Attribution and Textual Analysis of the Narration ‘If Ibrāhīm Had Lived, He Would Have Been a Sıddīq Prophet’ in the Context of Khatm al-Nubuwwwa

Yıl 2024, Sayı: 35, 363 - 390, 15.12.2024

Fatih Mehmet Yılmaz

https://doi.org/10.35415/sirnakifd.1508020

Öz

Although the term ‘khatm al-nubuwwwa’ is not explicitly mentioned in the Qurʾān, it is emphasised that the Messenger of Allah (s.a.w.) is the last of the prophets (khattam al-nabiyyîn), and from this point of view, the related issue has taken its place among the principles of Islamic belief, and therefore all opinions that would undermine this belief are considered invalid. As a matter of fact, the Messenger of Allah (s.a.w.) stated that the Children of Israel were ruled by prophets, and therefore, when a prophet sent to them died, another prophet who replaced him performed this duty, but this situation changed after him and he stated that he was recorded as the last of the prophets on the lawḥ al-maḥfūẓ, and even stated that the missing brick of the building of prophethood was completed with his prophethood. In this context, with the aforementioned principle, the expectation that prophethood should be transmitted from father to son, especially among the Jews, and the discourses circulating among the people such as ‘If one of Muhammad's sons had lived’, ‘If Zayd b. Harise had been Muhammad's own son, he would also have been a prophet and a Messenger’ and ‘If Zayd had lived, the Messenger of Allah (s.a.w.) would have left him in his place’ were excluded. The Messenger of Allah (s.a.w.) despite his statements that he was the last prophet, also reminded that there would be liars who would claim to be prophets before the Resurrection, and he reinforced this belief by not allowing such attempts towards the end of his life The issue of khatm al-nubuwwwa was one of the issues agreed upon among the Companions, and those who claimed prophethood during the period in question were considered apostates and fought against them. Despite the aforementioned explanations and practices on khatm al-nubuwwwa, the misunderstandings caused by trying to understand the hadiths by taking them out of their context and disregarding the other evidence on the subject were also the case with the statement of the Messenger of Allah (s.a.w.) during the death of his son Ibrāhīm, ‘If Ibrāhīm had lived, he would have been a sincere prophet’. According to the narration, he said after Abraham's passing away in the year 10 Hijri, ‘The eye weeps, tears come out, the heart aches and grieves. O Ibrāhīm! We are truly saddened by your death. If death were not a true promise, a reality for everyone, and if the one who was left behind would never meet the one who was in front, we would feel more sad than we do today.’ He went on to say, ’If (Ibrāhīm) had lived, he would have been a righteous prophet, his Coptic uncles would have been freed, and no Copt would have been made a slave.’ The statement of the Messenger of Allah (s.a.w.) on the death of his son, ‘Had he (Ibrāhīm) lived, he would have been a sincere prophet.’ has been considered as a questionable statement in terms of khatm al-nubuwwwa, and this statement has been subject to different evaluations. As a matter of fact, based on the relevant hadith, the absence of a prophet after the Prophet was associated with the death of Ibrāhīm, and some explanations were made that the aforementioned news is false/legitimate; that if the children of each prophet were to become prophets, this situation would be contrary to historical data; that the relevant statement was made in order to declare the virtue of Ibrāhīm and that it was a response to those who would claim prophethood both in the Asr al-Sa'âdat and later. In addition, the issue of khatm al-nubuwwwa was revived by the Qāḍiyānis, who emerged in the 19th century, and the narration that constitutes the subject of our study was used by this group to support their view that prophethood did not end. This study includes the analysis of the script and text in the context of khatm al-nubuwwwa of the related narration, one of which is marfūʿ and the other two are mawquf, with some wording differences, and which is narrated as ‘If Ibrāhīm had lived, he would have been a prophet who was a siddiq.’

