Şiî Bir Mutasavvıf Olan Mûnis Ali Şâh’ın Burhânü’s-sâlikîn İsimli Eserinde Tasavvuf Müdafaası

Yıl 2022, Sayı: 29, 189 - 211, 15.12.2022

Ahmet Arslan

https://doi.org/10.35415/sirnakifd.1177995

Öz

Sünnî ve Şiî dünyada tasavvuf ve kökeni hakkında pek çok tartışma yaşanmıştır. Bu tartışmalarda tasavvufun menşeinde İslam dışı bazı düşüncelerin yer aldığı iddia edilmiştir. Mutasavvıflar da eserlerinde tasavvufun kaynağının âyet ve hadislere dayandığını ispat etmeye çalışmışlardır. Bu nedenle ilk dönem tasavvuf klasiklerinin ana fikrini, tasavvufun Sünnî düşüncenin çerçevesinde bir ilim olduğunu ispatlama gayretleri oluşturmuştur. Şiî âlimler de tasavvuf ve menşeine dair eleştirilerde bulunmuşlardır. Şiâ’da Cemâleddin el-Murtazâ er-Râzî’nin Tebsiratü’l-avâm fi ma’rifeti makâlâti’l-enâm adlı eseri, tasavvufun eleştirildiği ilk kitaplardan biri olmuştur. Râzî’den sonra da Şiî âlimler, tasavvufu reddeden birçok kitap yazmışlardır. Bu eserlerde genel olarak büyük sûfîlerin çoğunun Sünnî olduğu, İmamlar’ın ilk sûfîleri kınadığı, tasavvuftaki pratik ve düşüncelerin şeriata uymadığı vurgulanmıştır. Şiî fukahanın toplum üzerindeki etkileri Sünnî dünyaya göre daha fazla olduğundan tasavvufa yapılan eleştiriler Şiî çevrede daha çok karşılık bulmuştur. Nitekim Şiîliğin Safevîler ile birlikte İran’ın resmi mezhebi haline gelmesiyle bölgede köklü bir geçmişe sahip tarikatlar nüfuzunu kaybetmeye başlamıştır. Fakat Ni‘metullâhiyye tarikatı bütün baskılara rağmen İran’da varlığını günümüze kadar sürdürebilmiştir. Araştırmalarda Safevîler’den itibaren tarikatların izlerinin İran’da silindiği dile getirilmiştir. Ni‘metullâhiyye gibi Şiîler içinde varlığını sürdürebilen tarikatlar hakkındaki çalışmalar ise ihmal edilmiştir. Ni‘metullâhilerin tasavvvuf saldırılarına karşı tarikatlarını ve tasavvufu savunmma faaliyetleri araştırılması gereken önemli bir husustur. Bu sebeple Şiî mezhebinden olan Ni‘metullâhî şeyhi Mûnis Ali Şâh tarafından kaleme alınan Burhânüs’sâlikîn bu çalışmada araştırma konusu olarak seçilmiştir. Yirminci yüzyılda yaşayan Mûnis Ali Şâh döneminde İran, Batılı ülkelerin baskısına maruz kalmış ve Birinci Dünya Savaşı çıkmıştır. Babası Vefâ Ali Şâh ile döneminin önde gelen âlimlerinden zâhirî ve bâtınî ilimleri tahsil eden Mûnis Ali Şâh, ülkesinin içinde bulunduğu bu kötü duruma kayıtsız kalmamıştır. Siyasî partilere üye olmuş, gazete çıkarmış ve yayınevi kurmuştur. Böylece insanları ülkesinin maruz kaldığı duruma karşı bilinçlendirmede ön saflarda yer almıştır. Daha sonraki dönemlerde siyâsî faaliyetlerine son vermiş ve bir tarikat şeyhi olarak faaliyetlerini yürütmüştür. İlmi birikimi ve şahsiyetiyle başkent Tahran’daki hankahını her tabakadan insanların yoğun olarak uğradığı merkezlerinden biri haline getirmeyi başarmıştır. Mûnis Ali Şâh, irşad faaliyetlerinde bulunurken bazı kesimlerce tasavvuf aleyhtarlığı yapılmaya devam edilmiştir. O da bu duruma kayıtsız kalmayarak tasavvufu müdafa eden Burhânüs’sâlikîn isimli bir eser kaleme almıştır. Mûnis Ali Şâh, yakın bir dönemde yaşadığından Şiî dünyadaki tasavvuf tenkid ve savunmalarının hepsini dikkate alarak eserini yazmıştır. Bu bakımdan müellifin eserini incelemek, Şiâ’da tasavvuf eleştiri ve müdafaasında kullanılan argümanların kapsayıcı bir şekilde görülmesini sağlayacaktır. Çalışmanın amacı da bu iki hususu mercek altına almaktır. Munis Ali Şâh, eserinde tasavvufun kökeninin İslam’a dayandığını vurgulamış, Şiâ ve tasavvuf arasında bulunan husumeti kaldırmayı amaçlamıştır. Bu konuyu işlerken üzerinde durduğu en önemli mevzulardan bir tanesi sûfî kelimesidir. Mûnis, sûfî kelimesinin Hz. Peygamber zamanından önce kullanıldığını savunmuştur. Ona göre Şiî dünyada tasavvuf aleyhtarlarının en fazla kanıt gösterdikleri İmamlar’a atfedilen sözler, dikkatlice tahlil edilmemiştir. Mûnis Ali Şâh, Burhânüs’sâlikîn’de geniş bir şekilde İmamlar’ın bu sözlerini tevil etmeye gayret etmiştir.

