Hanefi Usûl-ı Fıkhı’nın Müşterek ve Müşkil Dil Kategorilerinin Bir Mukayesesi

Yıl 2023, Sayı: 31, 122 - 151, 15.06.2023

Ahmet Topal

https://doi.org/10.35415/sirnakifd.1258792

Öz

İslam hukuk metodolojisi (usûl-ı fıkhın) dil kategorilerinin (elfâz bahislerinin), son zamanlarda hem Arap dilcileri hem de İslam hukuku üzerine çalışma yapan ilim adamları için bir ilgi kaynağı haline geldiği görülmektedir. Ancak, konuyu çalışan modern dönemdeki ilim adamları arasında, klasik eserlerde zaten mukayesesi yapılmış olanların dışında dil kategorilerinin benzerliklerine ya da farklılıklarına, durumun bir mukayeseyi gerektirdiği zamanlarda bile, değinme endişesi taşımayan yaygın bir yaklaşım söz konusudur. Böyle bir durum, sırasıyla birinci ve ikinci lafız tasnifi içerisinde yer alan müşterek ve müşkil lafızları için de görülmektedir. Klasik usûl âlimleri bu her iki dil kategorisini, kendi dil tasnifleri içerisinde yer alan diğer dil alt-kategorileri ile mukayeseye tabi tutmaktadır. Sözgelimi, klasik usûl âlimleri, müşterek lafzı onunla aynı dil tasnifi içerisinde (yani birinci dil tasnifinde) yer alan hâss ile; müşkil lafzı ise onunla aynı dil tasnifinde (yani ikinci dil tasnifinde) yer alan hafî ile mukayese etmektedirler. Bununla beraber, bu alimlerin müşterek ve müşkil lafızları, aralarındaki çarpıcı benzerliklere rağmen mukayese etmediği görünmektedir. Bu benzerlikler, dil tasnifinin sağlamlığını sarsabilir çünkü aynı kavram için iki terimin var olduğu zannedilebilir. Daha önceki literatürde işaret edilmemiş olan bir problemi teşkil eden ve bu sebeple de alanda önemli bir boşluğu temsil eden müşterek ve müşkil lafızların arasındaki ilişkinin nasıl olduğu sorusuna yanıt bulabilmek amacıyla, bu iki kategorinin, mukayeseli bir analizine ihtiyaç duyulmaktadır. Müşterek ve müşkil lafızları inceleyen modern eserler, bu iki dil kategorisini neredeyse aynı şekilde tanımlamakta ve onları açıklamak için aynı örnekleri kullanmaktadırlar. Bu durum ise, bu konuda bahsi geçen boşluğun sebep olabileceği yanlış anlaşılmaların boyutunu gözler önüne sermektedir. İlk kez burada tespit ettiğimiz bu boşluğu doldurmak için, bu makale, literatürde tespit edebildiğimiz kadarıyla ilk defa müşterek ve müşkil lafızların mukayeseli bir analizini gerçekleştirmektedir. Hanefi mezhebi klasik eserlerine dayanarak, müşterek ve müşkil arasındaki farkı şu şekilde izah etmektedir: Müşkil lafızda, manasında kapalılık bulunan lafzın dilde kullanilan manaları üzerinde alimler henüz kafa yormamış ve dolayısyla onlar için bunları listeleme ihtiyacı doğmamıştır. Bu durum, müşkil lafızda iki tür bilgiye ulaşma yöntemi gerektirmektedir: taleb (kullanımdaki konulmuş manaların tespiti) ve teemmül (belirli kullanım sırasında bu konulmuş manalarından hangisinin kastedildiğinin tespiti). Müşterek lafızda ise, manasında kapalılık bulunan lafızın konulmuş (vaḍʿî) manaları üzerinde âlimler zaten düşünmüş ve bunları tespit etmiştir. Bundan dolayı bu lafız türü sadece teemmül gerektirir. Bu sebeple, bu makale, dilde kullanılan manaları henüz âlimler tarafından tespit edilmemiş müşkil lafzın, müşterek lafzın bir önceki versiyonunu temsil ettiğini iddia etmektedir. Ayrıca, bu manalarının neler olduğu tespit edildikten ve listelendikten sonra (ki bu durum, bu manaların sözlüklerde yer almasına da sebebiyet verebilir), daha önceden müşkil kategorisi altına düşen lafzın, artık doğal olarak müşterek lafza tebdîl olacağı yine bu makalede savunulmaktadır. Bu durumun bir benzeri, herhangi bir konuşma sırasında manalarından birinin, muhatap tarafından maksûd (kastedilen anlam) olarak tercih olunması sebebiyle müşterek lafzın, müevvel lafza dönüşmesinde de görülmektedir.

Anahtar Kelimeler

İslam Hukuku, Arap Dil Bilimi, Usûl-ı Fıkh’ın Dil kategorileri (Elfâz Bahisleri), Müşterek, Müşkil.

