An Analysis on Relationship of Some Uncommon Linguistic Uses in the Qur'an with the Phenomenon of Poetic Necessity

Yıl 2023, Sayı: 32, 242 - 268, 15.09.2023

Muhammed Meşhud Hakçıoğlu

https://doi.org/10.35415/sirnakifd.1239670

Cited By: 1

Öz

Poetry has a unique style that differs from prose language. The reason for this is the meter and rhyme that the poem should adhere to. Because of the rhyme and rhythm, the freedom found in normal speech is eliminated for the poet and the poet is forced to act in a limited space. A shaz usage that does not comply with the rules of nahw and nahiv science, although it was seen as illegal, was not dismissed as worthless by nahivists. On the contrary, this issue was considered important, it was divided into various sections at the point of whether it complies with the basic rules of nahw and nahw, and this played an important role in the understanding of nahw. While the language rules are explained in the grammar books, the use of the poetry that does not comply with them is drawn attention to the fact of necessity by giving an example. Nahivists tried to find a solution for the poet's going out of the Arabic language rules due to this necessity in poetry, and they discussed it under the name of "necessity phenomenon". Similar usages to this phenomenon are seen in the Qur'an. For example, some hedonistic phenomena, which are seen as a necessity by some nahivists, are a common situation in poetry and in the Qur'an. This study has tried to deal with the approach of the nahivists to the uses similar to necessity seen in some verses of the Qur'an with the qualitative research method in the example of verses. It can be said that the study is original in terms of handling different recitations. In the study, examples of the uses in the poems about the phenomenon of necessity will not be given, and only the use will be evaluated in the context of the phenomenon of necessity. As a result of the study, it has been seen that the phenomenon of necessity is related to linguistic levels that are not seen as beautiful, such as shaz and weak, and that the nahivists agree on "There is no necessity in the Qur'an". However, some uses have been attributed to facts that are considered essential. This is mostly due to the fact that grammarians disagree with each other on many essentials. Because, some usages that one nahivist considers permissible in normal theology were considered as a necessity by another nahivist. This shows that the aforementioned uses have a basis in Arabic. It has been seen that these uses, which appear to be contrary to the normal language rules in the Qur'an, should not be considered as a necessity because the Qur'an contains the most eloquent and eloquent styles of the Arabic language and represents the peak linguistically. On the contrary, when examined in detail, it has been seen that these usages are actually suitable for some dialects of the Arabic language.

Anahtar Kelimeler

Arabic Languag, Quran, Qıra’ates, Poetry, Necessity.

Kur’ân-ı Kerîm’deki Bazı Dilsel Kullanımların Zarûret Olgusu ile İlişkisine Dair Bir İnceleme

