OSMANLI DEVLETİ TIMAR SİSTEMİNDE İNTİKÂL MESELESİ: SİVAS SANCAĞI ÖRNEĞİ (1573-1651)

Yıl 2022, Cilt: 6 Sayı: 1, 99 - 120, 20.03.2022

Ali Açıkel Sibel Pekdogan

https://doi.org/10.30692/sisad.1065609

Öz

Tımar sistemi, Osmanlı Devleti’nde toprak rejiminin esasını teşkil etmekle birlikte devletin siyasî, askerî ekonomik ve içtimaî yapısı üzerinde oldukça önemli bir role sahip olmuştur. Fethedilen yerler üzerindeki hâkimiyet, uygulama sahası oldukça geniş olan bu sistem sayesinde tesis edilmiştir. Bu sistemin en önemli hususlardan biri de şüphesiz tımar sisteminin bel kemiğini oluşturan tımar sahiplerinin tımarlarını mahlûl (boş) kılan sebepler ve tımar almaya layık olan yeni sipahilere boş olan tımarların intikali meselesidir. Fevt, feragat ve sefere gitmeme gibi nedenler bir tımarın intikaline sebep teşkil eden başlıca hususlardır. Osmanlı yönetimi sipahinin vefatı halinde tımarını oğullarına veya kardeşine ya da kan bağı olmayan başka bir sipahiye bazı şartlar dâhilinde tevcih etmektedir. Sipahinin kendi isteğiyle veya başka bir nedenden dolayı tımarından feragat etmesi, hizmetini ihmal ederek sefere katılmaması ya da firar etmesi durumunda boşalan tımarlar çoğunlukla çeşitli seferlerde ve muharebelerde gösterdikleri hizmet ve yararlılıkları mukabelesinde yeni sipahilere intikal etmektedir.
Osmanlı Devleti’nde tımar sisteminin işleyişini ve tarihsel gelişimini tahrir kayıtlarını içeren Mufassal ve İcmâl Defterleri ile tevcih tezkire kayıtlarının kronolojik olarak tutulduğu tımar Ruznamçe Defterleri sayesinde takip edebilmekteyiz. Bu makalede Sivas sancağında bir tımarın intikaline yol açan sebepler 36, 239, 392 ve 645 numaralı Tımar ve Zeamet Ruznamçe Defterleri ve 1066 numaralı Yoklama Defteri esas alınarak incelenmiş, defterlerin sağladığı verilere dayanarak bazı tespit ve değerlendirmelerde bulunulmuştur. Çalışmanın amacı Osmanlı tımar sistemi hakkında yapılan çalışmalara katkı sağlamaktır.

Anahtar Kelimeler

Osmanlı Devleti, Sipahi, Sivas Sancağı, Tımar, Zeamet, Ruznamçe Defteri, Yoklama Defteri.

The Issue Of Transfer in The Ottoman State's Tımar System: The Case Of The Sub-Province Of Sivas (1573-1651)

Öz

Although the tımar system was the basis of the territorial regime in the Ottoman Empire, it had a very important role on the political, military, economic and social structure of the state. Dominance over the conquered places was established thanks to this system, the application area of which is quite wide. One of the most important aspects of this system is undoubtedly the reasons that make the fiefs of the tımar owners, which form the backbone of the tımar system, empty and the issue of transfer of the empty fiefs to the new cavalries who are worthy of receiving fief. Reasons such as death, waiver and not going to the expedition are the main considerations that cause transfer of the empty fiefs. In case of the death of a cavalry, the Ottoman administration places his fief on his sons or brother, or on another cavalry who is not related to blood, under certain conditions. If the cavalry renounces his fief of his own free will or for some other reason, does not participate in the expedition by neglecting his service, or escaping from the expedition, the vacated fiefs are mostly transferred to new cavalries in response to their service and usefulness in various expeditions and battles.
We can follow the operation and historical development of the tımar system in the Ottoman Empire thanks to the Detailed and Summary Registers containing land writing records and the Daily Fiefs Registers, where the appointment records are kept chronologically. In this article, the reasons leading to the transfer of a fief in the sanjak of Sivas were examined based on the Tımar and Zeamet Daily Registers No. 36, 239, 392 and 645 and the Checking-out Register No. 1066, and some determinations and evaluations were made based on the data provided by the registers. The aim of the study is to contribute to the studies on the Ottoman tımar system.

Anahtar Kelimeler

Ottoman Empire, Cavalry, Sivas Sanjak, Small fief, Medium-sized fief, Daybook, Checking-out Register.