Anahtar Kelimeler

Hadith, Prophethood, Nabī, Khatm al-Nubuwwwa, Ibrāhīm

‘İbrâhim Yaşasaydı Sıddîk Bir Nebî Olurdu’ Rivayetinin Hatmü’n-Nübüvve Bağlamında Sened ve Metin Tahlili

Öz

Kur’an-ı Kerim’de “hatmü’n-nübüvve” terkibi açıkça zikredilmemesine rağmen Resûl-i Ekrem’in nebîlerin sonuncusu (hâtemü’n-nebiyyîn) olduğu vurgulanmış buradan hareketle ilgili husus İslâm inanç esasları arasında yerini almış dolayısıyla söz konusu itikadı zedeleyecek tüm görüşler geçersiz addedilmiştir. Nitekim Resûlullah (s.a.v.), İsrâiloğulları’nın peygamberler tarafından idare edildiklerini ve bundan dolayı onlara gönderilen bir nebînin ölmesi peşi sıra yerine gelen bir başka peygamberin bu görevi icra ettiğini beyan etmiş ancak kendisi ile bu durumun değiştiğini, zatının levh-i mahfûzda peygamberlerin sonuncusu şeklinde kaydedildiğini belirtmiş hatta nübüvvet binasının eksik kalan tuğlasının kendi risâleti ile tamamlandığını ifade etmiştir. Bu bağlamda mezkûr ilke ile özellikle Yahudiler arasında görülen nübüvvetin babadan oğula intikali yönündeki beklenti ve insanlar arasında dönüp dolaşan, “Muhammed’in oğullarından biri yaşasaydı”, “Zeyd b. Hârise, Muhammed’in öz oğlu olsaydı o da nebî ve resûl olacaktı” ve “Zeyd yaşasaydı Resûlullah (s.a.v.), onu kendi yerine bırakırdı” şeklindeki söylemlere cevap verilmesi amaçlanmıştır. Resûlullah (s.a.v.), kendisinin son peygamber olduğu yönündeki ilgili açıklamalarına rağmen kıyamet öncesinde peygamberlik iddiasında bulunacak yalancıların zuhur edeceğini de hatırlatmış ve hayatının sonlarına doğru ortaya çıkan bu yöndeki teşebbüs ve girişimlere müsaade etmeyerek de bu inancı pekiştirmiştir. Hatmü’n-nübüvve meselesi sahâbe arasında da üzerinde ittifak edilen hususlardan birini teşkil etmiş ve söz konusu dönemde nübüvvet iddiasında bulunanlar mürted kabul edilerek onlarla savaşılmıştır. Hatmü’n-nübüvve konusundaki sözü edilen açıklama ve uygulamalara rağmen, hadislerin bağlamından kopartılarak anlaşılmaya çalışılması ve mevzuya dair diğer nasların dikkate alınmamasının ortaya çıkardığı yanlış anlamalar, Resûl-i Ekrem’in, oğlu İbrâhim’in vefatı esnasında, “İbrâhim yaşasaydı sıddîk bir nebî olurdu.” beyanı için de söz konusu olmuştur. Rivayete göre o (s.a.v.), hicri 10 yılında İbrâhim’in ahirete irtihali akabinde, “Göz yaşarır, yaş boşalır, kalp sızlar ve hüzünlenir. Ey İbrâhim! Biz senin ölümünle gerçekten çok üzgünüz. Şayet ölüm doğru bir vaat, herkes için geçerli bir gerçek olmasaydı ve arkada kalan önde gidene hiç kavuşmayacak olsaydı biz şu anda hissettiğimizden çok daha fazla üzülürdük.” şeklinde bir konuşma yapmış ve peşinden de “(İbrâhim) yaşasaydı sıddîk bir nebî olur, Kıbtî dayıları azat edilir ve hiçbir Kıbtî de köle yapılmazdı.” yönünde bir izahta bulunmuştur. Resûlullah’ın (s.a.v.), oğlunun vefatında yaptığı, “(İbrâhim) yaşasaydı sıddîk bir nebî olurdu.” açıklaması hatmü’n-nübüvve açısından müşkil addedilmiş ve bu ifade farklı değerlendirmelere konu edilmiştir. Nitekim ilgili hadisten yola çıkılarak Hz. Peygamber’den sonra bir nebînin olmaması İbrâhim’in vefatıyla ilişkilendirilmiş ayrıca mezkûr haberin bâtıl/mevzu olduğu; her bir peygamberin çocuğunun nebî olması halinde bu durumun tarihî verilere aykırılık arz edeceği; ilgili sözün İbrâhim’in faziletini beyan sadedinde sarf edildiği ve gerek Asr-ı Saâdet’te gerekse sonradan peygamberlik iddiasında bulunacaklara bir cevap mahiyeti taşıdığı yönünde bazı açıklamalar yapılmıştır. Ayrıca hatmü’n-nübüvve meselesi özellikle 19. yüzyılda ortaya çıkan Kâdiyâniler tarafından yeniden gündeme getirilmiş ve inceleme konumuzu teşkil eden rivayet, sözü edilen grup tarafından nübüvvetin son bulmadığı yönündeki düşüncelerini desteklemek üzere kullanılmıştır. Bu çalışma bazı lafız farklılıkları ile biri merfû diğer ikisi ise mevkuf nitelikli, “İbrâhim yaşasaydı sıddîk bir nebî olurdu.” biçiminde nakledilen ilgili rivayetin hatmü’n-nübüvve bağlamında sened ve metin tahlilini ihtiva etmektedir.