Öz

Şiirin, nesir dilinden ayrılan kendine has bir üslubu vardır. Bunun sebebi şiirin bağlı kalması gereken vezin ve kafiye gibi olgulardır. Vezin ve kafiyeden ötürü normal kelamda bulunan serbestlik şair için ortadan kalkar ve şair sınırlı bir alanda hareket etme zorunda kalır. Gramerdeki şâz bir kullanım, her ne kadar kural dışı kabul edilse de nahivciler tarafından değersiz görülerek bir tarafa atılmamıştır. Bilakis bu husus önemli görülmüş, nahiv ve sarf ilminin temel kurallarına uyup uymadığı noktasında çeşitli bölümlere ayrılmış ve bu da nahvin anlaşılmasında önemli bir rol oynamıştır. Nahiv kitaplarında dil kuralları anlatılırken kuraldışı kullanımlara yer verilmek suretiyle zarûret olgusuna dikkat çekilmiştir. Nahivciler de şiirdeki bu zorunluluktan ötürü şairin gramer kaideleri dışına çıkması durumuna bir çözüm bulmaya çalışarak bunu “zarûret olgusu” adı altında ele almışlardır. Kur’ân-ı Kerîm’de de bu olguya benzer kullanımlar görülmektedir. Örneğin kimi nahivci tarafından zarûret olarak görülen bazı hazif olguları, şiirde ve Kur’ân-ı Kerîm’de de çokça rastlanan bir durumdur. Bunun yanında bazı kırâat vecihlerinde de farklı zarûret kullanımlarına benzer okuyuşlar görmek mümkündür. Bu da Kur’ân-ı Kerîm’in farklı lehçeleri ve kullanımları barındırdığına işaret etmektedir. Genel olarak zarûret kullanımları dilsel olarak güçlü görülmeyen kuraldışı, nadir ve benzeri kullanımlar olarak görüldüğünden nahivciler Kur’ân-ı Kerîm’i bundan istisna etmişler ve orada bulunan bu tür kullanımları farklı şekillerde izah ederek gerekçelendirmişlerdir. Çünkü Kur’ân-ı Kerîm üst düzey Arap belagatini temsil etmekte ve kendine has bir üslubu bulunmaktadır. Bu da onun icâzına dayanmaktadır. Nahivciler zarûrete benzer bu kullanımları bazen câiz/ruhsat bir kullanım, bazen nüzul döneminde konuşulan dile uygunluk, bazen de dilsel bir genişlik ve zenginlik olarak değerlendirmişlerdir. Bu çalışmada Kur’ân-ı Kerîm’deki bazı âyetlerde görülen zarûrete benzer kullanımlara nahivcilerin yaklaşımı tasvirsel ve tahlilsel bir yöntemle ele alınacaktır. Bu bağlamda farklı kırâaatleri de içermesi yönüyle özgün bir çalışma olduğu söylenebilir. Çalışmada ilk olarak Kur’ân-ı Kerîm bağlamında nahivcilerin zarûret olgusu hususundaki görüşleri, ardından hazif ve ziyâde olgusunun geçtiği bazı âyetler, mananın kalb edilmesi, mecâzî müennese dönen zamiri barındıran fiilin müzekker kullanılması gibi Kur’ân-ı Kerîm’de zarûret olgusuna benzeyen kullanımlar ele alınacaktır. Çalışmada zarûret olgusuyla ilgili şiirlerde geçen kullanımlara örnek verilmeyecek olup sadece kullanımın zarûret olgusu bağlamında değerlendirilmesiyle yetinilecektir. Çalışmanın sonucunda zarûret olgusunun şâz ve zayıf gibi güzel görülmeyen dilsel düzeylerle ilişkili olduğundan nahivcilerin “Kur’ân’da zarûret yoktur” konusunda hemfikir oldukları görülmüştür. Fakat bazı kullanımları zarûret kabul edilen olgulara hamletmişlerdir. Bu da çoğunlukla gramercilerin birçok zarûret konusunda birbirleriyle ihtilaf etmesinden kaynaklanmaktadır. Zira bir nahivcinin normal kelamda câiz gördüğü bazı kullanımlar, başka bir nahivci tarafından zarûret olarak telakki edilmiştir. Bu da mezkûr kullanımların Arapçada bir dayanağının olduğunu göstermektedir. Kur’ân-ı Kerîm’de normal dil kurallarına aykırı olarak görünen bu kullanımların, Kur’ân-ı Kerîm’in mutlak anlamda Arap dilinin en fasih ve belîğ üsluplarını barındırması, dilsel olarak zirve noktayı temsil etmesi hasebiyle zarûret olarak değerlendirilmemesi gerektiği anlaşılmıştır. Ayrıca detaylı bir şekilde incelendiğinde bu kullanımların Arap dilinin bazı lehçelerine uygun olduğu da açıkça görülmüştür.

Anahtar Kelimeler

Arap Dili, Kur’ân-ı Kerîm, Kırâat, Şiir, Zarûret.

