The Reasons of Imam Mâturîdî’s Opposition to Mu’tazilah’s Interpretation of Qur’an

Yıl 2021, Sayı: 26, 91 - 119, 15.06.2021

Esat Sabırlı

https://doi.org/10.35415/sirnakifd.906271

Öz

This article aims to reveal the grounds for the criticisms in the commentary named Ta’wîlât al-Qur’an by Imam Maturidi (d. 333/944) to the Qur'an interpretation of Mu’tazilah, known as the representative of rational discourse in the tradition of Islamic science and thought. As it is known, tawhid and justice, which are the essence of the five principles in Mu'tazili thought, played an extremely important role in shaping the mentality of Mu'tazili exegesis. The most of Imam Maturidi’s criticisms in his Ta’wîlât al-Qur’an against Mu’tazilah is addressed to the topics related to these principles. As the main concern of this work is to determine the reasons of Imam Maturidi’s criticism of Mu‘tazili principles rather than to discuss his general criticism about them, the work will not include all of the topics addressed by him, only the ones that are enough to exemplify his opinions. Although Imam Maturidi's criticisms of Mu’tazilah have been the subject of some academic studies, as far as we can determine, there is no study that deals with the reasons of these criticisms in an orderly manner. In this study, in which the document analysis method, one of the frequently used methods in qualitative research is used, firstly I give preliminary information about Imam Maturidi’s perception of Mu’tazilah, then I determine that his criticism of Mu’tazilah is based on reasons such as ignoring of context, narrowing interpretation, literal reading, linguistic reasons, interpretation contrary to the dogmas and denominational presuppositions. Mu’tazilah scholars have undertaken an extremely important mission in responding to the criticisms voiced by non-Islamic circles to cast a shadow on the divinity of the Qur'an. This mission, undertaken to defend the Qur'an against external attacks, prompted the Mu’tazilah to expand their intellectual interests to include philosophy. This made Mu‘tazilite system of thought open or vulnerable to the effect of philosophical ideas. As a matter of fact, Mu’tazilah took a close interest in the philosophical heritage inherited from ancient Greece in this process, and this interest brought along traces of philosophical rationality, which is the distinguishing characteristic of Mu’tazilah. The influence in question was also reflected in the content of the five principles, which formed the basis of the Mu’tazilah's understanding of religion. In fact, the five principles are a whole of principles that are comprised of religious, political, and ethical efforts of a kalam sect that tries to contribute to solutions of the Muslim society’s problems. Therefore, these principles, which can be considered as an impression of religious sensitivity of Mu’tazilah, were also seen as a precondition of understanding the Qur’an properly. Moreover, these principles were regarded as an indicator as to whether a person affiliates with Mu’tazilah or not, and those who do not adhere to all of these principles were not considered as Mu‘tazilites. However, understanding the Qur'an in the determination of these principles corresponds to the affirmation of the views that have gained wide acceptance within the sect with references to the Qur'an. The Mu’tazilah made a serious effort to harmonize the verses that they deemed contrary to the basic principles of the sect, and in this respect, they turned to forcible interpretations many times by narrowing the meaning of Quranic provisions, ignoring the context, forcing the capabilities of the language as much as possible, exceeding the meaning limits of Quranic provisions, and making sectarian presuppositions decisive. Imam Maturidi criticized Mu’tazilah for almost all these interpretations, which are the subject of fierce debates in both tafsir and kalam traditions. All these criticisms explicitly show that there is a great difference between understandings of Maturidi and Mu’tazilah with regard to, in general, religion, in particular, Qur’an.