Kaynakça

• Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA) Tımar ve Zeamet Ruznamçe Defterleri (DFE. RZ.)
• BOA, DFE.RZ. d. nr. 36, BOA, DFE.RZ. d. nr. 239, BOA, DFE.RZ. d. nr. 392, BOA, DFE.RZ. d. nr. 645, BOA, DFE.RZ. d. nr. 1066 (1633-1646)
• 3 Numaralı Mühimme Defteri (966-968/1558-1560), Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü, Osmanlı Arşivi Daire Başkanlığı, Ankara 1993.
• 5 Numaralı Mühimme Defteri (973/1565-1566), Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü, Osmanlı Arşivi Daire Başkanlığı, Ankara 1994.
• 7 Numaralı Mühimme Defteri (975-976/1567-1569), Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü, Osmanlı Arşivi Daire Başkanlığı, Ankara 1999.
• 85 Numaralı Mühimme Defteri (1040-1041/1630-1631) Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü, Osmanlı Arşivi Daire Başkanlığı, Ankara 2002.
• Afyoncu, E. (1994). Defterhâne. İçinde, Diyanet İslam Ansiklopedisi, cilt. 9, İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, s. 100-104.
• Afyoncu, E. (2008). Rûznâmçe. İçinde, Diyanet İslam Ansiklopedisi, cilt. 35, İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı, s. 276-278.
• Akgündüz, A. (1991). Osmanlı Kanunnameleri Ve Hukuki Tahlilleri, cilt. III. İstanbul: Osmanlı Araştırmaları Vakfı.
• Akgündüz, A. (1992). Osmanlı Kanunnameleri Ve Hukuki Tahlilleri, cilt. IV/I. İstanbul: Fey Vakfı.
• Albayrak, S. (1975). Budin Kanunnâmesi Ve Osmanlı Toprak Meselesi, İstanbul: Tercüman Gazetesi 1001 Temel Eser.
• Avni Ömer Efendi. (1951), Kânûn-ı Osmânî Mefhûm-ı Defter-i Hâkanî, (Haz.) İsmail Hakkı Uzunçarşılı, Belleten, Cilt: XV, Sayı:59, Ankara, s. 381-399.
• Ayn-ı Ali Efendi. (2021) Osmanlı Kanunları ve Devlet Teşkilâtı, (Haz.) Seyit Ali Kahraman, İstanbul: Yeditepe.
• Ayn-ı Ali Efendi. (1979), Kavânîn-i Âli Osman der Hülâsa-i Mezâmin-i Defter-i Dîvân, (Haz. ) Tayyib Gökbilgin, İstanbul: Enderun.
• Barkan, Ö. Lütfi. (1979). Tımar. İçinde, İslam Ansiklopedisi, cilt. XII/I, İstanbul: Milli Eğitim Bakanlığı, s. 286-333.
• Barkan, Ö. Lütfi. (1980) Feodal Düzen Ve Osmanlı Tımarı. İçinde, Türkiye’de Toprak Meselesi; Toplu Eserler 1, İstanbul: Gözlem.
• Barkey, K. (2011). Eşkıyalar Ve Devlet, Osmanlı Tarzı Devlet Merkezileşmesi, (Çev.) Zeynep Altok, İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları.
• Beldiceanu, N. (1985). XIV. Yüzyıldan XVI. Yüzyıla Osmanlı Devleti’nde Tımar. (Çev.) Mehmet Ali Kılıçbay, Ankara: Teori.
• Cezar, M. (1960). Mufassal Osmanlı Tarihi IV, İstanbul.
• Çakar, E. (2002). Kanuni Sultan Süleyman Kanun-Nâmesine Göre 1522 Yılında Osmanlı İmparatorluğu’nun İdarî Taksimatı, Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, cilt. XII/1, s. 261-282.
• Danışman, Z. (1965). Osmanlı İmparatorluğu Tarihi VIII, İstanbul: Danışman.
• Danişmend, İ. Hâmi. (1972). İzahlı Osmanlı Tarihi Kronolojisi, Cilt:3, İstanbul: Türkiye.
• Deny, J. (1997). Sancak. İçinde, İslam Ansiklopedisi, cilt. X, Eskişehir: Milli Eğitim Bakanlığı.
• Ergenç, Ö. (2010). Osmanlı’da “Serbest Dirlik” Uygulamasının Boyutları ve Bunun Mâli-İktisadi Faaliyetlerin Düzenlenmesindeki Yeri. (Ed. ) Rahmi Deniz Özbay ve Fahri Solak. Birinci İktisat Tarihi Kongresi Tebliğleri, cilt. I, s. 204-214. İstanbul: İstanbul Ticaret Odası.
• Gökbilgin, M. Tayyib. (1967). Kanunî Sultan Süleyman’ın Timar ve Zeâmet Tevcih Fermanları, İ. Ü. Tarih Dergisi, cilt. XVII/22, s.35-48.