Kaynakça

• Abdullatîf, Muhammed Hamâse. Luġatu’ş-şi‘r: Dirâse fi’ḍ-ḍarûreti’ş-şi‘riyye. Kahire: Dâru’ş-Şurûk, 1996.
• Ahfeş el-Evsat, Ebu’l-Hasan Sa‘îd b. Mes‘ade. Me‘âni‘l-Kur’ân. thk. Hudâ Mahmûd Karâ‘e. 2 Cilt. Kahire: Mektebetu’l-Hâncî, 1990.
• Âlûsî, Mahmûd Şukrî. eḍ-Ḍarâ’ir ve mâ yesûġu li’ş-şâ‘ir dûne’n-nâs̱ir. Bağdâd: el-Mektebetu’l-‘Arabiyye, 1922.
• A‘şâ, Meymûn b. Kays. Dîvânu’l-A‘şâ el-Kebîr. thk. Muhammed Huseyn. Kahire: Mektebetu’l-Âdâb, ts.
• Akbaş, Rıfat, “Arap Dilinde Mananın Sentaktik Etkisi Üzerine”, Turkish Studies - Comparative Religious Studies, 14/3, 2019), 415,439.
• Bağdâdî, Abdulkadir el-. Ḫizânetu’l-edeb ve lubbu lubâbi lisâni’l-‘Arab. thk. Abdusselâm Hârûn. 13 Cilt. Mısır: Mektebetu’l-Hâncî, 4. Basım, 1997.
• Buhârî, Ebû Abdillâh Muhammed b. İsmâîl. Saḥîḥu’l-Buḫârî. Dimeşk-Beyrût: Dâru İbn Kesîr, 2002.
• Cezerî, Ebu’l-Hayr Şemsuddin. en-Neşr fi’l-ḳırââti’l-‘aşr. thk. Ali Muhammed ed-Dibâ‘. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-’İlmiyye, ts.
• Cum‘a, Hâlid Abdulkerîm. Şevâhidu’ş-şi‘r fî Kitabi Sîbeveyh. Kuveyt: Mektebetu Dâri’l-‘Arûbe, 1980.
• Curcânî, Abdulḳâhir b. Abdirrahmân. Delâilu’l-i‘câz. thk. Mahmûd Muhammed Şâkir. Kahire: Mektebetu’l-Hâncî, 5. Basım, 2004.
• Ebû Şâme el-Makdisî, Abdurrahmân b. İsmâîl b. İbrâhîm. İbrâzu’l-me‘ânî min Ḥirzi’l-emânî. thk. İbrâhîm ‘Aṭveh ‘Avad. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-‘İlmiyye, ts.
• Ebû Ubeyde, Ma‘mer b. Müsennâ. Mecâzu’l-Kur’ân. thk. Fuat Sezgin. Beyrut: Muessesetu’r-Risâle, 1981.
• Enbârî, Kemâluddîn Ebu’l-Berekât. el-İnṣâf fî mesâili’l-ḫilâf beyne’n-naḥviyyîn: el-Baṣriyyîn ve’l-Kûfiyyîn. thk.
• Muhammed Muhyiddîn Abdulhamîd. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Fikir, ts.
• Endelüsî, Ebû Hayyân. el-Baḥru’l-muḥît. thk. Adil Ahmed Abdulmevcûd vd. Beyrut: ‘Alemu’l-Kutub, 1993.
• Endelüsî, İbn Atiyye. el-Muḥarreru’l-vecîz fî tefsîri’l-Kitâbi’l-‘azîz. thk. Abdusselâm Abduşşâfî. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-’İlmiyye, 1993.
• Endelüsî, İbn Muâz el-Cuhenî. Kitâbu’l-Bedî‘ fî me‘rifeti mâ rusime fî Musḥafi Osmân. thk. Ğânim el-Kudûri el-Hamd. Ürdün: Dâru Ummâm, 2000.
• Ensârî, Ahmed Mekkî. “Difâ‘ ‘an Kitâbillâh/el-Kur’ân ve’ḍ-ḍarûretu’ş-şi‘riyye”. Mecelletu Câmi‘ati Ummi’l-Kurâ- Su‘ûdi Arabistân, 16.
• Ensârî, Ebû Zeyd. Kitâbu’n-nevâdir fi’l-luġa. thk. Muhammed Abdulkadir Ahmed. Beyrut: Dâru’ş-Şurûk, 1981.