Anahtar Kelimeler

Hadis, Nübüvvet, Nebî, Hatmü’n-nübüvve, İbrâhim

Kaynakça

• Ahmed b. Hanbel, Ebû Abdillâh Ahmed b. Hanbel b. Hilâl b. Esed eş-Şeybânî. Müsned. 6 Cilt. Kâhire: Müessesetü Kurtuba, ts.
• Aktepe, Orhan. Peygamberliğin Hz. Muhammed (sav) İle Sona Ermesi. Erzincan: Ermat Ofset, ts.
• Âlûsî, Ebü’l-Fazl Şihâbüddîn Mahmûd. Rûhu’l-meânî fî tefsîri’l-Kur’âni’l-azîm ve’s-seb`i’l-mesânî. 15 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1. Basım, 1415/1994.
• Antâkî, Muhammed. el-Minhâc fi’l-kavâid ve’l-a`râb. thk. Semîr İbrâhîm Besyûnî. Mısır: Mektebetü Ceziretü’l-Verd, 1. Basım, 1430/2009.
• Apaydın, Mehmet. Siyer Kronolojisi. İstanbul: Kuramer, 1. Basım, 2018.
• Asîrî, Ahmed b. Ali ez-Zâmilî. Menhecü’ş-şeyh Abdirrezzâk Afîfî ve cühûdühü fî takrîri’l-akîdeti ve’r-reddi ale’l-muhâlifîn. Suudi Arabistan: 1431. (Yüksek Lisans Tezi).
• Âşıkkutlu, Emin. “Meçhul”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 28/287. Ankara: TDV Yayınları, 2003.
• Aygan, Fadıl. Peygamberlik Zincirinin Son Halkası Olarak Hz. Muhammed’in Nübüvvetinin Mâhiyeti. Hz. Peygamber’in Nübüvvetin Süresi ve Kapsamı, 17-19 Ekim 2014 Gaziantep, (2015), 72.
• Aynî, Mahmûd b. Ahmed b. Mûsâ el-Ayıntâbî Bedrüddîn. Nuhabü’l-efkâr fî tenkîhi mebâni’l-ahbâr fî şerhi Meâni’l-âsâr. thk. Ebû Temîm Yâsir b. İbrâhîm. 20 Cilt. Katar: Vizâratü’l-evkâf ve’ş-Şuûni’l-İslâmî, 1. Basım, 1429/2008.
• Bâcî, Ebü’l-Velîd Süleymân b. Sa`d İbn Eyyûb. et-Ta`dîl ve’t-tecrîh limen harrece anhü’l-Buhârî fi’l-Câmii’s-sahîh. thk. Ahmed Libzâr. 3 Cilt. yy.: b.y., ts.
• Bâkıllânî, Ebû Bekr Muhammed b. Tayyib. Kitâbü Temhîdi’l-evâil ve telhîsi’d-delâil. thk. İmâdüddîn Ahmed Haydar. Beyrut: Müessesetü’l-Kütübi’s-Sekâfiyye, 1. Basım, 1407/1987.
• Balcı, İsrafil. Erken Dönem Arap Kültüründe Peygamberlik Tasavvuru. Ekev Akademi Dergisi, (2006), 29/126.
