el-Mesâilu’s-seferiyye fi’n-naḥv İsimli Eser Bağlamında İbn Hişâm’ın Bazı Mansûb Kelimeleri Ele Alma Metodu

Yıl 2022, Sayı: 28, 249 - 265, 15.06.2022

Muhammed Meşhud Hakçıoğlu

https://doi.org/10.35415/sirnakifd.1060908

Cited By: 1

Öz

Dil, bir kültürün aktarılmasında ve anlaşılmasında önemli bir etkendir. Bundan dolayıdır ki tarih boyunca toplumlar, dillerini bozulmalardan ve yanlışlardan korumak için birçok ilmi çalışma yürütmüştür. Arapçanın Kur’an dili olması hasebiyle bu dile büyük teveccüh gösterilmiştir. İslamiyet’in Arap Yarımadasından çıkıp diğer milletlere ulaşması, Arap olmayan milletlerin Arapların içine karışması ve bunun neticesinde Arap dili kullanımında hataların ortaya çıkmaya başlamasından ötürü bazı dil bilginleri nahiv ilminin tespit ve tedvini hususunda çalışmalar ortaya koymuşlardır. İslam medeniyetinin doğuşundan günümüze kadar sayısız âlim yetişmiş olup bu âlimler, dinî ilimlerde olduğu gibi Arap dili alanında da çok sayıda kitap telif etmişlerdir. Te’lif edilen bu eserler, dilin hatadan korunmasında önemli bir rol oynamıştır. Birçok eserle bu gayeye katkıda bulunan ve adından söz ettiren âlimlerden biri de İbn Hişâm el-Ensârî’dir. İbn Hişâm, tefsîr, hadîs ve fıkıh gibi birçok ilimde söz sahibi olmakla birlikte özellikle nahiv ve dil alanında önemli bir şöhreti elde etmiştir. Birçok âlim kendisinin, sonraki âlimlerin ulaşmak için çabalayıp da ulaşamadığı bir seviyeye ulaştığını, Arapçada ders arkadaşlarını ve hatta hocalarını geride bırakacak seviyedebilge biri olduğunu rivayet etmiştir. Ayrıca nahiv ilmindeki derinliğini, kabul etmediği görüşlere yaptığı eleştirilerle, yapmış olduğu tercihlerle ve ortaya koymuş olduğu özgün fikirleriyle perçinlemiştir. İbn Hişâm’ın basılmış eserlerinin yanı sıra, sayısı tam olarak bilinmeyen çok sayıda mahtût eseri vardır. Bununla birlikte kendisine nispet edildiği halde ona ait olmayan eserler de vardır. Te’lîf etmiş olduğu eserlerden biri de bazı kelimelerin i‘râbını yapmış olduğu el-Mesâilu’s-seferiyye fi’n-naḥv isimli risâlesidir. Bu eserde;faḍlen (فَضْلاً), luġaten (لُغَةً), ḫilâfen (خِلَافاً), eyḍan (أَيْضاً) ve helumme cerran (هَلُمَّجَرًّا) ifadelerindeki mansûbluk yönünü eleştirel bir bakış açısıyla açıklamaya çalışmıştır. Zira her dilde olduğu gibi Arap dilinde de tam olarak anlaşılamayan, anlaşılması için çaba ve emek sarf etmeyi gerektiren kelimeler, lafızlar bulunmaktadır. Bu lafızlar kimi zaman kendi içeresinde garipken kimi zaman bir terkip içinde i‘râb bakımından gariptir. İbn Hişâm, bu kelimeleri tahlil ederken birçok dil bilgininin konu hakkındaki görüşlerini de zikretmiş, Kur’ân-ı Kerîm, hadîs-i şerîf ve şiirden delil getirmiştir. Risâlenin girişinde kendisinin yolculukta olduğunu ve arkadaşlarının kendisinden bazı kelimeleri açıklamasını istediğini ifade ederek eseri kaleme alma sebebini ortaya koymuş ve bu kelimelerin i‘râbının problemli olduğunu açıkça beyan etmiştir. Zira Arapçada bir i‘râb alâmetinin birden fazla öğeyi göstermede ortak kullanılması kelimenin konumunu, dolayısıyla da cümlenin anlamını etkileyebilmektedir. Dolayısıyla bir kelimenin cümle içerisindeki konumu, kelimenin sonunda var olan alâmetlerle belirlendiğinden ve bu alâmetlerin her zaman kelimenin konumuna açıkça delalet etmemesinden ötürü bazen karışıklık meydana gelmekte ve kelimenin konumu tam olarak bilinememektedir. Bir kelimenin manası, cümle içindeki konumuna göre değişebilmektedir. İbn Hişâm da bu eserinde muğlak ve kapalı bazı ifadeleri i‘râb açısından açıklamaya çalışmıştır. Yorum, açıklama, seçim ve tercihleriyle her zaman kabul gören İbn Hişâm, kendisinin Arap dili ve gramerinin önderleri arasında bulunduğunu ispat etmiştir. Bu çalışmamızda İbn Hişâm’ın şahsi ve ilmi hayatı hakkında kısa bir bilgi verilecek, ardından eserin içeriği, metodu ve eserde ele alınan kelimeler sırasıyla incelenecektir. Bu itibarla çalışmanın bir nebze de olsa bilim camiasına faydalı olacağı umulmaktadır.