• Gökbilgin, M. Tayyib. (1964). Nahiye. İçinde, İslam Ansiklopedisi, cilt. IX, s. 37-39, İstanbul: Milli Eğitim Bakanlığı.
• Hezarfen Hüseyin Efendi (1998). Telhîsü’l-Beyân Fî Kavânîn-i Âl-i Osmân, (Haz.) Sevim İlgürel), Ankara: Türk Tarih Kurumu.
• Howard, Douglas A. (1987). The Ottoman Timar System and Its Transformation 1563-1656 (Basılmamış doktora Tezi), Indiana University. ABD.
• İnalcık, H. (1954) Ottoman Methods of Counquest, Studia Islamica, Brill.
• İnalcık, H. (1959). İslam Arazi ve Vergi Sisteminin Teşekkülü Ve Osmanlı Devrindeki Şekillerle Mukayesesi, İslam İlimleri Enstitüsü Dergisi. Ankara. Yapı Kredi, s. 29-46.
• İnalcık, H. (1964-1965). Osmanlı Tımar Rejimi ve Sipahi Ordusu. Türk Kültürü, cilt. III/25-36, s.758-765.
• İnalcık, H. (1987). Hicrî 835 Tarihli Sûret-i Defter-i Sancak-ı Arvanid, Ankara: Türk Tarih Kurumu.
• İnalcık, H. (1995). Eyâlet. İçinde, Diyanet İslam Ansiklopedisi, cilt. 11, İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı, s. 548-550.
• İnalcık, H. (2000).Osmanlı İmparatorluğu’nun Ekonomik ve Sosyal Tarihi (1300-1600), Cilt.1, (Çev. ) Halil Berktay. İstanbul: Eren.
• İnalcık, H. (2003). Osmanlı İmparatorluğu Klâsik Çağ (1300-1600), (Çev.) Ruşen Sezer. İstanbul. Yapı Kredi.
• İnalcık, H. (2008). Çift-Hane Sistemi ve Köylünün Vergilendirilmesi, Doğu Batı, Makaleler cilt. II, s. 96-110. Ankara: Doğu Batı.
• İpşirli, M. (1992). Beylerbeyi. İçinde, Diyanet İslam Ansiklopedisi. Cilt. VI, İstanbul. Türkiye Diyanet Vakfı, s. 69-74.
• Koçi Bey (1939). Risale, (Haz.) Ali Kemal Aksüt, , İstanbul: Vakit Matbuât.
• Kunt, M. (1978). Sancaktan Eyâlete 1550-1650 Arasında Osmanlı Ümerası ve İl İdaresi. İstanbul: Boğaziçi Üniversitesi.
• Lütfi Paşa (1991) Asafnâme. (Haz.) Mübahat S. Kütükoğlu, İstanbul. Edebiyat Fakültesi Basımevi.
• Mete, Z. (1999). Osmanlı Taşrasında Bürokratik Muâmelât: Sancakbeyi Belge ve Defterleri. Osmanlı Araştırmaları, cilt. XIX, s. 181-221.
• Mustafa Nuri Paşa (1992). Netâic’ül Vukuât. (Haz.) Neşet Çağatay. Ankara: Türk Tarih Kurumu.
• Nâimâ Mustafa. (1967). Tarih-i Naima cilt. I, (Çev.) Zuhuri Danışman, İstanbul: Zuhuri Danışman.
• Özcan, A. (1993). Çeribaşı. İçinde, Diyanet İslam Ansiklopedisi, cilt. 8, İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı, s.270-272.
• Pakalın, M. Z. (1993). Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü. Cilt. III, İstanbul: Milli Eğitim Bakanlığı.
• Sağırlı, A. (2005) Tımar Ahkâmlarındaki Kayd-şod Muâmelesi ve Tımar Tevcihlerindeki Yeri. Tarih Dergisi, Sayı: 42, s. 111-136.
• Selanikî Mustafa. (19999). Tarih-i Selânikî, cilt. II, (Haz.) Prof. Dr. Mehmet İpşirli, Ankara: Türk Tarih Kurumu.
• Sofyalı Ali Çavuş Kanunâmesi. (1992), (Haz.) Mithat Sertoğlu. İstanbul: Marmara Üniversitesi.
• Şahin, İ. (1979). Tımar Sistemi Hakkında Bir Risale. İstanbul Üniversitesi Tarih Dergisi, Sayı 32, s.905-935.
• Şahin, İ. (2006). Nahiye. İçinde, Diyanet İslam Ansiklopedisi, Cilt. 32, İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı, s.306-308.
• Şemsettin Sami. (1999). Kâmûs-ı Türkî, 7. Baskı, İstanbul: Çağrı.
• Uzunçarşılı, İ. H. (2016). Osmanlı Tarihi, Cilt. II, Ankara: Türk Tarih Kurumu.
• Uzunçarşılı, İ. H. (2009). Osmanlı Tarihi, C III. Ankara: Türk Tarih Kurumu.
• Yücel, Y. (1974). Osmanlı İmparatorluğunda Desantralizasyona Dair Genel Gözlemler. Belleten, cilt. XXXVIII/152, s. 657-708.
• Zinkeisen, J. W. (2011). Osmanlı İmparatorluğu Tarihi (1574-1623). Cilt. III, (Çev.) Nilüfer Epçeli. İstanbul:Yeditepe.