Anahtar Kelimeler

Tafsir, Imam Mâturîdî, Ta’wîlât al-Qur’an, Mu‘tazilite Interpretation of Qur’an, Criticism

Mu‘tezile’nin Kur’ân Yorumuna İmam Mâtürîdî’nin Muhalefet Gerekçeleri

Öz

Bu makale, İslam ilim ve düşünce geleneğinde akılcı söylemin temsilcileri olarak bilinen Mu‘tezile’nin Kur’ân yorumuna İmam Mâtürîdî’nin (öl. 333/944) Te’vîlâtü’l-Kur’ân isimli tefsirinde yönelttiği eleştirilerin hangi gerekçelere dayandığını ortaya koymayı amaçlamaktadır. Bilindiği gibi Mu‘tezile’nin tefsir anlayışının şekillenmesinde; tevhid, adalet, va‘d-va‘îd, el-menzile beyne’l-menzileteyn ve emr-i bi’l-ma‘rûf nehy-i ‘ani’l-münker prensiplerinden oluşan usûl-i hamsenin aslı/esası mahiyetindeki tevhid ve adalet ilkeleri son derce önemli rol oynamıştır. İmam Mâtürîdî’nin Te’vîlâtü’l-Kur’ân isimli tefsirinde Mu‘tezile’ye yönelttiği eleştirilerin çok büyük bir kısmı bu ilkelerle irtibatlı olan konulara yöneliktir. Çalışmamızın merkezi ilgisi İmam Mâtürîdî’nin, Mu‘tezile’nin temel ilkelerine yönelik eleştirilerinden ziyade bu eleştirilerin gerekçelerini tespit etmeye odaklandığından, onun tüm eleştirileri bahse konu edilmeyecek, maksadı ifadeye yetecek ölçüde örnek zikretmekle yetinilecektir. İmam Mâtürîdî’nin Mu‘tezile’ye yönelttiği eleştiriler, bazı akademik çalışmalara konu olmakla birlikte tespit edebildiğimiz kadarıyla bu eleştirlerin dayandığı gerekçeleri derli toplu bir şekilde ele alan herhangi bir çalışma bulunmamaktadır. Nitel araştırmalarda sıkça başvurulan yöntemlerden birisi olan döküman analizi metodunun kullanıldığı çalışmada öncelikle İmam Mâtürîdî’nin Mu‘tezile algısına dair giriş mahiyetindeki bilgilere yer verilmiş ardından onun Mu‘tezile’ye yönelttiği eleştirilerin “Bağlamı Göz Önünde Bulundurmama”, “Daraltıcı Yorum”, “Zahirî Okuma”, “Dilsel Gerekçeler”, “Nassa Aykırı Yorum”, “Mezhebî Ön Kabulleri Esas Alma” gibi gerekçelere dayandığı tespit edilmiştir. Mu‘tezile âlimleri, İslam dışı çevreler tarafından Kur’ân’ın ilâhîlik vasfına gölge düşürmek amacıyla seslendirilen eleştirilere mukabelede bulunma hususunda son derece önemli bir misyon üstlenmiştir. Kur’ân’ı dışarıya karşı savunmak amacıyla üstlenilen bu misyon, Mu‘tezile’yi, entelektüel ilgi alanlarını felsefeyi de içine alacak şekilde genişletmeye sevk etmiştir. Bu durum, Mu‘tezilî düşünce sistemini felsefî düşüncenin etkisine açık hale getirmiştir. Nitekim Mu‘tezile, bu süreçte antik Yunan’dan intikal eden felsefî mirasa yakın ilgi duymuş ve bu ilgi, Mu‘tezile’nin mümeyyiz vasfı konumunda bulunan i‘tizâlî akılcılığın felsefî akılcılıktan izler taşımasını beraberinde getirmiştir. Söz konusu etkilenme, Mu‘tezile’nin din anlayışının temelini teşkil eden usûl-i hamsenin muhtevasına da yansımıştır. Esasen usûl-i hamse, Müslümanların çözüm arayışlarına katkı sağlamak isteyen bir kelâm mezhebinin; dînî, siyasî ve ahlakî alandaki entelektüel çabalarının toplamından oluşan ilkeler bütünüdür. Bu yönüyle Mu‘tezile’deki dînî duyarlılığın bir ifadesi olarak değerlendirilebilecek olan söz konusu ilkeler, aynı zamanda Kur’ân’ı doğru anlamanın ön koşulu olarak görülmüştür. Dahası bu ilkeler, bir kimsenin Mu‘tezile mezhebine mensup olduğunu belgeleyen bir gösterge olarak kabul edilmiş ve söz konusu ilkelerin hepsini birden benimsemeyenler Mu‘tezile’den sayılmamıştır. Ne var ki bu ilkelerin belirleyiciliğinde Kur’ân’ı anlamak demek, mezhep içerisinde geniş ölçekte kabule mazhar olmuş görüşlerin Kur’ân’a yapılan referanslarla onanmasına karşılık gelmektedir. Mu‘tezile, mezhebin temel ilkelerine aykırı gördüğü ayetleri bu ilkelerle uyumlu hale getirebilmek için çok ciddi bir çaba sarf etmiş ve bu kapsamda nassın anlamını daraltmak, bağlamı göz ardı etmek, dilin imkanlarını olabildiğince zorlamak, nassın anlam sınırlarını aşmak ve mezhebî ön kabulleri belirleyici kılmak suretiyle çok kere zorlama te’villere müracaat etmiştir. İmam Mâtürîdî, gerek tefsir gerekse kelâm geleneklerinde çok çetin tartışmalara konu olan meselelerle ilgili bu te’villerin hemen tamamında Mu‘tezile’yi eleştirmiştir. Bütün bu eleştiriler, Mâtürîdî ile Mu‘tezile’nin genelde din, özelde Kur’ân anlayışları arasında büyük farklılıklar bulunduğunu çok açık bir şekilde ortaya koymaktadır.