A Comparison of the Linguistic Categories of Muštarak and Muškil of the Ḥanafī Islamic Jurisprudence

Öz

The linguistic categories (aqsām al-lafẓ) of Islamic Jurisprudence (Uṣūl al-Fiqh) have recently become a source of interest to both Arabic linguists as well as scholars of Islamic Law. There seems to be a widespread tendency, however, among contemporary scholars to approach to them without any concern to highlight aspects where they are similar to, or different from, each other, unless such a comparison was already made in classical manuals of Islamic Jurisprudence, even where the occasion demands the otherwise. One such occasion concerns muštarak and muškil, the two linguistic categories that fall under the first and the second linguistic categorizations respectively. While uṣūlīs compare muštarak with its co-subcategories (e.g. khāṣṣ) and muškil with its co-subcategories (e.g. khafī), they do not compare muštarak and muškil with each other despite the striking similarities between them. These similarities might compromise the integrity of the linguistic categorization due to the seeming existence of two separate categories for what appears to be the same concept. Therefore, there is a need to analyze the two categories in a comparative way to establish the nature of the relationship between the two, which is an issue, to the best of my knowledge, that has never been addressed in the previous literature, thus constituting an important gap that needs to be filled. The need to fill this gap becomes more urgent as the contemporary works that discuss muštarak and muškil define these two categories almost identical, sometimes even providing the same examples for each one of them, without noting the nature of the difference between them, which epitomizes the degree of misunderstanding which this gap in the classical literature can lead to today. In an attempt to fill this gap, this paper provides, for the first time, a comparative analysis of muštarak and muškil. Falling back upon classical manuals of Islamic Jurisprudences within the Ḥanafī school, the present work argues that the difference between muštarak and muškil is that in the case of muškil, the assigned meanings of a given ambiguous expression has not yet thought through and requires two types of inquiries, namely ṭalab, which is to list the assigned meanings in use, and taʾammul, which is to determine which one of the assigned meanings of the ambiguous expression is meant on a given speech/writing occasion. However, in the case of muštarak, the assigned meanings of a given ambiguous expression have already been worked out and therefore are already known by the addressee(s) on a given speech/writing occasion, thus requiring only the inquiry of taʾammul. Therefore, this paper further argues that after its meanings in use are determined through taʾammul, muškil turns into muštarak. In this regard, muškil expression can be said to be an earlier version of muštarak, just as muštarak can be referred to be an earlier version of muʾawwal after one of its assigned meanings are preponderated upon through taʾwīl.

Anahtar Kelimeler

Islamic Law (Fiqh), Arabic Linguistics, Linguistic categories of Islamic Jurisprudence (uṣūl al-fiqh), Muškil, Muštarak.