Anahtar Kelimeler

Tasavvuf, Şiâ, İran, Mûnis Ali Şâh, Ni‘metullâhiyye, Burhânüs’sâlikîn.

The Defense of Sufism in Burhan al-Salikin by Shia Sufi Munis 'Ali Shah

Öz

Many debates occurred in Sunnī and Shia Islām regarding Sufism and its origin. In these debates, it was claimed that certain un-Islāmic views are present in the theoretical and practical aspects of Sufism. Sufis, on the other hand, tried to prove in their works that the foundations of Sufism are based on verses and hadith. Therefore, the main idea of early Sufism classics consisted of efforts to prove that Sufism is a discipline within the framework of Sunnī thought. Shia scholars also criticized Sufism and its origin. Tabsırât-al'Avâm fî Ma'rifat Maqâlât al-Anâm by Jamal al-Din al-Murtaza al-Rāzī is one of the first works in Shia Islām in which Sufism is criticized. After al-Razi, Shia scholars wrote many books rejecting sufism. In these works, it was generally emphasized that the majority of great sufis were Sunnī, that the Imams denounced the first sufis, and that the practices and ideas in sufism did not comply with sharia. Since Shia fiqh scholars have a greater impact on society compared to the Sunnī world, the criticism aimed at sufism resonated more among the Shia. In fact, after Shiism became the official sect of Iran with the Safavids, sects with a deep-rooted history in the region began to lose influence. However, the Ni'matullahiyah sect was able to sustain its existence to date despite all oppression. In previous studies, it was stated that, beginning with the Safavids, the traces of sects in Iran were removed. On the other hand, studies on sects who managed to survive among the Shi'ites, such as the Ni'matullahiyah, were neglected. The activities of the members of the Ni'matullahiyah in defense of their sect and Sufism is an important matter that requires investigation. Therefore, Burhan al-Salikin by Munis 'Ali Shah, the sheik of the Shia sect Ni'matullahiyah, was selected as the subject of the present study. During the time of Munis 'Ali Shah, who lived in the twentieth century, Iran was exposed to pressure from Western countries, and World War I broke out. Munis 'Ali Shah, who was educated in exoteric and esoteric disciplines by the leading scholars of the time as well as his father Vefa 'Ali Shah, did not stand indifferent to this problematic circumstance experienced by his country. He stood on the front lines in raising awareness regarding the situation his country went through by registering in political parties, publishing newspapers, and establishing a publishing house. In later periods, he ceased his political activities and functioned as a sect sheik. With his scholarly background and personality, he succeeded in transforming his lodge in the capital city of Tehran into a center frequently visited by commoners and upper-class individuals alike. While Munis 'Ali Shah was teaching his disciples, claims regarding the opposition to Sufism continued to be voiced by certain segments. He did not remain indifferent against this situation and wrote a work titled Burhan al-Salikin in defense of sufism. Since Munis 'Ali Shah lived in a recent period, he wrote his work by taking into consideration all criticism and defense regarding sufism in the Shia world. In this respect, examining the work of the author will allow for a comprehensive view of the arguments used in the criticism and defense of sufism among the Shi'a. The present study aims to examine these two subjects. In his work, the author underlined that Sufism is rooted in Islām and sought to eliminate antagonism between the Shia and Sufis. Munis 'Ali Shah attempted to demonstrate that the genesis of Sufism is rooted in Islām by using verses, hadiths, and historical texts. One of the most essential themes he focused on while researching this topic was the word Sufi. Munis maintained that the term Sufi existed prior to the time of the Prophet Muhammad. According to him, the phrases attributed to the Imams, which Sufism's opponents in the Shi'ite world have relied on the most as evidence, have not been thoroughly investigated. In Burhan al-Salikin, Munis 'Ali Shah attempted to interpret these words of the Imams at length.

Anahtar Kelimeler

Sufism, Shia, Iran, Ni’matullahiyah, Munis Ali Shah,, Burhan al-Salikin.

