Metathesis (Qalb) in the Context of Sentence in Arabic Rhetoric

Yıl 2024, Sayı: 35, 119 - 143, 15.12.2024

Yaşar Fatih Akbaş , Yakup Kızılkaya

https://doi.org/10.35415/sirnakifd.1509350

Öz

It is considered that language is a structure made up of sounds. The words and sentences that establish a language are formed by bringing together the sounds in a certain order and sequence within the language's own systematics. The linguistic units that make up the language have a general systematic and sequence appropriate to the structure of the language in which they are used, and this general order and sequence is evident in most language structures. However, for some literal and semantic reasons, there are changes in place between the sounds that encode the word and the words that establish the sentence. The replacement of the sounds making up the words and of the words establish the sentence are called as metatez or göçüşme in Turkish, and as metathesis in English. The replacement of word units in the Arabic language has a relationship with the sciences of morphology (sarf), which examines the word structure in Arabic, with syntax(nahw), which examines the structure of the sentence, and with rhetoric, which examines the semantic dimension of the sentence. Within the unique terminology of each discipline, changes between speech units are expressed in different terms. The change of place of sounds within the word is the subject of morphology and this change is called al-qalb al-makānī. The replacement applied between sentence units is the subject of both grammar and rhetoric. The change between sentence units is called takdīm-taʾhīr or qalb, due to the characteristics determined by its nature, scope and purpose. This study will examine the rhetorical aspect of the subject. As a rhetorical term, qalb refers to the displacement of the units forming the sentence by assuming each other's duties and attributes. In this context, the study excludes the issues related to al-qalb al-makānī, which expresses the sound change within the word, and takdīm-taʾhīr, which expresses the replacement of sentence units with their functions and adjectives. As a matter of fact, the morphological and syntactic dimension of the displacement of sounds in words and words in sentences has been the subject of numerous previous studies. This study aims to analyse the replacements in a sentence by evaluating the subject in the context of rhetoric data. In most works of rhetoric, it is seen that the explanations and examples regarding the subject of the qalb do not have an independent title, and that this subject is touched upon in the context of other subjects of rhetoric. Works that examine the subject independently address the qalb with different contents. For this reason, one of the goals of this study is to draw a framework regarding the content and boundaries of the qalb by evaluating the information in the sources related to this term from a holistic perspective. Since there are many reasons for the replacement of words in a sentence regarding wording and meaning, the subject is discussed in terms of meaning and wording. In the study, the data obtained by examining the sources using historical descriptive research and document analysis methods are evaluated. As a result of the study, it was seen that in some of the expressions subject to the qalb process, the wording aspect was more evident, while in others the meaning aspect was more evident. The content of the terms takdīm-taʾhīr and qalb, which have a common aspect in terms of expressing the change between sentence elements, was also examined. In this context, it has been concluded that not every change between sentence elements can be expressed as qalb, and that the qalb process is only possible when the words subject to the process take on the functions and semantic characteristics of the words they replace. In this respect, the change defined by the term qalb is distinguished from takdīm-taʾhīr, which refers to the change of place of sentence units while preserving their own functions and characteristics.

Anahtar Kelimeler

Arabic Language and Rhetoric, Metathesis, Modification, Takdīm-Taʾhīr, Qalb

Arap Belâgatinde Cümle Düzeyinde Ḳalb (Göçüşme)

