İbnü’s-Sukâî ve İslâm Tarih Yazıcılığına Katkıları

Yıl 2022, , 111 - 128, 01.07.2022

Aygül Düzenli

https://doi.org/10.56288/siyer.1117145

Öz

İslâm tarihindeki en büyük Müslüman-Türk devletlerinden biri olan Memlûk Devleti (648-923/1250-1517), siyasî ve askerî başarılarının yanında İslâm Medeniyetine sağladığı kültürel katkıları ile de ön plana çıkmıştır. Memlûklerin, Moğol istilası ve Haçlı Seferleri sebebiyle Şam ve Kahire’ye göç eden ulemâya sağladığı maddî ve manevî destekler, bu coğrafyada ilmî zenginliğin oluşmasına zemin hazırlamıştır. Bu ilmî zenginliğin en belirgin alanlarının başında tarih gelmektedir. Tarihçilik açısından altın çağ olarak nitelenen bu dönemde sadece ilmiye sınıfı değil, toplumun her kesiminden insan tarih eserleri kaleme almıştır. Bu çalışmada da Memlûk Devleti’nin ilk asrında yaşamış Hristiyan tarihçilerden İbnü’s-Sukâî (öl. 726/1326) ve Tâlî Kitâbi Vefeyâti’l-a‘yân adlı eseri üzerinde durulmuştur. Zira İbn Hallikân’a (öl. 681/1282) zeyl olarak yazılan bu eser, vefeyât türünde müellifi Hristiyan olan ilk eser olması dolayısıyla dikkat çekmektedir. Müellif, Dımaşk divanlarında kâtiplik yapmış ve eserini Müslüman-Hristiyan ilişkilerinin gerginleştiği bir dönemde müşahedelerine dayanarak kaleme almıştır. Bu durum gerek İbnü’s-Sukâî’nin hâdiseleri ele alış biçiminde gerekse eserinin muhtevasında bazı farklılıklara sebep olmuştur. Eserde Hristiyanların biyografilerine daha uzun yer verilmesi ve bürokrasideki bazı yolsuzlukların özellikle vurgulanmış olması bu farklılıklardan bazılarıdır. Bu noktada eserin erken dönem Memlûk tarih yazıcılığında yolsuzluk ve usulsüzlüklere işaret eden ilk eser olduğunun altı özellikle çizilmelidir. Bu çalışma ile, ulusal ve uluslararası literatürde ansiklopedi maddeleri dışında hakkında müstakil bir çalışma tespit edilemeyen İbnü’s-Sukâî ile alakalı bilgi vermek ve eserinin İslâm tarih yazıcılığına katkılarını ortaya koymak amaçlanmıştır. Dolayısıyla bu makale, İbnü’s-Sukâ‘î ve mezkûr eserini konu edinen kapsamlı sayılabilecek ilk çalışma niteliği taşımaktadır.

Anahtar Kelimeler

İslâm Tarihi, tarihçilik, Memlükler, İbnü’s-Sukâî, Hıristiyan tarihçi

Ibn al-Sukāʿī and His Contributions to Islamic Historiography

Öz

The Mamlūk State (648-923/1250-1517), one of the largest Muslim-Turkish states in the Islamic history, stands out with its cultural contributions to Islamic Civilization as well as its political and military achievements. Because the material and spiritual support provided by the Mamlūks to the ulama, who migrated to Damascus and al-Kāhira due to the Mongol invasion and the Crusades, laid the foundation for the formation of scientific wealth in this geography. During this period, which is described as the golden age, from the point of view of historiography, not only the ‘ulamā’ class, but also people from all different parts of society wrote works in the field of history. In this study, one of the Christian historians who lived in the first century of the Mamlūk state, Ibn al-Ṣukā‘ī (d. 726/1326) and his work named Tālī Kitāb Wafayāt al-A‘yān will be emphasized. Because this work, which was written as an addendum to Ibn Khallikān (d. 681/1282), draws attention as it is the first work in the genre of obituary (wafayāt) works whose author is a Christian. The author worked as a clerk in the dīwāns in Damascus and wrote his work based on his observations at a time when Muslim-Christian relations were tense. This situation caused some differences both in the way Ibn al-Ṣukā‘ī handled the events and in the content of his work. The longer biographies of Christians in the work, and the specific emphasis on some corruption in the bureaucracy, are some of these differences. At this point, it should be emphasized that the work is the first work to point out corruption and irregularities in early Mamlūk historiography. In this study, it is aimed to provide information about the Christian historian Ibn al-Ṣukā‘ī and to reveal the contributions of his work to Islamic historiography. Because no independent studies about him have been identified in the national and international literature, except for encyclopedic articles. Therefore, this article is the first comprehensive study on the subject of Ibn al-Ṣukā‘ī and his mentioned work.