Kaynakça

• Abdî, Zehrâ. “Risâlê-i Hayrâtiyye: Mübâreze-yi Aleyhi Roşd-i Sûfî Meslekî der Evâhir-i Sedde-yi Devâzdehom u Evâil-i Sedde-yi Sîzdehom-ı Hicri”. Sohen-i Tarih 24 (2017), 69-86.
• Abdullah b. Mübârek. Kitâbü’z-Zühd ve’r-reḳāʾiḳ. thk. Habiburrahman el-A’zamî. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2004.
• Aclûnî, İsmâil b. Muhammed. Keşfü’l-Hafâ. thk. Abdülhamîd b. Ahmed b. Yûsuf b. Hindâvî. 2 Cilt. el-Mektebetü’l-Asriyye, 1. Basım, 2000.
• Âdemiyyet, Hüseyin Rüknzâde. Dânişmendân ve Süḫan-serâyân-i Fârs. 4 Cilt. Tahran: Kitabfurûşîhâ-yi İslamiyye u Hayyam, 1958.
• Afîfî, Ebu’l-Alâ. Tasavvuf İslam’da Manevî Hayat. çev. Ekrem Demirli - Abdullah Kartal. İstanbul: İz Yayıncılık, 1996.
• Akdağ, Eyyup. “Sûfîlere İsim Arayışları ve Tasavvuf Kelimesinin Menşei Meselesi”. Cumhuriyet İlahiyat Dergisi 23/2 (Aralık 2019), 715-737. https://doi.org/10.18505/cuid.620070
• Algar, Hamid. “Muhammed Ali Bihbehânî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 6/142-143. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 1992.
• Altunkaya, Mustafa. “Bazı Şiî Kaynaklarda ‘Tasavvuf’”. Turkish Studies 11/5 (2016), 1-16.
• Arslan, Ahmet. Şâh Ni’metullâh-ı Velî ve Ni’metullâhiyye Tarikatı. Sonçağ Akademi, 2022.
• Bedirhan, Muhammed. “Osmanlı Dönemi Vahdet-i Vücûd Müdâfaaları”. Osmanlı’da İlm-i Tasavvuf. ed. Ercan Alkan - Osman Sacid Arı. 187-210. İstanbul: İsar Yayınları, 2018.
• Bihbehânî, Muhammed Ali. Risâle-i Ḫayratiyye. Müesse-yi Allâme-yi Müceddid Vehîd Bihbihânî, 1993.
• Bursevî, İsmail Hakkı. Rûhu’l-Beyân. Beyrut: Dâru ihyâi’t-turâsi’l-’Arabî, ts.
• Câmî, Abdurrahman. Nefehâtü’l-Üns. Tahran: İntişârât-i Kitâb-i Furuşi Mahmudî, 1958.
• Cevherî, İsmâil b. Hammâd. eṣ-Ṣıḥâḥ. 6 Cilt. Beyrut: Dârul-ʻİlm liʼl-Melâyîn, 1987.
• Çakmaklıoğlu, M.Mustafa. “İbnü’l-Arabî’nin Nübüvvet-Velayet Hakkındaki Görüşleri Ve İbn Teymiyye’nin Bu Husustaki Eleştirileri”. Tasavvuf İlmî ve Akademik Araştırma Dergisi 9/21 (2008), 213-255.
• Demir, Hasan Basri. Bâyezîd-i Bistâmî ve Tasavvuf Anlayışı. İstanbul: İbn Haldun Üniversitesi, Yüksek Lisans Tezi, 2020.
• Demirli, Ekrem. Sadreddin Konevî’de Bilgi ve Varlık. İstanbul: Kapı Yayınları, 2015.
• Ferhâdî, Hatice Kişâverz. Tehlîl-i Merdom Şinahtî-yi Merâsim, Âîn u Âdâb-i Derâviş-i Silsile-yi Ni‘metullâhî-yi Gonâbâdî-yi Tahran. Tahran: Dânişgâh-i Âzâd-i İslâmi, 2012.
• Gökbulut, Süleyman. “Seyyid Haydar Âmülî ve Câmi’u’l-esrâr ve Menba’u’l-envâr Adlı Eserinde Tasavvuf-Şiîlik İlişkisi”. Tasavvuf: İlmî ve Akademik Araştırma Dergisi 37 (2016), 45-71.
• Herevî, Hâce Abdullah. Ṭabaḳātü’ṣ-ṣûfiyye. nşr. Muhammed Sürûr Mevlâyî. Tahran: İntişârât-ı Tus, 1983.
• Hucvirî, Ali b. Osman Cüllâbî. Hakikat Bilgisi-Keşfu’l-Mahcûb. çev. Süleyman Uludağ. İstanbul: Dergâh Yayınları, 2020.