Anahtar Kelimeler

Tefsir, İmam Mâtürîdî, Te'vîlâtü'l-Kur'ân, Kur'ân'ın MutezilÎ Yorumu, Eleştiri

Kaynakça

• Abdülazîz Buhârî, Alâüddîn b. Ahmed b. Muhammed. Keşfü’l-esrâr şerhu usûli’l-Pezdevî. 4 Cilt. b.y.: Dâru’l-Kitâbi’l-İslâmî, ts.
• Albayrak, Halis. Kur’ân’ın Bütünlüğü Üzerine. İstanbul: Şule Yayınları, 2011.
• Âmidî, Ebü’l-Hasen Seyfüddîn Alî b. Muhammed. el-İhkâm fî usûli’l-ahkâm. thk. Abdurrezzak Afîfî. 4 Cilt. Beyrut: el-Mektebetü’l-İslâmî, ts.
• Apaydın, Yunus. “Zâhiriyye”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 44/93-100. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2013.
• Apaydın, Yunus. İbn Hazm: Zahirilik Düşüncesinin Teorisyeni. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2017.
• Aytepe, Mahsum. “Lütuf Teorisi Çerçevesinde Allah-İnsan İlişkisinin Mu‘tezilî Yorumu”. Dinbilimleri Akademik Araştırma Dergisi 17/3 (2017), 237-276. https://doi.org/10.33415/daad.478324.
• Bakkal, Ali. “Kur’ân’ı Anlamada Siyak-Sibakın Önemi”. Tarihten Günümüze Kur’ân İlimleri ve Tefsir Usulü. ed. Bilal Gökkır vd. İstanbul: İlim Yayma Vakfı, 2009.
• Bennâ, Şihâbüddîn Ahmed b. Muhammed ed-Dimyâtî. İthâfu fudalâi’l-beşer fi’l-kırââti’l-erbe‘ate ‘aşer. thk. Enes Mehrâ. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2006.
• Câhiz, Ebû Osmân Amr b. Bahr. el-Beyân ve’t-tebyîn, thk. Abdüsselam Muhammed Harun. Kahire: Mektebetü ’l-Hancî, 1998.
• Cessâs, Ebû Bekr Ahmed b. Alî er-Râzî. el-Fusûl fi’l-usûl, thk. Uceyl Câsim en-Neşemî. 4 Cilt. Kuveyt: Vizâratü’l-Evkâf ve’ş-Şuûni’l- İslâmiyye, 1994.
• Cündioğlu, Dücane. Sözlü Kültürden Yazılı Kültüre Anlamın Tarihi. İstanbul: Kapı Yayınları, 2011.
• Cürcânî, Ebü’l-Hasen es-Seyyid eş-Şerîf. et-Ta‘rîfât, thk. Komisyon. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1403/1983.
• Cüşemî, Ebû Sa‘d el-Muhassin b. Muhammed b. Kerrâme el-Hâkim. et-Tehzîb fi’t-tefsîr. thk. Abdurrahman b. Süleyman es-Sâlimî. 10 Cilt. Kahire: Dâru’l-Kitâbi’l-Mısrî, 2019.
• Çelebi, İlyas. “Lütuf”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 27/239-241. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2003.
