“MEMLÛK” SÖZCÜGÜ: BASİT ANLAMINDAN ASKERİ VE SİYASİ TERİM ANLAMINA

Yıl 2023, Cilt: 7 Sayı: 2, 341 - 356, 31.07.2023

Ahmet Sağlam

https://doi.org/10.30692/sisad.1256479

Öz

Abbasilerden itibaren İslâm tarihi kaynaklarında sıkça rastladığımız sözcüklerden birisi “memlûk" kelimesidir. Sözcük “mâlikin mülkü” anlamına gelen basit anlamından evrilerek “özel birlikte muvazzaf asker” anlamında kullanılmıştır. Memlûk Türk Devleti (1250-1517) döneminde seçkin bir sınıfın üyesi olarak önem kazanmış, bu dönem memlûk askeri sınıfı toplumun seçkin sınıfı olmuştur. Memlûk kökenli askerlerin idari ve askeri mevkilerde söz sahibi olmasından dolayı devletin adı da bu sözcük ile anılmıştır. Diplomaside üst mevkideki statüsüne atfen muhatabını tazim-hürmet anlamında bir hitap sözcüğü olarak önem kazanmış, böylece “memlûk” sözcüğü basit anlamından uzaklaşıp siyasi terim olarak kullanılmıştır. Makalemizde sözcüğün basit anlamının yanı sıra askeri bir kavram olmasından ve diplomaside siyasi bir terime dönüşmesinden bahsedeceğiz. Çalışmamız Memlûk tarihi kaynaklarındaki kayıtlar dikkate alınarak hazırlanmıştır.

Anahtar Kelimeler

Memlûk Devleti, Memlûk, Siyasi, Askeri, Kavram, Terim

The Word “Mamluk”: From Simple Meaning To Military and Political Term

Öz

One of the words that we frequently come across in historical sources of Islam since the Abbasids is the word "mamluk". The word Mamluk has evolved over time from the owner's property to an educated soldier. It gains importance as a member of an elite class during the Mamluk Turkish State (1250-1517). The Mamluk class constitutes the upper class of society. The word stands out as the name of the state due to the fact that the soldiers of mamluk origin have a say in administrative and military positions. In diplomacy, it is used as a word of address, referring to the status of a high-ranking addressee, in the sense of honor and respect. It is in question that the word mamluk moves away from its simple meaning and gains a conceptual meaning and even enters into political terminology. In our article, the simple meaning of the word, its terminology as a military concept, and its clarification as a concept that corresponds to diplomacy will be discussed. Our study will be evaluated by considering the Mamluk historical records in which the word is used.