• Ezherî, Ebû Mansûr Muhammed b. Ahmed. Me‘âni’l-ḳırâât. thk. Mustafâ Dervîş. 3 Cilt. Suudi Arabistan: Merkezu’l-Buhûs, 1993.
• Fârisî, Ebû Ali Hasan b. Ahmed. el-Ḥucce li’l-ḳurrâi’s-seb‘e. thk. Bedruddin Kahveci vd. 7 Cilt. Dimeşk: Dâru’l-Me’mûn li’t-Turâs, 1984.
• Ferâhîdî, Halîl b. Ahmed. el-Cumel fi’n-naḥv. thk. Fahruddîn el-Kabâve. Beyrut: Müessesetu’r-Risâle, 1985.
• Fernâvenî, Hânî. fî Uṣûli i‘râbi’l-Kur’ân. İskenderiye: Dâru’l-Vefâ, 2006.
• Ferrâ, Ebû Zekeriyyâ Yahyâ b. Ziyâd. Me‘âni’l-Kur’ân. 3 Cilt. Beyrut: ‘Âlemu’l-Kutub, 3. Basım, 1983.
• Fulful, Muhammed Abduh. el-Luġatu’ş-şi‘riyye ‘inde’n-nuḥât. Ummân: Dâru Cerîr, 2007.
• Gündüzöz, Soner. “Kur’an’da Yerleşik Gramer Kurallarına Aykırı Dil Yapıları ve Kur’an’ın Lehçe Haritası Üzerine Bir İnceleme”. Nüsha: Şarkiyat Araştırmaları Dergisi II/6 (2002), 77-94.
• Gündüzöz, Soner. “Kur’ân’da Yerleşik Gramer Kurallarına Aykırı Dil Yapıları ve Kur’ân’ın Lehçe Haritası Üzerine Bir İnceleme (II)”. Nüsha: Şarkiyat Araştırmaları Dergisi II/7 (2002), 121-140.
• Hakçıoğlu, Muhammed Meşhud. Arap Gramerinde Zarûret Olgusu. thk. Rıfat Akbaş. Ankara: Sonçağ Akademi, 2021.
• Harabî, Huseyn b. Ali. Ḳavâ‘idu’t-tercîḥ ‘inde’l-mufessirîn. thk. Mennâ‘ b. Halîl el-Kattân. Riyâd: Dâru’l-Kâsım, 1996.
• Hassûn, Halîl Bunyân. en-Naḥviyyûn ve’l-Kur’ân. Ürdün: Mektebetu’r-Risâle, 2002.
• Hemedânî, Ebû Abdillâh ibn Hâleveyh. el-Ḥucce fi’l-Ḳırââti’s-seb‘. thk. Abdu’l-‘Âl Sâlim Mukrim. Beyrut: Dâru’ş-Şurûk, 1979.
• İbn Cinnî, Ebu’l-Feth Osman. el-Ḫaṣâiṣ. thk. Muhammed Ali en-Neccâr. Kahire: el-Mektebetu’l-‘İlmiyye Dâru’l-Kutubi’l-Mısriyye, ts.
• İbn Cinnî, Ebu’l-Feth Osmân. el-Luma‘ fi’l-‘Arabiyye. thk. Semîh Ebû Muğlî. Ummân: Dâru Mecdelâvî li’n-Neşr, 1988.
• İbn Cinnî, Ebu’l-Feth Osmân. el-Muḥteseb fî tebyîni vucûhi şevâẓẓi’l-ḳırâât ve’l-îḍâh ‘anhâ. thk. Ali en-Necdî Nâsif, vd. 2 Cilt. Kahire: Dâru Sezgîn, 1994.
• İbn Cinnî, Ebu’l-Feth Osmân. el-Munṣif fî şerḥi taṣrîfi’l-Mazinî. thk. İbrahim Mustafa, Emin Abdullah. Mısır: Mektebetu Mustafa el-Bâbî el-Halebî, 1954.
• İbn Cinnî, Ebu’l-Feth Osmân. Sırru ṣınâ‘ati’l-i‘râb. thk. Muhammed Hasan İsmail. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-‘İlmiyye, 2000.
• İbn Ebî Tâlib, Mekkî. Muşkilu i‘râbi’l-Kur’ân. thk. Hâtem Sâlih Dâmin. Beyrut: Muessesetu’r-Risâle, 1988.
• İbn Fâris, Ebu’l-Huseyn Ahmed. eṣ-Ṣâhibî fî fıḳhi’l-luġati’l-‘Arabiyye ve mesâilihâ ve suneni’l-‘Arab fî kelâmihâ. thk. Ahmed Hasan Besec. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-‘Arabiyye, 1997.