• Çelebi, İlyas. İslam İnanç Sisteminde Akılcılık ve Kâdî Abdülcebbâr. İstanbul: Rağbet Yayınları, 2002. Dönmez, İbrahim Kafi. “Zahir”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 44/85-87. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2013.
• Dûmî, Muhammed Mahmûd. el-Kırââtü’l-mütevâtira fî tefsîri’z-Zemahşerî dirâse ve nakd. İrbid: Yermük Üniversitesi, Doktora Tezi, 2004.
• Ebü’l-Hüseyn el-Basrî, Muhammed b. Alî b. Tayyib. Kitâbü’l-mu‘temed fî usûli’l-fıkh. thk. Muhammed Hamîdullah. 2 Cilt. Dımeşk: y.y., 1964.
• Eş‘arî, Ebü’l-Hasen Alî b. İsmâîl b. Ebî Bişr İshâk b. Sâlim. Makâlâtü’l-İslâmiyyîn ve’htilâfü’l-musallîn. nşr. Hellmut Ritter. Wiesbaden: y.y., 1980.
• Gazzâlî, Ebû Hâmid. el-Mustasfâ min ilmi’l-usûl. thk. Muhammed Abdusselam Abduşşâfî. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1993.
• Götz, Manfred, “Mâtürîdî ve Te’vîlâtü’l-Kur’ân Adlı Eseri”, çev. Adem Irmak - Veysel Gengil. Din Felsefesi Açısından Mâtürîdî Gelen-Ek-i Klasik ve Çağdaş Metinler Seçkisi III, drl. Recep Alpyağıl. 173-201. İstanbul: İz Yayıncılık, 2016.
• Hayyât, Ebü’l-Hüseyn Abdürrahîm b. Muhammed b. Osmân. Kitâbü’l-intisâr ve’r-red ‘alâ İbni’r-Ravendî el-mülhid. nşr. H. S. Nyberg. Beyrut: Mektebetü’d-Dâri’l-‘Arabiyye li’l-Kitâb, 1993.
• Hudarî, Şeyh Muhammed. Usûlü’l-fıkh. Beyrut: Dâru’l-Ma‘rife, 1998.
• İbn Akîle, Ebû Abdillâh Muhammed b. Ahmed b. Saîd el-Mekkî. ez-Ziyâde ve’l-hisân fî ‘ulûmi’l-Kur’ân. nşr. Muhammed Safa Hakkı vd. 9 Cilt. b.y.: Merkezü’l-Bühûs ve’d-Dirâsât, 2006.
• İbn Asâkir, Ebü’l-Kâsım Ali b. Hasan b. Hibetullâh. Tebyînü kezibi’l-müfterî fî mâ nüsibe ile’l-İmâm el-Eşârî. nşr. Hüsâmeddin el-Kudsî. Dımeşk: Matba‘atü’t-Tevfîk, 1347/1929.
• İbn Âşûr, Muhammed el-Fâzıl b. Muhammed et-Tâhir b. Muhammed. et-Tahrîr ve’t-tenvîr. 30 Cilt. Tunus: Dâru’t-Tunûsiyye,1984.
• İbn Cinnî, Ebü’l-Feth Osmân. el-Muhteseb fî tebyîni vücûhi şevâzzi’l-kırâât ve’l-izâh ‘anhâ. 2 Cilt. b.y.: Vizâratü’l-Evkâf, 1990.
• İbn Manzûr, Ebü’l-Fazl Cemâlüddîn Muhammed. “zhr”, Lisânü’l-‘Arab. 15 Cilt. Beyrut: Dâru Sâdır, 1414/1993.
• İbn Mücâhid, Ebû Bekr Ahmed b. Mûsâ b. el-Abbâs et-Temîmî. Kitâbü’s-seb‘a fi’l-kırâât. thk. Şevki Dayf. Mısır: Dâru’l- Me‘ârif, 1400/1980.