• Belâzürî, Ahmed b. Yahya b. Câbir. el- Fütûhu’l-büldân. Beyrut: Mektebetü’l-Hilâl, 1998.
• Bilgiz, Musa. Kur’an’da Nübüvvet (Peygamberlik). Diyanet İlmi Dergi, (2103). 1/45.
• Buhârî, Ebû Abdillâh Muhammed b. İsmâîl b. İbrâhîm b. Mugîre el-Cu`fî. el-Câmiu’l-müsned es-sahîhu’l-muhtasar min umûri Resûlillâhi ve sünenihî ve eyyâmihî. thk. Muhammed Züheyr b. Nâsır en-Nâsır. 9 Cilt. yy.: Dâru Tavkı’n-Necât, 1422.
• Buhârî, Muhammed b. İsmâîl. Kitâbü’d-Duafâi’s-sağîr. thk. Mahmûd İbrâhîm Zâyid. Beyrut: Dâru’l-Ma`rife, 1. Basım, 1406/1986.
• Bulğen, Mehmet. Mûcize ve Hatm-i Nübüvvet. Hz. Peygamber’in Nübüvvetinin Süresi ve Kapsamı Çalıştay Bildiri ve Müzakere Metinleri. Gaziantep Üniversitesi, (17-19 Ekim 2014).
• Çakan İsmail L. - Eroğlu, Muhammed. “Abdullah b. Abbas”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 1/77. İstanbul: TDV Yayınları, 1988.
• Daudı, Khalıd Zafarullah. “Hatm-i Nübüvvet (Literatür)”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 16/480. İstanbul: TDV Yayınları, 1997.
• Dindi, Korkut. İbrânî Peygamberlik Geleneğinde Görülen Veraset Usulünün Hz. Peygamber’in Nübüvvetine Yansımaları. Turcology Research, (2002).
• Ebû Dâvûd, Süleymân b. Eş`as b. İshâk es-Sicistânî. Kitâbü’s-Sünen. thk. Muhammed Avvâme. 6 Cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Reyyân, 2. Basım, 1425/2004.
• Elbânî, Ebû Abdirrahman Muhammed Nâsırüddîn. Mevsûatü’l-allâme el-İmâm Müceddidü’l-asr Muhammed Nâsırüddîn el-Elbânî. Haz. Şâdî b. Muhammed b. Sâlim Âl Nu`mân. 9 Cilt. Yemen: Mektebetü İbn Abbâs, 1. Basım, 1431/2010.
• Elbânî, Muhammed Nâsırüddîn. Sahîhu süneni İbn Mâce. 3 Cilt. Riyâd: Mektebetü’l-Meârif, 1. Basım, 1417/1997.
• Elbânî, Muhammed Nâsırüddîn. Silsiletü’l-ehâdîsi’z-zaîfe ve’l-mevzûa ve eseruhe’s-seyyiü fi’l-ümme. 14 Cilt. Riyâd: Mektebetü’l-Meârif, 1. Basım, 1412/1992.
• Eserî, Ekrem b. Muhammes Ziyâre el-Fâlûcî. el-Mu`cemü’s-sağîr li ruvâti’l-İmâm İbn Cerîr et-Taberî. 2 Cilt. yy.: Dâru’l-Eseriyye, ts.
• Gazzâlî, Ebû Hâmid Muhammed b. Muhammed b. Muhammed. el-İktisâd fi’l-i`tikâd. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1. Basım, 1424/2004.
• Fevzân, Sâlih b. Fevzân b. Abdillah. el-İrşâd ilâ sahîhi’l-i`tikâd ver-red alâ ehli’ş-şirk ve’l-ilhâd. Suudi Arabistan: Dâru İbni’l-Cevziyye, 2. Basım, 1416/1995.
• Fûrî, Muhammed Süleymân el-Mansûr. Rahmeten li’l-âlemîn. çev. Semîr Abdülhamîd İbrâhîm. Riyâd: Dâru’s-Selâm, 1. Basım, ts.
• Gülverdi, Selim. İslam Düşüncesinde Hatmü’n-Nübüvve Tasavvuru. Ankara: İlâhiyât, 1. Basım, 2023.