• İbn Hâleveyh, Ebû Abdillâh. İ‘râbu’l-Ḳırââti’s-seb‘ ve ‘ileluhâ. thk. Abdurrahmân el-Useymin. Kâhire: Mektebetu’l-Hâncî, 1993.
• İbn Hişâm, Cemâluddîn Abdullah b. Yusuf. Muġni’l-lebîb ‘an kutubi’l-e‘ârib. thk. Mâzin el-Mubârek vd. 3 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Fikir, 5. Basım, 1979.
• İbn Kuteybe, Ebû Muhammed Abdullah. Te’vilu muşkili’l-Kur’ân. thk. Seyyid Ahmed Sakr. Beyrut: el-Mektebetu’l-‘İlmiyye, 1973.
• İbn Kuteybe, Ebû Muhammed Abdullah b. Muslim ed-Deynûrî. eş-Şi‘r ve’ş-şu‘arâ. thk. Ahmed Muhammed Şakir. 2 Cilt. Kahire: Dâru’l-Me‘ârif, 1982.
• İbn Mâlik, Cemâluddîn Muhammed b. Abdillah. Şerḥu’t-Teshîl. thk. Abdurrahmân Seyyid, Mahtûn Muhammed Bedvî. 4 Cilt. Mısır: Dâru Hecer, 1990.
• İbn Mâlik, Cemâluddîn Muhammed b. Abdillah. Teshîlu’l-fevâid ve tekmîlu’l-meḳâṣid. thk. Muhammed Kamil Berekât. Mısır: Dâru’l-Kâtibi’l-‘Arabî, 1968.
• İbn Reşîk el-Kayrevânî, Ebû Ali Hasan. el-‘Umde fî meḥâsini’ş-şi‘r ve âdâbih. thk. Muhammed Abdulkadir Ahmed ‘Atâ. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-‘İlmiyye, ts.
• İbn ‘Usfûr, Ali b. Mu’min. Ḍarâi’ru’ş-şi‘r. thk. Seyyid İbrahim Muhammed. Beyrut: Dâru’l-Endelüs, 2. Basım, 1982.
• İbn ‘Usfûr, Ali b. Mu’min. Şerḥu Cumeli’z-Zeccâcî. 3 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-‘İlmiyye, 1998.
• İbn Ya‘îş, Ebu’l-Bekâ Muvaffakuddîn Ya‘îş b. Ali. Şerḥu’l-Mufaṣṣal li’z-Zemaḫşerî. thk. Emîl Bedi‘ Yakûb. 6 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-‘İlmiyye, 2001.
• İbnu’s-Serrâc, Ebû Bekr Muhammed b. Sehl. el-Uṣûl fi’n-naḥv. Beyrut: Müessesetu’r-Risâle, 1985.
• İbnu’ş-Şecerî, Hibetullah Ali b. Muhammed. Emâlî İbni’ş-Şecerî. thk. Mahmûd Muhammed et-Tanâhî. 3 Cilt. Kahire: Mektebetu’l-Hâncî, 1992.
• Kayrevânî, Muhammed b. Ca‘fer Kazzâz. Mâ yecûzu li’ş-şâ‘ir fi’ḍ-ḍarûra. thk. Ramazân Abduttevvâb, el-Hâdî Selahuddin. Kuveyt: Dâru’l-‘Urûbe, ts.
• Kaysî, Ebû Muhammed Mekkî b. Ebî Tâlib. el-Hidâye ilâ bulûġi’n-nihâye. 13 Cilt. Birleşik Arap Emirlikleri: Mecmu‘âtu buhûsîl-Kitâb ve’s-Sunneh, 2008.
• Kaysî, Ebû Muhammed Mekkî b. Ebî Tâlib. el-Keşf ‘an vucûhi’l-ḳırââti’s-seb‘ ve ‘ilelihâ ve hicecihâ. thk.
• Muhyiddîn Ramadân. 2 Cilt. Beyrut: Muessesetu’r-Risâle, 1984.
• Kılıçarslan, Mehmet. İlahi Kelamın Müstesna Grameri. İstanbul: Kalem Yayınevi, 2019.
• Kılıçarslan, Mehmet. “Kur’ân’ın Günümüz Arapça Gramerine Muhalefeti (لا Harfi Örneği)”. The Journal of Academic Social Science Studies 73 (2018), 231-253.