• Kâdî Abdülcebbâr, Kâdı’l-kudât Abdülcebbâr b. Ahmed b. Abdilcebbâr el-Hemedânî. Müteşâbihu’l-Kur’ân. thk. Adnan Muhammed Zerzûr. Kahire: Dâru’t-Türâs, ts.
• Kâdî Abdülcebbâr, Kâdı’l-kudât Abdülcebbâr b. Ahmed b. Abdilcebbâr el-Hemedânî. Şerhu’l-usûli’l-hamse. thk. Abdulkerim Osman. Kahire: Mektebetü Vehbe, 2006.
• Kâdî Abdülcebbâr, Kâdı’l-kudât Abdülcebbâr b. Ahmed b. Abdilcebbâr el-Hemedânî. Tenzîhü’l-Kur’ân ani’l-metâin, nşr. Hızır Muhammed Nebhâ. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2008.
• Kâdî Abdülcebbâr, Kâdı’l-kudât Abdülcebbâr b. Ahmed b. Abdilcebbâr el-Hemedânî. el-Muğnî fî ebvâbi’t-tevhîd ve’l-‘adl. thk. Tevfik et-Tavîl-Saîd Zâyid. ed. İbrahim Medkûr-Taha Hüseyin. 20 Cilt. Kahire: y.y., ts.
• Karadaş, Cağfer. “Mezhep ve İsim: Mezhep-İsim Münasebeti ve Ehl-i Sünnet Topluluğuna Verilen İsimlere Dair Bir Değerlendirme”. Marife Dini Araştırmalar Dergisi 5/3 (2005), 7-24.
• Koca, Ferhat. İslam Hukuk Metodolojisinde Tahsis (Daraltıcı Yorum). İstanbul: İslam Arştırmaları Merkezi Yayınları, 2011.
• Kur’ân-ı Kerîm Meali, Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları Dijital Kur’ân-ı Kerîm Programı.
• Maşalı, Mehmet Emin. Tarihi ve Temel Meseleleriyle Kıraat İlmi. Ankara: Otto Yayınları, 2016.
• Mâtürîdî, Ebû Mansûr Muhammed b. Muhammed b. Mahmûd. Kitâbü’t-Tevhîd. thk. Bekir Topaloğlu - Muhammed Ârûşî. Beyrut-İstanbul: Dâru Sâdır - Mektebetü’l-İrşâd, 2007.
• Mâtürîdî, Ebû Mansûr Muhammed b. Muhammed b. Mahmûd. Te’vîlâtü’l-Kur’ân. thk. Ahmed Vanlıoğlu vd. ed. Bekir Topaloğlu. 17 Cilt. İstanbul: Mizan Yayınları, 2005-2010.
• Nesefî, Ebü’l-Berekât Hâfızüddîn Abdullah b. Ahmed b. Mahmûd. Keşfü’l-esrâr şerhu’l-musannif ‘ale’l-Menâr me‘a şerhi’l-Envâr ale’l-Menâr. 4 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, ts.
• Nesefî, Ebü’l-Muîn Meymûn b. Muhammed. Tebsıratü’l-edille fî usûli’d-dîn. thk. Hüseyin Atay - Şaban Ali Düzgün. 2. Basım. 2 Cilt. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 1425/2004.
• Râzî, Fahrüddîn Muhammed b. Ömer b. Hüseyn. Mefâtîhu’l-ğayb. 3. Basım. 32 Cilt. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Turâsi’l-Arabî, 1420/2000.