• Hümâyûnî, Mes‘ûd. Tarih-i Silsilehây-i Tarîkat-i Ni‘metullâhiyye der İran. Tahran: İntişârât-ı Mekteb-i İrfan-i İran, 1994.
• İbn Ebû Cumhûr. Müclî mirâtü’l-müncî fi’l-kelâmi ve’l-hikmeteyni ve’t-tasavvuf. thk. Rızâ Yahyâ Por Fârmed. 5 Cilt. Beyrut: Cem’iyetü İbni Ebî Cumhûri’l-Ahsâî li ihyâi’t-turâs, 2013.
• İbnü’l-Cevzî, Ebü’l-Ferec. Telbîsü İblîs. Beyrut: Dâru’l Fikr’i li’Tabaati Ve’n- Neşri ve’t Tevzi’, 2001.
• İsfahânî, Ebû Nuaym. Ḥilyetü’l-evliyâʾ ve ṭabaḳātü’l-asfiyâʾ. 10 Cilt. Mısır: Matba’atüs’s-Sa’adet, 1974.
• İzzeddin İbnü’l-Esîr. el-Kâmil fi’t-tariḫ. 10 Cilt. Beyrut: Darü’l-Kütübi’l-Arabî, 1997.
• Kelâbâzî, Ebû Bekir Muhammed b. İshâk. Doğuş Devrinde Tasavvuf-Ta’aaruf. çev. Süleyman Uludağ. İstanbul: Dergâh Yayınları, 2021.
• Kuşeyrî, Abdulkerim. Kuşeyrî Risâlesi. çev. Süleyman Uludağ. İstanbul: Dergâh Yayınları, 8. Basım, 2016.
• Leonard Lewisohn. “Modern İran Tasavvufu’nun Tarihine Bir Giriş I: Ni’metullâhî Tarikatı: Zulüm, İhya ve Bölünme”. çev. İlker Külbilge. Sûfî Araştırmaları 7/14 (2016), 71-108.
• Melikârâ, Muhsin Şems. “Zü’r-riyâseteyn-i Şîrâzî”. Mecelle-yi Ermagan 13/3 (1311), 168-172.
• Mûnis Ali Şâh. Burhânü’s-sâlikîn. haz. Cevad Nurbahş. Tahran: İntişârât-ı Hânigâh-ı Ni‘metullâhî, 1975.
• Nicholson, Reynold A. Tasavvufun Menşei Problemi. çev. Abdullah Kartal. İstanbul: İz Yayıncılık, 2018.
• Nurbahş, Cevad. Gülistân-ı Câvîd. London: İntişârât-ı Hânigâh-ı Ni‘metullâhî, 1994.
• Özer Kır, Tuğçe. Erken Dönem Eserlerinde Fenâ Ve Beka Kavramlarının Tasavvufun Seyrindeki Yeri. İstanbul: Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2019.
• Pürcevâdî, Nasrullah. “On İki İmam Şiiliğinde Tasavvufa Muhalefet”. çev. Abdullah Kartal. Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 11/1 (2002), 233-242.
• Râzî, Cemaleddin el-Murtaza Ali Abdullah Muhammed b. Hüseyin er-. Tebṣiratü’l-avâm fî ma’rifeti maḳâlâti’l-enâm. thk. Abbas ikbal. Tahran: İntişrât-i Esâtir, 1986.
• Şîrazî, Muhammed Maʽsûm. Ṭarâiḳü’l-ḥakâiḳ. nşr. Muhammed Cafer Mahcûb. 3 Cilt. Tahran: İntişârât-ı Kitâbhane-yi Senâî, 2. Basım, 2004.
• Şüşterî, Kadı Nurullâh. Mecâlisü’l-müʾminîn. 2 Cilt. Tahran: İntişârât-i İslamiyye, 1976.
• Taberânî, Ebü’l-Kasım et-. el-Muʿcemü’l-kebîr. 25 Cilt. Kahire: Mektebetü İbn Teymiyye, 2. Basım, 1994.
• Timizî, Ebu İsa Muhammed b. İsa b. Sevre. es-Sünen. thk. Beşşâr Avvâd Maruf. 6 Cilt. Beyrut: Dârul’l-Garbil’l-İslâmî, 1996.
• Tûsî, Ebû Nasr. el-Lüma’ İslam Tasavvufu. çev. Hasan Kamil Yılmaz. İstanbul: Altınoluk, 1996.
• Uludağ, Süleyman. “Bâyezîd-i Bistâmî”. Diyanet İslam Ansiklopedisi. 5/238-241. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 1992.
• Uludağ, Süleyman. “Şîîlikte Tasavvuf”. 515-542. İstanbul: İslâmî İlimler Araştırma Vakfı, 1993.
• Uludağ, Süleyman. Tasavvuf Terimleri Sözlüğü. İstanbul: Kabalcı Yayınevi, 2016.
• Uludağ, Süleyman. Tasavvuf ve Tenkid. İstanbul: Dergâh Yayınları, 2016.