Anahtar Kelimeler

Arap Dili ve Belagatı, İbn Hişâm, el-Mesâilu's-seferiyye, İrâb, Problem

Ibn Hisham's Method of Handling Some Mansûb Words in the Context of al-Masâilu's-seferiyye fi'n-naḥv

Öz

Language is an important factor in the transfer and understanding of a culture. That is why throughout history, societies have carried out many scientific studies to protect their languages from corruption and mistakes. Since Arabic is the language of the Qur'an, great favor has been shown to this language. Some linguists have carried out studies on the determination and compilation of nahw science because of the spread of Islam from the Arabian Peninsula to other nations, the mixing of non-Arab nations with the Arabs, and as a result, errors in the use of the Arabic language. From the birth of the Islamic civilization to the present day, countless scholars have been trained, and these scholars have written many books in the field of Arabic language as well as in religious sciences. These copyrighted works played an important role in protecting the language from error. One of the scholars, who contributed to this goal with many works and made a name for himself is, Ibn Hisham al-Ansari. Although Ibn Hisham had a say in many sciences such as tafsir, hadith, and fiqh, he had an important reputation, especially in the field of syntax and language. Many scholars have narrated that he reached a level that later scholars could not reach, and that he had a scholarly personality that surpassed his classmates and even his teachers in Arabic. In addition, he riveted his depth in the science of nahw with his criticisms of the views he did not accept, the choices he made, and the original ideas he had put forward. In addition to his published works, Ibn Hisham has many written works, the exact number of which is unknown. However, there are also works that were mistakenly attributed to him. The booklet al-Mesâilu's-seferiyye fi'n-naḥv is one of the works he wrote, in which he made the i‘râb of some words. He tried to explain the mansub aspects of the expressions like Faḍlen (فَضْلاً), Luġaten (لُغَةً), Ḫilâfen (خِلَافاً), Eyḍan (أَيْضاً) and Helumme cerran (هَلُمَجَرًّا) from a critical point of view. Because, as in every language, there are words and phrases in the Arabic language that cannot be fully understood and require effort to be understood. While these words are sometimes strange in themselves, sometimes they are strange in terms of i'râb in a combination. While analyzing these words, Ibn Hisham also mentioned the views of many linguists on the subject and brought evidence from the Qur'an, hadith, and poetry. In the introduction to the treatise, he stated that he was on a journey and that his friends asked him to explain some words, and he revealed the reason for writing the pamphlet and clearly stated that the interpretation of these words was problematic because the common use of a sign in Arabic to show more than one element can affect the position of the word and thus the meaning of the sentence. When the position/i'râb of a word differs, its meaning also changes. In this work, Ibn Hisham also tried to explain some vague and obscure expressions in terms of i‘râb. He proved that he is among the leading scholars of Arabic language and grammar, as his comments, explanations, choices, and preferences are widely accepted in the field. In this study, brief information about Ibn Hisham's personal and scientific life will be given, and then the content of the work, its method, and the words discussed in the work will be examined respectively. In this respect, it is hoped that the study will be beneficial to the scientific community.