• Salih, Muhammed Edîb. Tefsîru’n-nüsûs fi’l-fıkhi’l-İslâmî. 2 Cilt. Beyrut: el-Mektebetü’l-İslâmî, 1993.
• Sarıkaya, Saffet. İslam Düşünce Tarihinde Mezhepler. İstanbul: Rağbet Yayınları, 2018.
• Semerkandî, Alâüddîn Muhammed b. Ahmed. Mîzânü’l-usûl fî netâici’l-‘ukûl. thk. Muhammed Zeki Abdülber. b.y.: Metâbi‘u’d-Devha el-Hadîse, 1984.
• Süyûtî, Ebü’l-Fadl Celâlüddîn Abdurrahmân b. Ebî Bekr. el-İtkân fî ‘ulûmi’l-Kur’ân. thk. Muhammed Ebü’l-Fadl İbrahim. 4 Cilt. Kahire: el-Hey’etü’l-Mısriyyetü’l-‘Âmme li’l-Küttâb, 1974.
• Süyûtî, Ebü’l-Fazl Celâlüddîn Abdurrahmân b. Ebî Bekr. el-Müzhir fî ‘ulûmi’l-lüğa ve envâühâ. thk. Fuad Ali Mansûr. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1998.
• Şaban, Zekiyyüddîn. İslam Hukuk İlminin Esasları (Usûlü’l-fıkh). çev. İbrahim Kafi Dönmez. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2017.
• Şîrâzî, Ebû İshâk İbrâhîm b. Alî. el-Lüma‘ fî usûli’l-fıkh. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2003.
• TDK, Türk Dil Kurumu. Güncel Türkçe Sözlük. Erişim 17 Ağustos 2019. https://sozluk.gov.tr/
• Ünver, Mustafa. Kur’ân’ı Anlamada Siyakın Rolü: Bütünlük Üzerine. Ankara: Sidre Yayınları, 1996.
• Vâhidî, Ebü’l-Hasen Alî b. Ahmed b. Muhammed. Esbâbü’n-nüzûl. thk. Kemal Besyûnî Zağlûl Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1411/1990.
• Yavuz, Yusuf Şevki. “Hidâyet”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 17/473-477. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 1998.
• Zehebî, Muhammed Hüseyin. et-Tefsîr ve’l-müfessirûn. 3 Cilt. Kahire: Mektebetü Vehbe, ts.
• Zemahşerî, Ebü’l-Kâsım Mahmûd b. Ömer b. Muhammed. el-Keşşâf an hakâiki ğavâmidi’t-tenzîl ve uyûni’l-ekâvîl fî vücûhi’t-te’vîl. 4 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kitâbi’l-‘Arabî 1407/1981.
• Zemahşerî, Ebü’l-Kâsım Mahmûd b. Ömer b. Muhammed. Esâsü’l-belâğa. thk. Muhammed Bâsil ‘Uyûn es-Sûd. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1998.
• Zerkeşî, Ebû Abdillâh Bedruddîn. el-Burhân fî ulûmi’l-Kurân. thk. Ebulfadl İbrâhîm. 4 Cilt. b.y.: Dâru İhyâi’l-Kütübi’l-‘Arabiyye, 1957.
• Zeydan, Abdülkerim. el-Vecîz fî usûli’l-fıkh. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 2012.