Öz

Dil, seslerden oluşmuş bir yapıdır. Dili meydana getiren kelime ve cümleler dilin kendisine ait sistematiği içerisinde seslerin belirli bir düzen ve dizilim çerçevesinde bir araya getirilmesiyle oluşturulur. Dili meydana getiren dil birimlerinin, kullanıldığı dilin yapısına uygun genel bir sistematiği ve dizilimi bulunmakta olup çoğu dil yapısında bu genel düzen ve sıralama kendini gösterir. Ancak birtakım lafzî ve anlamsal gerekçelerle kelimeyi oluşturan sesler ve cümleyi oluşturan kelimeler arasında yer değişimleri söz konusu olmaktadır. Kelimeyi oluşturan sesler ve cümleyi oluşturan kelimelerin yer değişimi Türkçede metatez veya göçüşme, İngilizcede metathesis terimleriyle ifade edilir. Arap dilinde söz birimlerinin yer değişiminin Arapçada kelime yapısını inceleyen sarf, cümle yapısını inceleyen nahiv ve cümlenin anlamsal boyutunu inceleyen belâgat ilimleriyle ilişkisi bulunmaktadır. Her disiplinin kendine has terminolojisi içerisinde söz birimleri arasındaki değişimler farlı terimlerle ifade edilmektedir. Kelime içindeki seslerin yer değişimi sarfın konusu olup bu değişim, el-ḳalbu’l-mekânî olarak isimlendirilmektedir. Cümle birimleri arasındaki yer değişimi ise hem nahiv hem de belâgatın konusudur. Cümle birimleri arasındaki bu değişim, mahiyeti, kapsamı ve amacının belirlediği nitelikleri itibariyle takdîm-teʾhîr veya ḳalb olarak isimlendirilmektedir. Bu çalışma konunun belâgat yönünü inceleyecektir. Bir belâgat terimi olarak ḳalb, cümleyi oluşturan birimlerin birbirlerinin görev ve sıfatlarını yüklenerek yer değişimini ifade etmektedir. Bu bağlamda çalışma kelime içerisindeki ses değişimini ifade eden el-ḳalbu’l-mekânî ve cümle birimlerinin kendi görev ve sıfatlarıyla yer değişimini ifade eden takdim-teʾhîr ile ilgili konuları kapsam dışında tutmaktadır. Nitekim kelime içerisindeki seslerin ve cümle içerisindeki kelimelerin yer değişimine ilişkin morfolojik ve sentaktik boyutu daha önce yapılmış birçok çalışmanın konusu olmuştur. Bu çalışma konuyu belâgat ilmi verileri bağlamında değerlendirilerek cümle içerisinde ḳalbe konu olan yer değişimlerinin analizini yapmayı amaçlamaktadır. Çoğu belâgat eserinde ḳalb konusuna dair açıklama ve örneklerin müstakil bir başlığa sahip olmadığı ve bu konuya belâgatın diğer konuları bağlamında temas edildiği görülmektedir. Konuyu müstakil olarak inceleyen eserler ise ḳalbi farklı içeriklerle ele almaktadır. Bu sebeple bu çalışmanın hedeflerinden birisi, bu terimle ilgili kaynaklarda yer alan bilgileri bütüncül bir bakış açısıyla değerlendirerek ḳalbin muhteva ve sınırlarıyla ilgili bir çerçeve çizmektir. Kelimelerin cümle içinde yer değişiminin lafız ve anlama yönelik birçok gerekçesi bulunduğundan konu, anlam ve lafız boyutuyla ele alınmaktadır. Çalışmada tarihsel tanımlayıcı araştırma ve doküman analiz yöntemiyle kaynaklar incelenerek ulaşılan veriler değerlendirilmektedir. Çalışma sonucunda ḳalb işlemine konu olan ifadelerden bazılarında lafız, bazılarında ise anlam yönünün daha belirgin olduğu görülmüştür. Cümle unsurları arasındaki değişimi ifade etmesi bakımından ortak yöne sahip olan takdîm-teʾhîr ve ḳalb terimlerinin içeriği de incelenmiştir. Bu bağlamda cümle unsurları arasındaki her değişimin, ḳalb olarak ifade edilemeyeceği, ḳalb işleminin ancak işleme konu olan lafızların yerine geçtikleri kelimelerin görev ve anlam özelliklerini üstlenmesiyle mümkün olacağı sonucuna ulaşılmıştır. Bu yönüyle ḳalb terimiyle tanımlanan değişim, kendi görev ve özelliklerini muhafaza ederek cümle birimlerinin yer değişimini ifade eden takdîm-teʾhîrden ayrılmaktadır.

Anahtar Kelimeler

Arap Dili ve Belagatı, Metatez, Göçüşme, Takdîm-Teʾhîr, Ḳalb

Etik Beyan

Etik raporu gerektirecek bir çalışma değildir.