• Hamdân, Ahmed b. Saîd. Akîdetü hatmi’n-nübüvve bi’n-nübüvveti’l-Muhammediyye. yy.: Dâru Taybe, ts.
• Hatipoğlu, Haydar. Sünen-i İbn Mâce Tercemesi ve Şerhi. 10 Cilt. İstanbul: Kahraman Yayınları, 1983.
• Hattâb, Süheyl Mutî` Muslih. Hatmü’n-nübüvve fi’l-kitâb ve’s-sünne. Filistin: Câmiatü’n-Necâh el-Vataniyye, 2014. (Yüksek Lisans Tezi).
• Hattâbî, Ebû Süleymân Hamd b. Muhammed b. İbrâhîm. Meâlimü’s-sünen. 4 Cilt. Haleb: el-Matbaatü’l-İlmiyye, 1. Basım, 1352/1934.
• Herevî, Muhammed b. Abdillâh el-Alevî. el-Kevkebü’l-vehhâc şerhu Sahîh-i Müslim. 26 Cilt. Cidde: Dâru’l-Minhâc, 1. Basım, 1430/2009.
• Heytemî, Ebü’l-Abbâs Ahmed b. Muhmmed b. Ali b. Hacer. el-Fetâvâ el-Hadîsiyye. yy.: Dâru’l-Fikr, ts.
• Hindî, Alâüddîn Ali el-Müttakî b. Hüsâmiddîn. Kenzü’l-ummâl fî süneni’l-akvâl ve’l-ef`âl. 18 Cilt. yy.: Müessesetü’r-Risâle, ts.
• Iclî, Ebü’l-Hasen Ahmed b. Abdillah b. Sâlih. Ma`rifetü’s-sikât min ricâli ehli’l-ilm ve’l-hadîs ve mine’d-duafâ ve zikri mezâhibihim ve ahbârihim. thk. Abdülalîm Abdülazîm el-Bestevî. 2 Cilt. yy.: b.y., ts.
• Irâkî, Ebû Zür`a Ahmed b. Abdirrahîm. Kitâbü’l-Müdellisîn. thk. Rifat Fevzî Abdülmüttalib - Nâfiz Hüseyin Hammâd. yy.: Dâru’l-Vefâ, 1. Basım, 1415/1995.
• Ivâcî, Gâlib b. Ali. Fırkatün muâsıratün tentesibü ile’l-İslâm ve beyânü mevkıfi’l-İslâm minhâ. 3 Cilt. Cidde: el-Mektebetü’l-Muâsıratü’z-Zehebiyye, 4. Basım, 1422/2001.
• İbn Âşûr, Muhammed Tâhir. Tefsîru’t-tahrîr ve’t-tenvîr. 30 Cilt. Tunus: Dâru’t-Tûnûsiyye, 1984.
• İbn Abdilber, Ebû Ömer Yûsuf b. Abdillâh b. Muhammed. et-Temhîd limâ fi’l-Muvatta mine’l-meânî ve’l-esânîd. thk. Mustafa b. Ahmed el-Alevî. 26 Cilt. yy.: b.y., ts.
• İbn Abdilber, Ebû Yûsuf b. Abdillâh b. Muhammed. el-İstîâb fî ma`rifeti’l-ashâb. thk. Ali Muhammed el-Becâvî. 4 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Cîl, 1. Basım, 1412/1992.
• İbn Battâl, Ebü’l-Hasen Ali b. Halef b. Abdilmelik. Şerhu sahîhi’l-Buhârî. 10 Cilt. Riyâd: Mektebetü’r-Rüşd, ts.
• İbn Ebî Hâtim, Ebû Muhammed Abdurrahman. Kitâbü’l-Cerh ve’t-ta`dîl. 9 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1. Basım, 1373/1953.
• İbn Hacer, Ahmed b. Ali b. Hacer el-Askalânî. Fethu’l-bârî bi şerhi Sahîhi’l-İmâm Ebî Abdillâh Muhammed b. İsmâîl el-Buhârî. 13 Cilt. yy.: el-Mektebetü’s-Selefiyye, ts.