Anahtar Kelimeler

Arabic language and Rhetoric, Ibn Hisham, al-Mesâilu's-seferiyye, İrâb, Problem

Kaynakça

• Arici, Ferhat. “İbn Hişâm el-Ensârî’nin el-İ‘râb ‘An Kavâ‘idi’l-İ‘râb Adlı Eserindeki Metodu”. Doğu Anadolu Sosyal Bilimlerde Eğilimler Dergisi 4/2 (Aralık 2020), 32-48.
• Askalânî, İbn Hacer. ed-Duraru’l-kâmine fi ‘ayâni’l-mieti’s-sâmine. 4 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Cîl, 1993.
• Cevherî, İsmâil b. Hammâd. Tâcu’l-luġa ve ṣiḥâḥu’l-‘Arabiyye. thk. Ahmed Abdulğafûr ‘Atâr. 7 Cilt. Beyrut: Dâru’l-‘Ulûm li’l-Melâyîn, 4. Basım, 1990.
• İbn Âbidîn, Muhammed Emîn. el-Fevâidu’l-‘acîbe fî i‘râbi’l-kelimâti’l-ġarîbe. thk. Hâtem Sâlih Dâmin. Beyrut: Dâru’r-Ra’idi’l-‘Arabi, 1990.
• İbn Hişâm, Cemâluddîn Abdullâh b. Yûsuf. el-Mesâilu’s-seferiyye fi’n-naḥv. thk. Hatem Sâlih ed-Dâmin. Beyrut: Muessesetu’r-Risâle, 1983.
• İbn Hişâm, Cemâluddîn Abdullâh b. Yûsuf. Muġni’l-lebîb ‘an kutubi’l-e‘ârib. thk. Mâzin el-Mubârek vd. 3 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Fikir, 5. Basım, 1979.
• İbnu’l-Enbârî, Ebû Bekr Muhammed b. el-Kâsım. ez-Zâhir fî meʿânî kelimâti’n-nâs / ez-Zâhir fi’l-luġa. thk. Hâtem Sâlih Dâmin. 2 Cilt. Beyrut: Muessesetu’r-Risâle, 1992.
• İbnu’l-Hâcib, Osmân b. Ömer. el-Emâli’n-naḥviyye. Beyrut: Dâru’l-Cîl, 1975.
• İbnu’l-‘İmâd, Ebu’l-Felâh Abdulhayy b. Ahmed. Şeẕerâtu’ẕ-ẕeheb fî aḫbâri men ẕeheb. thk. Abdulkâdir Arnâûd Mahmûd. 11 Cilt. Beyrut: Dâru İbn Kesîr, 1992.
• Meydânî, Ebu’l-Fadl. Mecme‘u’l-ems̱âl. thk. Muhammed Muhyiddîn. Dâru’l-Fikir, 3. Basım, 1393.
• Özbalıkçı, Mehmet Reşit." İbn Hişâm en-Nahvî". Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. Erişim 08 Ocak 2022. https://islamansiklopedisi.org.tr/ibn-hisam-en-nahvi
• Sancak, Yusuf. “İbn Hişâm El Ensârî: Hayatı, şahsiyeti, eserleri ve gramerle ilgili bazı görüş ve tercihleri üzerine bir deneme”. Atatürk Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi (Haziran 1999), 201-218.
• Seller, Yusuf. “Önde Gelen Bir Nahiv Âlimi Olarak İbn Hişâm ve el-Câmi‘u’s-Sağîr Adlı Eseri”. Türkiye Din Eğitimi Araştırmaları Dergisi 5 (Haziran 2018), 97-117.
• Suyûtî, Celâluddîn Abdurrahmân. Buġyetu’l-vu‘ât fî ṭabaḳâti’l-Luġaviyyîn ve’n-nuḥât. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 1979.
• Suyûtî, Celâluddîn Abdurrahmân. Hem‘u’l-hevâmi‘ fî şerḥi Cem‘i’l-cevâmi‘. thk. Ahmed Şemsuddin. 4 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kutub’il-‘İlmiyye, 1998.
• Şevkânî, Ebû Abdillâh Muhammed b. Alî. el-Bedru’ṭ-ṭâli‘ bi meḥâsini men ba‘de’l-ḳarni’s-sâbi‘. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kutub’il-‘İlmiyye, 1998.
• Ülker, Şehmus. “İbn Hişâm’ın Şerhu Katri’n-Nedâ Adlı Eseri Bağlamında Dilcilere Karşı Tutumu”. Şırnak Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 26 (Haziran 2021), 364-380. https://doi.org/10.35415/sirnakifd.878254
• Ziriklî, Ebû Ğays Muhammed Hayruddîn. el-Aʿlâm. 8 Cilt. Beyrut: Dâru’l-‘İlm li’l-Melâyîn, 2002.