Anahtar Kelimeler

Mamluk State, Mamluk, Political, Military, Concept, Term

Kaynakça

• AŞÛR, S. A. (1976). el-Asru’l-Memâlikî fî Mısr ve’ş-Şam. Kahire: Mektebetü Ancelu El-Mısriyye.
• AŞÛR, S. A. (1996). el-Mücteme´u’l-Mısrî fî Asri Selâtîni’l-Memâlîki. Kahire: Dâru'n- Nehzati'l- 'Arabiyye.
• ALLOUCHE, A. (1990). Tegüder’s Ultimatum to Qlawun. International Journal of Middle East Studies. Cambridge Universty Press, 22. (4), 437-446.
• ALLOUCHE, A. (2006), Tegüder’in Kalavun’a Ültimatomu, (Çev. Mustafa Uyar). Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Dergisi, 46 (1), 243-254.
• AYALON, D. (1989). Memlûk Devletinde Kölelik Sistemi, (Çev. Samira Kortantamer). Tarih İncelemeleri Dergisi, IV (1989), 211-247.
• AYALON, A. (1976). Aspects Of The Mamluk Phenomenon: The Importance Of The Mamluk Institution. Der Islam, 53 (2), 196-225.
• AYALON. D. (1977). Aspects of the Mamluk phenomenon: Ayyubids, Kurds and Turks. Der Islam, 54, (I), 1-32.
• AYAZ, F. Y. (2015). Memlükler (1250-1517). İstanbul: İSAM.
• BAYBARS EL-MANSURI, (1987), et-Tuhfetü’l-Mülûkiyye fi'd-Devleti't-Türkiyye (Thk. Abdülhamid Salih Hamdân). Kahire.
• BAYBARS EL-MANSURI, (1998/1419). Zübdetü’l-Fikre fî Târîhi’l-Hicre, (Thk. D. S. Richards). Berlin: Beyrut Das Arabische Buch Berlin.
• BİLMEN, Ö. N. (1967). Hukuku İslâmiyye ve Istılahatı Fıkhiyye Kamusu, I-VIII, İstanbul : Bilmen Basım ve Yayınevi.
• CEVHERİ, İSMAIL B. HAMMAD (1404/1984). es-Sıhâh, (Thk. Ahmed Abdülğafûr Attâr). C. IV, Beyrut.
• CLOT, C. A. (2005). Kölelerin İmparatorluğu Memlûklerin Mısır’ı (1250-1517), (Çev. Turhan Ilgaz). İstanbul.
• EMİN, A. (1997), Duhâ’l-İslâmi, Mektebetü’l-Üsreti, C. I, Mısır.
• GLUBB, S. J. (1973), Soldiers of Fortune The Story of The Mamlukes, New York.
• HASAN, H. İ. (1970), en-Nüzûmü’l-İslâmiye, Kahire, s. 327.
• HOLT, P. M. (1973) The Sultanate of al-Manşúr Lachin (696-8/1296-9), Bulletin of the School of Oriental and African Studies, 36/3 1973, s. 521-32.
• HOLT, P. M. (1988). Memlük Sultanlığında Devlet Yapısı, (Ter. Samira Kontantamer), Belleten, LII/202, s. 227-246.
• HOLT, P. M. (1995a). An-Nasır Muhammad B. Kalavun (684-741/1285-1341): His ancestry, Kindred and Affinity, Egypt and Syria in the Fatımıd, Ayyubid and Mamluk Eras, Leuven.
• HOLT, P. M. (1995b). Early Mamluk Diplomacy (1260-1290), Treaties of Baybars and Qalawun with Christian Rulers, Leiden-New York-Köln.
• IRWIN, R. (1986), The Middle East in the Middle Age, The Early Mamluk Sultanate 1250-1382, Southern Illinois University Press.
• IRWIN, R. (2003), Mamluk Literature, Mamlûk Studies Review, VII (I), 1-29.
• İBN ABDÜZZAHIR, (2021), Kâtibinin Gözünden Sultan Baybars, (Çev: Aydın Usta), Yeditepe Yay., İstanbul
• İBN DEVADARI, (1971), Kenzü'd-Dürer ve Câmiü'l-Gurer, I-IX, (Thk. Ulrich Haarmann), VIII, IX, Kahire.
• İBNÜ’L-FURAT, (1967), Târîhu İbnü’l-Furat=Târîhu’d-Düvel ve’l-Mülûk, VII-IX, (Thk. Necla İzzeddîn, Konstantin Züreyk) Beyrut.
• İBN MANZUR, (ts.) Lisânü’l-Arabi, (Thk. Yâsir Süleyman Ebû Şâdî-Mecdî Fethi es-Seyyid), c. XIII, Kahire el-Mektebetü’t-Tevfîkiyye. İBN TAGRIBERDI, (1992/1413), en-Nücûmü'z-Zâhire fî Mülûki Mısr ve'l-Kahire, I-XVI, (Thk. Muhammed Hüseyn Şemseddin), VIII, Dâru’l-Kütübi’l-İlmiye, Beyrut.
• KOPRAMAN, K. Y. (1992) Mısır Memlükleri, Doğuştan Günümüze Büyük İslâm Ansiklopedisi, İstanbul, Çağ yayıları, VI, s. 433-540.