• İbn Hacer, Ebü’l-Fazl Ahmed b. Ali b. Hacer el-Askalânî. Tehzîbü’t-tehzîb. 12 Cilt. Hindistan: Matbaatü Meclis-i Dâirati’l-Meârif en-Nazzâmiye, 1327.
• İbn Hacer, Ebü’l-Fazl Ahmed b. Ali el-Askalânî. el-İsâbe fî temyîzi’s-sahâbe. thk. Âdil Ahmed Abdülmevcûd - Ali Muhammed Muavvız. 8 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1. Basım, 1415/1995.
• İbn Hibbân, Ebû Hâtim Muhammed b. Ahmed. Kitâbü’s-Sikât. 9 Cilt. Haydarâbâd: Dâiratü’l-Meârifi’l-Osmâniyye, 1. Basım, 1973/1993.
• İbn Kesîr, Ebü’l-Fidâ İsmâîl b. Ömer. el-Bidâye ve’n-nihâye. thk. Abdullah b. Abdilmuhsin et-Türkî. 20 Cilt. yy.: Dâru Hicr, 1. Basım, 1418/1997.
• İbn Mâce, Ebû Abdillâh Muhammed b. Yezîd el-Kazvînî. Sünen-i İbn Mâce. thk. Şuayb el-Arnaûd vd. 5 Cilt. Dımeşk: Dâru’r-Risâleti’l-Âlemiyye,
• İbn Manzûr, Ebü’l-Fazl Cemâlüddîn Muhammed b. Mükerrem. Lisânü’l-arab. 15 Cilt. Beyrut: Dâru Sâdır, ts.
• İbn Melek, Muhammed b. İzziddîn Abdüllatîf b. Abdilazîz. Şerhu mesâbîhi’s-sünne li’l-İmâm el-Begavî. Thk. Nureddîn Itr vd. 6 Cilt. yy.: İdâretü’s-Sekâfeti’l-İslâmiyye, 1. Basım, 1433/2012.
• İbn Sa`d, Muhammed b. Sa`d b. Menî`. et-Tabakâtü’l-kübrâ. thk. Muhammed Abdülkâdir Atâ. 9 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2. Basım, 1418/1997.
• İbnü’l-Cevzî, Ebü’l-Ferec Cemâlüddîn Abdurrahman Ali b. Muhammed. Kitâbü’d-Duafâ ve’l-metrûkîn. thk. Ebü’l-Fidâ Abdullah el-Kâdî. 3 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1. Basım, 1406/1986.
• İbnü’l-Esîr, Ebü’l-Hasen Ali b. Muhammed el-Cezerî. Üsdü’l-gâbe fî ma`rifeti’s-sahâbe. 7 Cilt. yy.: b.y., ts.
• İbnü’l-Esîr, Ebü’l-Hasen İzzüddîn Ali b. Ebi’l-Kerem Muhammed b. Abdilkerîm b. Abdilvâhid eş-Şeybânî. el-Kâmil fi’t-târîh. thk. Ömer Abdüsselâm Tedmürî. 10 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kitâbi’l-Arabî, 2012.
• İlhan, Mehmet. Hatmu’n-nübüvve Açısından Nebî-Resûl Farkına Bir Bakış. Ekev Akademi Dergisi, (2010). 42/70.
• İsfehânî, Ebû Nuaym Ahmed b. Abdillah b. Ahmed b. İshâk. Ma`rifetü’s-sahâbe. thk. Âdil b. Yûsuf el-Azâzî. 6 Cilt. Riyâd: Dâru’l-Vatan, ts.
• Kâdî İyâz, Ebü’l-Fazl İyâz b. Mûsâ b. İyâz b. İmrân el-Yahsubî. İkmâlü’l-mu`lim bi fevâidi Müslim. thk. Yahyâ İsmâîl. 8 Cilt. Mısır: Dâru’l-Vefâ, 1. Basım, 1419/1998.
• Kâsımî, Muhammed Cemâlüddîn. Mehâsinü’t-te’vîl. 9 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2. Basım, 1424/2003.
• Kefevî, Ebü’l-Bekâ Eyyûb b. Mûsâ el-Hüseynî. el-Külliyyât Mu`cem fi’l-mustalahât ve’l-furûku’l-lügaviyye. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 2. Basım, 1419/1998.