Kaynakça

• Abdulhâdî, Yahya Ayed. “el-Ḳalbu’l-iʿlâlî fi’s-sarfi’l-ʿArabî”. Mecelletu Kulliyyeti Dâri’l-ʿUlûm 38/135 (2020), 130-145.
• Akbaş, Yaşar Fatih. Arapça Belâgat. İstanbul: Cantaş Yayınları, 2021.
• Akyüz, Yusuf. “Arap Dilinde Muktezây-ı Hâl ve Önvarsayım İlişkisi”. İlahiyat Tetkikleri Dergisi 59 (2023), 98-109. https://doi.org/10.5152/ilted.2023.23313.
• ʿAlevî, Yahya b. Hamza. et-Tirâzu'l-mutedammin li esrâri'l-belâga ve ʿulûmi hakâiki'l-iʿcâz. thk. Abdulhamid Hindâvî. 3 Cilt. Beyrut: el-Mektebetu’l-ʿAsriyye, 2002.
• ʿAvnî, Hâmid. el-Minhâcu'l-vâdih li'l-belâga. 4 cilt. Kahire: el-Mektebetu'l-Ezheriyye, ts.
• Bulut, Ali. Belâgat Meânî, Beyân, Bedîʿ. İstanbul: Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları, 2015.
• Cundî, Ali. Fennu’t-teşbih. 2 Cilt. Mısır: Matbaʿatu Nahdati Mısr, 1952.
• Curcânî, Ebû Bekr Abdulkāhir b. Abdirrahmân b. Muhammed. Esrâru’l-Belâga. thk. Mahmûd Muhammed Şâkir. Cidde: Dâru’l-Medenî, ts.
• Curcânî, Seyyid Şerîf. et-Taʿrifât. thk. Muhammed Sıddîk el-Minşâvî. Kahire: Dâru’l-Fadîle, 2004.
• Dusûkî, Muhammed ʿArafe. Hâşiyetu’d-Desûkî ʿale’ş-Şerhi’l-kebîr. thk. Abdulhamid Hindâvî. 4 cilt. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 2007.
• Ersöz, Serpil. “Türkçede Göçüşme: Tanım ve Tasnif”. Uluslararası Türkçe Edebiyat Kültür Eğitim Dergisi 7/4 (2018), 2189-2203.
• Evsî, ʿAbbâs ʿAli. “Esâlîbu’l-ḳalb fi’l-ʿArabiyye”. Mecelletu'l-lugati'l-ʿArabiyye ve âdâbihâ 13 (2012), 207-265.
• Güceyüz, İsa. “Abdülkâhir el-Cürcânî’nin Beyân Anlayışı”, Abdülkâhir el-Cürcânî'nin Dil ve Edebiyat Anlayışı. ed. İsa Güceyüz. 117-150. Ankara: Fecr Yayınları, 2022.
• Halebî, Şehabeddin Mahmud. Husnu’t-tevessul ilâ sınâʿati’t-teressul. thk. Ekrem Osman Yusuf. Irak: Dâru’r-Reşid, 1980.
• Hâşimî, Ahmed. Cevâhiru'l-belâga. Beyrut: el-Mektebetu'l-ʿAsriyye, 1999.
• Iggab Zainab Kadim. “A Contrastive Study of Metathesis in English and Arabic”. Mecellletu Kulliyyeti’t-Terbiye 7 (2010), 152-175.
• İbn Kuteybe. Teʾvîlu muşkili'l-Ḳurʾân. thk. Seyyid Ahmed Sakr. Kahire: Dâru’l-Beyrut, 1973.
• İbn Mâce, Ebû Abdillâh Muhammed b. Yezîd el-Kazvînî. Sunenu İbn Mâce. thk. Muhammed Fuâd Abdulbâkî. İstanbul: el-Mektebetü’l-İslâmiyye, ts.
• İbn Manzûr, Ebu’l-Fadl Cemâluddîn Muhammed b. Mukerrem. Lisânu’l-ʿArab. 15 Cilt. Beyrut: Dâru Sâdır, 1990.
• İbn ʿUsfûr el-işbîlî. el-Mumtîʿ fi’t-tasrîf, thk. Fahruddîn Kabâve. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’-Maʿrife, 1987.
• İbnu'l-Esîr, Ziyâeddin. el-Meselu’s-sâir fî edebi'l-kâtib ve'ş-şâir. thk. Ahmed el-Hûfî - Bedevî Tıbâne. 4 cilt. Kahire: Dâru'n-Nahda, ts.
• İbnu'n-Nâzım, Bedreddin b. Mâlik. el-Misbâh fi'l-meʿânî ve’l-beyân ve’l-bedîʿ. thk. Husnî Abdulcelîl Yûsuf. Kahire: Mektebetu’l-Âdâb, 1989.
• İffet Efendi, Abdünnâfiʿ. en-Nefʿu’l-muʿavvel. haz. Mustafa Irmak. 2 Cilt. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları, 2023.
• İpek, Muhammet Selim. “Klasik Dönem Arap Şiirinde Belâgat Cinâs Örneği”. Kafkas Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi 24 (2019), 531-542.