Anahtar Kelimeler

Islamic history, historiography, Mamlūks, Ibn al-Ṣukāʿī, Christian historian

Kaynakça

• Akgündüz, Ahmet. “Câmekiyye”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 7/45-46. İstanbul: TDV Yayınları, 1993.
• Altıkulaç, Tayyar. “Ebû Şâme el-Makdisî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 10/233-235. İstanbul: TDV Yayınları, 1994.
• Avcı, Casim. “İbn Şeddâd, İzzeddin”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 20/374-376. İstanbul: TDV Yayınları, 1999.
• Avcı, Casim. “Mufaddal b. Ebü’l-Fezâil”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 30/363. Ankara: TDV Yayınları, 2020.
• Ayaz, Fatih Yahya. “Memlükler Dönemi Vezirlerinden İbnü's-Sel'ûs (ö. 693/1294)”. Çukurova Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 5/1 (2005), 91-122.
• Ayaz, Fatih Yahya. “Türk Memlükler Döneminde Mısır Halkının Siyasî Olaylara Karşı Tutumu”. Çukurova Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 7/1, 2008.
• Ayaz, Fatih Yahya. Türk Memlükler Döneminde Saray Ağalığı Üstâdârlık (1250-1382). İstanbul: Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Vakfı (İFAV) Yayınları, 2008.
• Baybars el-Mansûrî, en-Nâsırî ed-Devâdâr el-Hıtâî. Zübdetü’l-fikre fî târîhi’l-Hicre. nşr. Donald S. Richards. Beirut-Berlin: Das Arabische Buch, 1998.
• Çubukçu, Asri. “İbn Abdüzzâhir”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 19/289-291. İstanbul:TDV Yayınları, 1999.
• Çubukçu, Asri. “İbnü’s-Sukâî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 21/211. İstanbul: TDV Yayınları, 2000.
• Düzenli, Aygül-Ayaz, Fatih Yahya. “Memlükler Dönemi Hıristiyan Tarihçileri”. Çukurova Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 17/2 (Aralık 2017), 85-102. https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/395362
• İbn Abdüzzâhir, Ebü’l-Fazl Muhyiddin Abdullah. er-Ravzü’z-zâhir fî sîreti’l-Meliki’z-Zâhir. nşr. Abdülaziz el-Huveytır. Riyad, 1976.
• İbn Hacer, Ebü’l-Fazl Şehabeddin Ahmed b. Ali el-Askalânî. ed-Dürerü’l-kâmine fî a‘yâni’l-mieti’s-sâmine. nşr. Muhammed Abdülmuîd Han. 6 Cilt. Haydarâbâd: Dâiretü’l-maârifi’l-Osmânî, 1392/1972.
• İbn Hallikân, Ebü’l-Abbas Ahmed b. Muhammed. Vefeyâtü’l-a‘yân ve enbâü ebnâi’z-zamân. nşr. İhsan Abbâs. 8 Cilt. Beyrut, 1978.
• İbn Kesîr, Ebü’l-Fidâ İmadüddin İsmail b. Ömer. el-Bidâye ve’n-nihâye. nşr. Abdullah b. Abdülmuhsin et-Türkî. Cîze: Dârü Hicr, 1997-1999.
• İbnü’l-İmâd, Abdülhay b. Ahmed. Şezerâtü’z-zeheb fî ahbâri men zeheb. nşr. Abdülkadir el-Arnaûd-Mahmud el-Arnaûd. 10 Cilt. Beyrut: Dârü İbn Kesîr, 1986-1993.