• Kirmânî, Muhammed b. Yûsuf b. Ali b. Saîd Şemsüddîn. el-Kevâkibü’d-derârî fî şerhi sahîhi’l-Buhârî. 25 Cilt. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-Arâbî, 2. Basım, 1981/1401.
• Komisyon. Hadislerle İslam. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 2014.
• Küçüköner, Halide Rümeysa. Mirza Gulam Ahmed ve Ahmedî Algılardaki Farklılaşması. Ankara: Araştırma Yayıncılık, 1. Basım, 2022.
• Mansûrî, Ebü’t-Tayyib Nâyif b. Salâh b. Ali. İrşâdü’l-kâsî ve’d-dânî ilâ terâcimi şuyûhi’t-Taberânî. Riyâd: Daru’l-Keyân, 1. Basım, 1427/2006.
• Mâtürîdî, Ebû Mansûr Muhammed b. Muhammed b. Mahmûd. Kitâbü’t-Tevhîd. thk. Bekir Topaloğlu - Muhammed Aruçi. Beyrut: Dâru Sâdır, ts.
• Mevdûdî, Ebü’l-Alâ. Hatmü’n-nübüvve fî davi’l-Kur’ân ve’s-sünne. çev. Halîl Ahmed el-Hâmidî. Riyâd: Mektebetü’r-Rüşd, 1403/1983.
• Mizzî, Ebü’l-Haccâc Cemâlüddîn Yûsuf. Tehzîbü’l-kemâl fî esmâi’r-ricâl. thk. Beşşâr Avvâd Ma`rûf. 30 Cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 8. Basım, 1408/1987.
• Mukâtil b. Süleymân. Tefsîru Mukatil b. Süleymân. thk. Abdullah Mahmûd Şehâte. 5 Cilt. Beyrut: Müessesetü’t-Târîhi’l-Arabî, 1. Basım, 1423/2002.
• Mübârekfûrî, Ebü’l-Ulâ Muhammed Abdurrahman İbn Abdirrahîm. Tuhfetü’l-ahvezî bi şerhi Câmii’t-Tirmizî. 10 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1. Basım, 1410/1990.
• Müslim, Ebü’l-Hüseyn Müslim b. Haccâc el-Kuşeyrî. el-Câmiu’s-sahîh. thk. Muhammed Fuâd Abdülbâkî. 5 Cilt. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî, ts.
• Müslimî, Muhammed Mehdî - Abdurrahman, Eşref Mansûr, vd. Mevsûatü ekvâli Ebi’l-Hasen ed-Dârekutnî fî ricâli’l-hadîs ve ilelihi. 2 Cilt. yy.: Âlimü’l-Kütüb, 1. Basım, ts.
• Nesâî, Ebû Abdirrahman b. Şuayb. Kitâbü’d-Duafâ ve’l-metrûkîn. thk. Kemâl Yûsuf el-Hût - Bûrân ed-Danâvî. Beyrut: Müessesetü’l-Kütübi’s-Sekâfiyye, 1. Basım, 1405/1985.
• Nevevî, Ebû Zekeriyya Muhyiddîn b. Şeref. Tehzîbü’l-esmâ ve’l-lügât. 4 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, ts.
• Ömer, Ahmed Muhtâr. Mu`cemü’l-lügati’l-arabiyyeti’l-muâsara. 4 Cilt. Kâhire: Âlimü’l-Kütüb, 1. Basım 1429/2008.
• Râzî, Fahrüddîn. Mefâtîhu’l-gayb. 32 Cilt. yy.: Dâru’l-Fikr, 1. Basım, 1401/1981.
• Sââtî, Ahmed Abdurrahman el-Bennâ. el-Fethu’r-rabbânî li tertîbi Müsnedi’l-İmâm Ahmed b. Hanbel eş-Şeybânî maa şerhihi Bulûği’l-merâm min esrâri’l-fethi’r-rabbânî. 24 Cilt. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî, ts.
• Sâbık, Seyyid. el-Akâidü’l-İslâmiyye. Beyrut: Dâru’l-Kitâbi’l-Arabî, 1406/1985.