Kaynakça

• Ali, A. Yusuf., trans. The Meaning of the Holy Qurʾān. Brentwood, Maryland: Amana Corporation, 1991.
• Atar, Fahrettin. Fıkıh Usûlü. Istanbul: IFAV, 2018.
• Bilik, Abdurrahim. "Hilâf Mesailinin Hanefî Muhtasarların Metin Kurgusuna Etkisi ve Temel Şerhlerde Ele Alınışı (Kitabu’s-Salât Örneği)". In Universal Journal of Theology 5 / 2 (Aralık 2020): 109-134.
• Crystal, David. A Dictionary of Linguistics and Phonetics. 6th ed. Oxford: Blackwell Publishing, 2008.
• Al-Dabūsī, Imām Abū Zayd. Taqwīm al-Adilla. Edited by Khalīl Muḥy al-Dīn Ḥusayn. Beirut: Dār al-Kutub al-ʿIlmiyya, 2001.
• Hallaq, Wael B. A History of Islamic Legal Theories: An Introduction to Sunnī Uṣūl Al-Fiqh. Cambridge: Cambridge University Press, 1997.
• Ibn Ḥalabī, Raḍī al-Dīn Muḥammad b. Ibrāhīm. Anwār al-Ḥalak ʿalā Šarḥ al-Manār li-Ibn Malak. Istanbul: Āsitāna, n.d.
• İçen, Hüseyin. "Çağdaş Dönemde Fetva Faaliyeti: İslam Hukuku ve Toplum Bağlamında Dinî Kurumlardan Örnekler". In İslam Tetkikleri Dergisi 13 (2023): 479-486.
• Kamali, Mohammad Hashim. Principles of Islamic Jurisprudence. Rev. ed. Cambridge: Islamic Texts Society, 1991.
• Karaahmetoğlu, Reyhan. "İbn Âşûr’a Göre İşkâl Sebepleri ve Çözüm Yolları" In Mutalaa 1 / 2 (December 2021): 222-239.
• Kavalcıoğlu, A. "Debûsî ve Semerkandî'nin Fıkıh Usulünde “Kapalı Lafızlar” Konusuna Yaklaşımları ve Görüşlerinin Mukayesesi". In Karadeniz Teknik Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi (KTUİFD) 5 (2018): 61-85.
• Ibn Malak, ʿIzz al-Dīn ʿAbd al-Laṭīf. Šarḥ al-Manār. Istanbul: Āsitāna, n.d.
• Lane, E. W. An Arabic-English Lexicon Derived from the Best and Most Copious Eastern Sources. Beirut: Librairie du Liban, 1968.
• Jīwan, Molla. Nūr al-Anwār. Istanbul: al-Maktaba al-Ḥanīfiyya, n.d.
• Ibn Manẓūr, Muḥammad b. Mukarram. Lisān al-ʿArab. Būlaq: AH 1300-8; another edn, Beirut: 1955-6.
• Jaffer, Tariq. “Muʿtazilite Aspects of Faḫr Al-Dīn al-Rāzīʾs Thought.” Arabica 59, no. 5 (2012): 510–35. http://www.jstor.org/stable/41727686.
• Molla Khusraw, Muḥammad b. Faramūz. al-Mirʾāt fī Sharḥ Mirqāt al-Uṣūl. Istanbul: Fazilet, 2016.
• Ṣadr al-Šarīʿa, ʿUbayd Allāh b. Masʿūd Taj al-Šarīʿa. al-Tawḍīḥ fī Ḥalli Ġawāmiz al-Tanqīḥ. N.p., N.d.
• Šams al-Dīn Muḥammad b. Ḥamza b. Muḥammad al-Fanārī al-Rūmī. Edited by Muḥammad Ḥasan Muḥammad Ḥasan Ismāʿīl. Fuṣūl al-Badāʾiʿ fī Uṣūl al-Sharāʾiʿ. Beirut: Dār Kutub al-ʿIlmiyya, 1971.
• Al-Nasafī, Abū al-Barakāt. Kašf al-Asrār. Istanbul: al-Maktaba al-Ḥanīfiyya, n.d.
• Al-Nasafī, Abū al-Barakāt. Al-Manār. Istanbul: al-Maktaba al-Ḥanīfiyya, n.d.
• Nasûhîzâde, Büyük Haydar Efendi. Usul-i Fıkıh Ḏersleri. 2nd ed. Istanbul: Üçdal, 1966.
• Pickthall, Marmaduke William, The Meaning of the Glorious Qur’an Revised New modern English edition (Birmingham: Islamic Dawah Centre International, 2011.
• Al-Samarqandī, ʿAlā al-Dīn Abū Bakr Muḥammad b. Aḥmad. Mīzān al-Uṣūl fī Natāʾij al-ʿUqūl. Edited by Muḥammad Zakī ʿAbd al-Barr. N.p.: Maṭbaʿa Dūḥa al-Ḥadītha,1984.
• Samar, Mahmut. "İslam Hukuk Usulünde Müşterek Lafzın Manaya Delaletine Dair Tartışmalar." In Eskiyeni / 42 (September 2020): 961-984, https://doi.org/10.37697/eskiyeni.764230.
• Sezgin, Fuat. Geschichte des arabischen Schrifttums. Leiden: E. J. Brill, 1967.
• Al-Siġnāqī, Ḥusām al-Dīn Ḥusayn b. ʿAlī b. Ḥajjāj. al-Kāfī Šarḥ al-Pazdawī. Edited by Fakhr al-Dīn Sayyid Muḥammad Qānat. al-Riyāḍ: Maktabat al-Rushd, 2001.
• Al-Pazdawī, Fakhr al-Islām ʿAlī b. Muḥammad. Kanz al-Wuṣūl ilā Maʿrifat al-Uṣūl. N.p.: Mīr Muḥammad Kutub-khānah Markaz ʿIlm wa Adab, n.d.
• Al-Shāshī, Niẓām al-Dīn Abū ʿAlī Aḥmad b. Muḥammad b. Isḥāq. Uṣūl al-Shāshī. Edited by ʿAbd Allāh b. Muḥammad al-Khalīlī. Beirut: Dar al-Kotob al-Ilmiyah, 2003.
• Topal, Ahmet. “The Role of the Arabic Language in istinbāṭ al-ḥukm within the Context of Criminal law: A General Framework for Inquiry into the Linguistic Categories of uṣūl al-fiqh of the Ḥanafī school of law.” PhD dissertation, Leeds University, 2020.
• Vishanoff, David R. “Early Islamic Hermeneutics: Language, Speech, and Meaning in Preclassical Legal Theory.” PhD diss., Emory University, 2004. http://david.vishanoff.com/wp-content/uploads/Dissertation.pdf
• Yalınkılıç, Mehmet and Abay, Ahmet. "Meryem suresi 71. Ayet Bağlaminda İşkâli Giderme Yöntemleri." In Kilis 7 Aralık Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 5 / 9 (December 2018): 463-482.
• Yazır, Elmalı’lı Muhammed Hamdi, Hak Dîni Kur’ân Dili. N.p.: Eser, 1979.
• Zysow, Aron. The Economy of Certainty: An Introduction to the Typology of Islamic Legal Theory. Atlanta, Georgia: Lockwood Press, 2013.