• KOPRAMAN, K. Y. (2002). Memlûkler, Türkler, Ankara, V, s. 99-126.
• LEVANONI, A. The Mamluks in Egypt and Syria: the Turkish Mamluk sultanate (648-784/1250-1382) and the Circassian Mamluk sultanate (784 923/1382 1517), The New Cambridge History of Islam: The Western Islamic World Eleventh to Eighteenth Centuries, 2011, Edited By Maribel Fierro, Vol. II, 237-285.
• MAKRIZI, (1958), Kitâbü's-Sülûk li-Maˊrifeti Düveli'l-Mülûk, I-IV, (Thk. Muhammed Mustafa Ziyade-Said Abdülfettah Ȃşûr), II, Kahire,
• MOLLA HUSREV, (ty.), Kaynaklarıyla Büyük İslâm Fıkhı, (Çev: Arif Erkan - Tashih: Ahmed Davutoğlu), Eser Neşriyat.
• MUHTASARU’L-KUDURI, (ty.) Eser Kitabevi, İstanbul.
• MUIR, W. (1968), The Mameluke or Slave Dynasty of Egypt: A History of Egypt from the fall of the Ayyubite dynasties to the conquest by the Osmanlis A. D. 1260-1571, Amsterdam.
• MUSLU, C. Y. (2016), Osmanlılar ve Memluklar, (çev. Zeynep Rona), Kitap Yayınevi, İstanbul.
• NICOLLE, D. (trs.) The Mamluks, Osprey Military Publishing, Men-At-Arms Series 259.
• NICOLLE, D. (2014). Mamluk ‘Askarı, Osprey Publishing, New York.
• NORTHRUP, L. (1998). From slave to sultan: The career of al-Mansûr Qalawun and the consolidation of Mamluk rule in Egypt and Syria (678–689 A. H. /1279–1290 A. D.), Stuttgart.
• NORTHRUP, L. (2008). The Bahri Mamlûk Sultanate, 1250-1390, The Cambridge History of Egypt, Cambridge University Press, I, s. 242-289.
• NÜVEYRI, (2004). Nihâyetü'l-Ereb fî Fünûni'l-Edeb, I-XXXII (Thk. Dr. Necip Mustafa Fevvaz, Dr. Hikmet Keşlî Fevvaz), XXXI-XXXII, Beyrut.
• ÖMERI, (1992/1413). et-Taˊrîf bi'l-Mustalahi'ş-Şerîf (Thk. Semîr Mahmûd Derubi), Kerek.
• ÖZDEMİR, M. N., (2019), Abbâsîlerin İlk Yüzyılında “Mevâlî”, Bülent Ecevit Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, Aralık, 6 (2), s. 284.
• ÖZEN, Ş. (2013), Velâ, Türkiye Diyanet İslâm Ansiklopedisi, C. XXXIII, İstanbul, s. 11-15.
• ÖZKUYUMCU, N. (1998), Hilf, Türkiye Diyanet İslâm Ansiklopedisi, C. XVIII, İstanbul, s. 29-30.
• RABBAT, N. O. (2000). The Changing Concept of Mamlûk in the Mamluk Sultanate in Egypt and Syria, Slave Elites in the Middle East and Africa: AComparative Study, in Miura Toru and John Edward Philips (eds.), London-New York, pp.153-163.
• RABIE, H. (1972), The Financial System of Egypt A. H. 564-741/A. D. 1169-1341, London.
• SAĞLAM, A. (2021). Memlûklerde Toprak Yönetimi İktâ´, Yeditepe Yayınevi, İstanbul.
• SEYYID, M. S. (1995), Evlâdü’n-Nâs, Türkiye Diyanet İslâm Ansiklopedisi, C. XI, İstanbul, s. 525-526.
• ŞEMSEDDIN ES-ŞÜCAI (ö. 745/1344), Târîhu’l-Meliki’n-Nâsırî Muhammed bin Kalavun es-Sâlihî ve Evlâdihî, (Thk. Barbara Schafer), Wiesbaden 1977. TEKİNDAĞ, Ş. (1961), Berkuk Devrinde Memlûk Sultanlığı, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi, İstanbul.
• TOGAN, Z. V. (1981), Umumî Türk Tarihine Giriş, Enderun Yayınevi, İstanbul.
• TURAN, O. (1993), Selçuklular Tarihi ve Türk İslâm Medeniyeti, Boğaziçi Yayınları, İstanbul. Tuhfetü’l-Memlûk ve Umdetü’l-Mülûk, (2016), (Çev. Yakup Kaya), Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları: 73, İstanbul.
• TSUGITAKA, S. (1997). State and Rural Society in Medievel Islam, Sultans, Muqta΄s and Fallahun, Leisen-New York-Köln.
• YILDIZ, H. D. (2000). İslamiyet ve Türkler, Kamer Yayınevi, İstanbul.