• İsferâyînî, İbrâhîm b. Muhammed b. Arabşâh İsâmuddîn. el-Eṭvel Şerḥu Telḫîṣi’l-Miftâḥi’l-ʿulûm. thk. Abdulhamid Hindâvî. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-ʿİlmiyye, 2001.
• Kazvînî, el-Hatîb. el-Îdâh fî ʿulûmi’l-belâga. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-ʿİlmiyye, 2003.
• Kızılkaya, Yakup. “Arif Mustafa el-Kutâhî’nin “Risâle fî Aksâmi’l-İstiʿâre” Adlı Eserinin Değerlendirilmesi ve Tahkîki”. Pamukkale Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 7/1 (2020), 631-649.
• Kur’ân-ı Kerîm Meâli. çev. Halil Altuntaş - Muzaffer Şahin. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 3. Basım, 2009.
• Matlûb, Ahmed. Esâlîb belâgiyye. Kuveyt: Vekâletu’l-Matbûʿât, 1980.
• Merâgî, Mustafa. ʿUlûmu’l-belâga el-beyân el-meânî el-bedîʿ. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-ʿİlmiyye, 1993.
• Muberred, Ebu’l-ʿAbbâs Muhammed b. Yezîd. el-Muktedab. thk. Muhammed Abdulhalik ʿUdayme. Kahire: Vizâratu’l-Evkâf, 1994.
• Muberred, Ebu’l-ʿAbbâs Muhammed b. Yezîd. Me’ttefeḳa lafẓuhû ve’ḫtelefe maʿnâhu mine’l-Ḳurʾâni’l-Mecîd. thk. Ahmed Muhammed Suleyman Ebu Raʿd. Kuveyt: Vizâretu’l-Evkâf ve’ş-Şuûni’l-İslâm, 1988.
• Munkiz, Üsâme. el-Bediʿ fî naḳdi’ş-şiʿr. thk. Ahmed Bedevî - Hâmid Abdulmecîd. Kahire: y.y. 1960.
• Râzî, Ebu’l Huseyn Ahmed b. Fâris b. Zekeriyyâ b. Muhammed. Muʿcemu mekâyisi’l-luga. thk. Abdusselam Muhammed Harun. Beyrut: Dâru’l-Fikr, ts..
• Râzî, Fahruddîn. Nihâyetu’l-îcâz fî dirâyeti’l-iʿcâz. Kahire: Matbaʿatu’l-Âdâb, 1417.
• Sekkâkî, Ebû Yaʿkūb Sirâcuddîn Yûsuf b. Ebî Bekr (b.) Muhammed b. Alî el-Hârizmî. Miftâḥu’l-ʿulûm. thk. Naîm Zerzûr. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-ʿİlmiyye, 1987.
• Subkî, Bahâuddîn. ʿArûsu’l-efrâh fî şerhi Telhîsi’l-Miftâh. thk. Abdulhamid Hindâvî. 2 Cilt. Beyrut: el-Mektebetu’l-ʿAsriyye, 2003.
• Teftâzânî, Sadeddin Mesud bin Ömer bin Abdullah. el-Mutavvel. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-ʿİlmiyye, 1971.
• Tehânevî, Muhammed Ali. Keşşâfu istilâhâti’l-funûn ve’l-ʿulûm. thk. Ali Dehrûc. 2 Cilt. Beyrût: Mektebetu Lübnan. 1996.
• ʿUdayme, Muhammed Abdulhalik. el-Muğnî fî tasrîfi’l-efʿâl. Kahire: Matbaatu’l-Medenî, ts.
• Uşşâkî, Abdullah Selahaddin. Tercüme-i Hizânetu’l-Edeb. haz. Mücahit Kaçar - İlyas Karslı - Ahmet Akdağ. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları, 2020.
• Vatvât, Reşiduddin. Hadâiku’s-sihr fi dekaiki’ş-şiʿr. Kahire: el-Metbabiʿu’l-Emîriyye, 2009.
• Zebîdî, Muhammed Murtazâ. Tâcu’l-ʿarûs min cevâhiri’l-kâmûs. thk. Abdulalîm et-Tahâvî. 40 cilt. Kuveyt: Matbaʿatu Hukumeti’l-Kuveyt,1987.
• Zehrânî, Sâlih b. Saîd. “Cemâliyyâtu’l-ḳalb fi belâgati’l-ʿArabiyye”. Mecelletu Câimʿati’l-İmâm 19 (1418), 369-420.
• Zerkeşî, Ebû Abdillah Bedruddin Muhammed b. Bahâdır. el-Burhân fî ʿulûmi’l-Kur’ân. thk. Yusuf Abdurrahman el-Maraşî - Cemal Hamdi ez-Zehebî. 4 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Meʿârif, 1990.