• İbnü’s-Sukâ‘î, Fazlullah b. Ebü’l-Fahr. Tâlî Kitabi Vefeyâti’l-a‘yân. nşr. ve Fran. çev. Jacqueline Sublet. Dımaşk: el-Ma’hedü’l-Fransî li’d-Dirasati’l-Arabiyye bi-Dımaşk [Institut Français d’Etudes Arabes de Damas], 1974.
• Kalkaşendî, Ahmed b. Ali. Meâsirü’l-inâfe fî me‘âlimi’l-hilâfe. nşr. Abdüssettar A. Ferrâc. 3 Cilt. Beyrut: Âlemü’l-Kütüb, ts.
• Kalkaşendî, Ahmed b. Ali. Subhu’l-a‘şâ fî sınâ‘ati’l-inşâ. 14 Cilt. Kahire: Kahire: Dârü’l-Kütübi’l-Mısriyye, 1912-1922.
• Kallek, Cengiz. “Feddân”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 12/293-294. İstanbul: TDV Yayınları, 1995.
• Makrîzî, Takıyyüddin Ahmed b. Ali. Kitâbü’l-Mevâiz ve’l-i‘tibâr bi-zikri’l-hıtat ve’l-âsâr. 2 Cilt. Beyrut, ts.
• Makrîzî, Takıyyüddin Ahmed b. Ali. Kitâbü’s-Sülûk li-ma‘rifeti düveli’l-mülûk. nşr. M. Mustafa Ziyâde-Saîd A. Âşûr. 4 Cilt. Kahire: Lecnetü’-Te’lîf ve’t-Terceme ve’n-Neşr, 1956-1973.
• Mustafa, Şâkir. et-Târîhu’l-‘Arabî ve’l-müerrihûn. 4 Cilt. Beyrut: Dârü’l-İlm li’l-Melâyîn, 1983-1990.
• Özaydın, Abdülkerim. “Aynicâlût Savaşı”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 4/275-276. İstanbul: TDV Yayınları, 1991.
• Özaydın, Abdülkerim. “Mekîn”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 28/553-554. Ankara: TDV Yayınları, 2003.
• Özbek, Süleyman. “Yakın Doğu Türk-İslam Tarihinin Akışını Değiştiren bir Meydan Savaşı: Ayn Calud”. Türkler Ansiklopedisi. 5/127-133. Ankara: Yeni Türkiye Yayınları, 2002.
• Safedî, Salâhaddin Halil b. Aybek. A‘yânü’l-asr ve a‘vânü’n-nasr. nşr. Ali Ebû Zeyd vd. 6 Cilt. Beyrut-Dımaşk: Dârü’l-Fikri’l-Muâsır-Dârü’l-Fikr, 1998.
• Safedî, Salâhaddin Halil b. Aybek. Kitâbü’l-Vâfî bi’l-Vefeyât. nşr. Helmut Ritter vd. 30 Cilt. Wiesbaden-Beyrut, 1962-2004.
• Sublet, J. “Ibn al-Ṣukāʿī”. Encyclopaedia of Islam (2. Edisyon). ed. P. Bearman vd. Erişim 5 Nisan 2022. http://dx.doi.org/10.1163/1573-3912_islam_SIM_8675.
• Swanson, Mark N. “Ibn al-Ṣuqāʿī”. Christian-Muslim Relations A Bibliographical History Volume 4 (1200-1350). ed. David Thomas vd. 820-823. Leiden-Boston: Brill, 2012.
• Şeşen, Ramazan. Müslümanlarda Tarih-Coğrafya Yazıcılığı. İstanbul: İslâm Tarih, Sanat ve Kültürünü Araştırma (İSAR) Vakfı, 1998.
• Tâceddin es-Sübkî, Abdülvehhab. Tabakâtü’ş-Şâfi‘iyyeti’l-kübrâ. nşr. Mahmud Muhammed et-Tanâhî-Abdülfettah Muhammed el-Hulv. 4 Cilt. Kahire: Dârü İhyâi’l-Kütübi’l-‘Arabîyye, 1964.
• Tahralı, Mustafa. “Rifâiyye”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 35/99-103. İstanbul: TDV Yayınları, 2008.
• Zehebî, Şemseddin Muhammed b. Ahmed b. Osman. el-‘İber fî haber men ğaber. nşr. Ebû Hâcir Muhammed es-Saîd. 4 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 1985.
• Ziriklî, Ebû Gays Muhammed Hayreddin b. Mahmud. el-Aʿlâm. 8 Cilt. Beyrut: Dârü’l-‘İlm li’l-Melâyîn, 2002.