• Melîfî, Hâlid b. Suleymân. “Ḥamlu’l-Kur’ân ‘alâ ḍarûreti’ş-şi‘r dirâse naḥviyye”. Mecelletu’l-‘Ulûmi’l-‘Arabiyye, Riyâd 38 (1437 2015), 121-268.
• Muberred, Ebu’l-‘Abbâs Muhammed b. Yezîd. el-Kâmil. thk. Muhammed Ahmed ed-Dâlî. 4 Cilt. Beyrut: Muessesetu’r-Risâle, 3. Basım, 1997.
• Muberred, Ebu’l-‘Abbas Muhammed b. Yezîd. el-Muḳteḍab. 4 Cilt. Kahire: Vizâratu’l-Evkâf, 1994.
• Mücâşiî, Ebu’l-Hasen Alî b. Faddâl. en-Nuket fi’l-Kur’anı’l-Kerîm (fi’l-Kur’ânı’l-Kerîm ve İ‘râbih). thk. Abdullâh Abdulkadîr Tavîl. Beyrut: Daru’l-Kutubi’l-‘İlmiyye, 2007.
• Neccâr, Menâl. “el-Ḫurûc ‘ale’l-ḳâ‘ideti’l-luġaviyye fî’l-Kur’âni’l-Kerîm ve’ḍ-ḍarûretu’ş-şi‘riyye dirâse lisâniyye ictimâ‘iyye biraġmatiyye”. Mecelletu Kirâlâ, 69-95.
• Nehhâs, Ebû Ca‘fer Ahmed b. Muhammed. İ‘râbu’l-Kur’ân. thk. Hâlid el-‘Alî. Beyrut: Dâru’l-Me‘rife, 2. Basım, 2008.
• Sîbeveyh, Ebû Bişr ‘Amr b. Osman. el-Kitâb. thk. Abdusselâm Muhammed Hârûn. 5 Cilt. Kahire: Mektebetu’l-Hâncî, 3. Basım, 1988.
• Sîrâfî, Ebû Sa‘îd el-Hasen b. Abdillâh. Mâ yaḥtemilu’ş-şi‘r mine’ḍ-ḍarûre. thk. ‘İved b. Hamed el-Kûzî. Riyad: Metâbi‘u’l-Ferezdak, 1989.
• Sîrâfî, Ebû Sa‘îd el-Hasen b. Abdillâh. Şerḥu Kitâbi Sîbeveyh. thk. Ahmed Hasan Mehdilî, Ali Ali Seyyid. 5 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-‘İlmiyye, 2008.
• Suyûtî, Celâluddîn Abdurrahmân. el-İḳtirâḥ fî Uṣûli’n-naḥv. Beyrut: Dâru’l-Beyrûtî, 2. Basım, 2006.
• Taberî, Muhammed b. Cerîr. Câmiʿu’l-beyân ʿan teʾvîli âyi’l-Kurʾân. thk. Abdullâh et-Turkî. 25 Cilt. Riyad: Dâru ’Alemi’l-Kutub, 2003.
• ‘Ukberî, Ebû’l-Bekâ Muhammed b. Huseyn. İ‘râbu’l-ḳırâati’ş-şevâz. thk. Muhammed Seyyid Ahmed Azzûz. 2 Cilt. Beyrut: ‘Âlemu’l-Kutub, 1996.
• Uzunoğlu, M. Vecih. “‘Kur’ân’da Gramer hataları’ İddiası ve Bir Reddiye”. Nüsha 18 (2005), 7-32.
• Yemenî, Ali b. Suleymân el-Haydere. Keşfu’l-muşkil fi’n-naḥv. thk. Hâdî ‘Atiyye Matar. 2 Cilt. Bağdâd: Matba‘tu’l-İrşâd, 1984.
• Zeccâc, Ebû İshâk İbrâhim b. es-Serî. Me‘âni’l-Kur’ân ve i‘râbuh. thk. Abdulcelîl Abduh Şelebî. 5 Cilt. Beyrut: ‘Âlemu’l-Kutub, 1988.
• Zeccâcî, Ebu’l-Kâsım Abdurrahmân b. İshâk. el-Cumel fi’n-naḥv. thk. Ali Tevfîk el-Hamd. Beyrut-Ürdün: Muessesetu’r-Risâle-Daru’l-Emel, 1984.
• Zemahşerî, Ebu’l-Kâsım Mahmûd b. Ömer. Tefsîru’l-keşşâf an ḥaḳâiḳi ġavâmidi’t-Tenzîl ve uyûni’l-eḳâvîl fi vucûhi’t-te’vîl. 4 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-‘İlmiyye, 2009.