• Safedî, Salâhuddîn Halîl b. Aybek. Kitâbü’l-Vâfî bi’l-vefeyât. thk. Ahmed el-Arnaûd - Mustafa Türkî. 29 Cilt. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî, 1. Basım, 1420/2000.
• Seyyid, Cemâl b. Muhammed. İbn Kayyim el-Cevziyye ve cühûdühü fî hıdmeti’s-sünneti’n-nebeviyye ve ulûmihâ. 3 Cilt. Medîne: b.y., 1. Basım, 1424/2004.
• Sindî, Ebü’l-Hasen el-Hanefî. Şerhu Sünen-i İbn Mâce el-Kazvinî. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Cîl, ts.
• Sübkî, Mahmûd Muhammed Hattâb. el-Menhelü’l-azbü’l-mevrûd şerhu Sünen-i Ebî Dâvûd. Thk. Eymen Mahmûd Hattâb. 10 Cilt. yy.: b.y., 2. Basım, 1394.
• Süyûtî, Celâlüddîn Abdurrahman. el-Leâliü’l-mesnûa fi’l-ehâdîsi’l-mevzûa. 3 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1. Basım, 1417/1996.
• Şerkâvî, Muhammed Abdullah. el-Îmân hakîkatühü ve eseruhü fi’n-nefsi ve’l-müctemai usûlühü ve fürûuhü muktezayâtühü ve nevâkızuhü. Beyrut: Dâru’l-Cîl, 2. Basım, 1410/1990.
• Taberânî, Ebü’l-Kâsım Süleymân b. Ahmed. el-Mu`cemü’l-evsat. thk. Târık b. Ivazillâh b. Muhammed - Ebü’l-Fazl Abdülmuhsin b. İbrâhîm el-Huseynî. 10 Cilt. Kâhire: Dâru’l-Harameyn, 1415/1995.
• Taberânî, Ebü’l-Kâsım Süleymân b. Ahmed. el-Mu`cemü’l-kebîr. thk. Hamdî Abdülmecîd es-Selefî. 25 Cilt. Kâhire: Mektebetü İbn Teymiye, ts.
• Tirmizî, Ebû Îsâ Muhammed b. Îsâ b. Sevre. el-Câmiu’s-sahîh. thk. Muhammed Fuâd Abdülbâkî. 5 Cilt. Mısır: Mektebetü ve Matbaatü Mustafa el-Bâbî el-Halebî, 2. Basım, 1397/1977.
• Yeşilyurt, Temel. Nübüvvetin Gerekliliği, Kapsamı ve Süresi. Hz. Peygamber’in Nübüvvetinin Süresi ve Kapsamı.17-19 Ekim 2014, Gaziantep, (2015).
• Yurdagür, Metin. “Hatm-i Nübüvvet”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 16/479. İstanbul: TDV Yayınları, 1997.
• Yurdagür, Metin. İslâm Düşünce Tarihinde Hatm-i Nübüvvet Meselesi. Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, (1997). 13-14-15,/307.
• Zehebî, Ebû Abdillah Muhammed b. Ahmed b. Osmân. Mîzânü’l-i`tidâl fî nakdi’r-ricâl. thk. Ali Muhammed el-Becâvî. 4 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Ma`rife, ts.
• Zehebî, Ebû Abdillâh Muhammed b. Ahmed. el-Kâşif fî ma`rifeti men lehü rivâyetün fi’l-kütübi’s-sitte. 2 Cilt. Suudi Arabistan: Dâru’l-Kıble li’s-Sekâfeti’l-İslâmî, 1. Basım, 1413/1992.
• Zehebî, Muhammed b. Ahmed b. Osmân. el-Muğnî fi’d-duafâ. thk. Nûreddîn Itr. 2 Cilt. yy.: b.y., ts.
• Zehebî, Muhammed b. Ahmed b. Osmân. Siyeru a`lâmi’n-nübelâ. thk. Şuayb el-Arnaûd. 25 Cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1402/1986.
• Zeylaî, Ebû Muhammed Cemâleddîn Abdullah b. Yûsuf. Nasbü’r-râye li ehâdîsi’l-hidâye. 5 Cilt. yy.: Müessesetü’r-Reyyân, ts.