 2018.
• Görkaş, İrfan. “Bolvadinli Ahmet Fevzi Efendi ve Konyalı Mehmet Vehbi’nin İcazetnamesi”. Türkiyat Araştırmaları Dergisi 26 (2009), 247-263.
• İzgi, Cevat. Osmanlı Medreselerinde İlim Riyâzî ve Tabiî İlimler. İstanbul: Küre Yayınları, 2019.
• Kolutek, Mikail - Kalaycı, İsa. “Salnamelere Göre Antakya Kazası’nda Eğitim (H. 1316-1326/M. 1898-1908)”. Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi 12/66 (Ekim 2019), 357-368.
• Korkmaz, Ömer. “Sicill-i Ahvâl Defterlerine Göre Adana Müftüleri ve Müderrisleri”. Al Farabi 6th International Conference on Social Sciences. ed. Hatice Nur Germir. 261-270. Adana: Farabi Publishing House, 2019.
• Köymen, Mehmet Altay. Büyük Selçuklu İmparatorluğu Tarihi. 3 Cilt. Ankara: TTK Basımevi, 1992. Medaris-i İlmiye Nizâmnâmesine Zeyl Olarak Tanzim Olunan Taşra Medâris-i Nizâmnâmesi (TMN). İstanbul: Matbaa-i Amire, 1326/1908.
• Mollâ Câmî. el-Macmûatü’n-nûriyye el-müştemil ‘alâ sitteti kutubin fi’n-Nahv (Abdurrahman-ı Câmî, el-Fevâ’idü’z-ziyâ’iyye/Mollâ Câmî). nşr. Dâru Nûri’s-Sabâh. Midyat, y.y., 2010.
• İpşirli, Mehmet. “Medrese”. (Osmanlı Dönemi). Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 28/327-333. Ankara: TDV Yayınları, 2003.
• İpşirli, Mehmet. “Mülâzemet”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 31/537-539. İstanbul: TDV Yayınları, 2006.
• İpşirli, Mehmet. “Müderris”. (Osmanlılar’da). Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 31/468-470. İstanbul: TDV Yayınları, 2006.
• Ocak, Ahmet Yaşar. “Osmanlı İmparatorluğu’nda Din, 14.-17. Yüzyıllar”. ed. Ahmet Yaşar Ocak. İslam’ın Ayak İzleri: Osmanlı Dönemi. 84-147. İstanbul: Kitap Yayınevi, 2011.
• Ölmez, Adem. “II. Meşrutiyet Devrinde Osmanlı Medreselerinde Reform Çabaları ve Merkezileşme”. Vakıflar Dergisi 41 (Haziran 2014), 127-140.
• Öngören, Reşat. “Hatm-i Hâcegân”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 16/476-477. İstanbul: TDV Yayınları, 1997.
• Pakalın, Mehmet Zeki. Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü. 3 Cilt. İstanbul: MEB Basımevi, 1993.
• Salnâme-i Nezâret-i Maârif-i Umumiyye. İstanbul: Matbaa-i Amire, 1317/1899.
• Salnâme-i Nezâret-i Maârif-i Umumiyye. İstanbul: Matbaa-i Amire, 1318/1900.
• Salnâme-i Nezâret-i Maârif-i Umumiyye. İstanbul: Matbaa-i Amire, 1319/1901.
• Salnâme-i Nezâret-i Maârif-i Umumiyye. İstanbul: Matbaa-i Amire, 1321/1903.
• Salnâme-i Vilayet-i Adana. Adana: Matbaa-i Vilâyet-i Adana, 1299/1881, 1308/1891, 1309/1892, 1312/1894, 1318/1900.
• Salnâme-i Vilayet-i Haleb. Haleb/Suriye: Haleb Vilayeti Litografya Matbaası, 1284/1867-1326/1908.
• Salnâme-i Vilayet-i Ankara. Ankara: Ankara Vilayet Matbaası, 1318/1900.
• Salnâme-i Vilayet-i Ankara. Ankara: Ankara Vilayet Matbaası, 1320/1902.
• Sarıkaya, Yaşar. “II. Meşrutiyet ve Medreseler: Geleneksel Bir Kurumun Modernleşme Sürecinde Var Olma Mücadelesi”. Dîvân Disiplinlerarası Çalışmalar Dergisi 13/25 (2008), 37-73.
• Semerkandî, Ebü’l-Leys. Şerhü’l-‘allâme Ebi’l-Leys es-Semerkandî ‘ala’r-risâleti’l-‘Adudiyye li’l-İmâm Adudüddin el-Îcî. İstanbul: Hâşemî Yayınevi, 2011.
• Süyûtî, Celâlüddîn. Behcetü’l-merdiyye ma‘a haşiyetihi et-tahkîkâtü’l-vefiyye li- Molla Sâlih el-Ğursî. Diyarbakır: y.y., 2011.
• Teftâzânî, Sa‘deddin. Şerhu tasrîfi’l-‘İzzî. Beyrut: Dârü’l-Minhâc, 2011.
• Teftâzânî, Sa‘deddin. Şerhu’s-Sa‘d ‘alâ tasrîfi’z-Zencânî. İstanbul: Salah Bilici Kitapevi, ts.
• Teftâzânî, Sa‘deddin. Muhtasarü’l-me‘ânî. İstanbul: Salah Bilici Kitapevi, ts.
• Teftâzânî, Sa‘deddin. el-Macmûatü’s-seniyye ‘alâ şerhi’l-‘akâidi’n-Nesefiyye. Midyat: Dâru Nûri’s-Sabâh, 2012.
• Teftâzânî, Sa‘deddin. el-Mutavvel/Şerhu telhîs miftâhu’l-‘ulûm. thk. Abdülhamîd Hindâvî. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2013.
• Uzunçarşılı, İsmail Hakkı. Osmanlı Devletinin İlmiye Teşkilâtı. Ankara: TTK Basımevi, 1988.
• Yılmaz, Abdurrahman. Din Hizmetine Adanmış Ömürler: Kozan, Feke, Saimbeyli ve Tufanbeyli Bölgesinin Manevî Önderleri 1750-1950. İstanbul: Kitaparası Yayınları, 2021.
• Zencânî, İzzeddin. et-Tasrîfü’l-‘İzzî. Beyrut: Dârü’l-Minhâc, 2008.
• Zengin, Zeki Salih. II. Meşrutiyette Medreseler ve Din Eğitimi. Ankara: Akçağ Yayınları, 2002.
• Zengin, Zeki Salih. II. Abdülhamit Dönemi Örgün Eğitim Kurumlarında Din Eğitimi ve Öğretimi (1876-1908). Adana: Baki Kitabevi, 2003.
• Zengin, Zeki Salih. Tanzimat Dönemi Osmanlı Örgün Eğitim Kurumlarında Din Eğitimi ve Öğretimi (1839-1876). İstanbul: MEB Yayınları, 2004.