HİCAZ BÖLGESİNİN MEŞHUR PUTLARI: LÂT, MENÂT VE UZZÂ

Yıl 2019, Sayı: 5, 63 - 83, 01.01.2019

Mahmut Kelpetin

Öz

Bu makale, Kur’an’ın bahsettiği Lât, Menât ve Uzzâ putlarını Hicaz bölgesi özelinde ele almayı hedeflemektedir. İslâm öncesi Arabistan’ın siyasî, kültürel, sosyal ve dinî hayatı hakkında müslüman kaynaklarda var olan bilgiler oldukça azdır. Bu hususta Batı dillerinde yapılan çalışmaların diğerlerine oranla sayı bakımından daha fazla ve nitelik açısından daha kıymetli olduğu görülmektedir. Bunda bazı Batılı araştırmacıların XIX. yüzyılda Yemen bölgesine yaptığı bilimsel seyahatlerin etkisinin olduğu söylenebilir. Bu girişimler ve uzun süren ilmî faaliyetler neticesinde ortaya çıkarılan kitâbe ve arkeolojik kazılar, bölgenin tarihini ortaya çıkaran yazılı eserlerin kaleme alınmasına katkı sağlamıştır. Diğer yandan Kuzey Arabistan’daki devletler Güney’dekilere göre daha yakın zamanda kurulduğu için buranın tarihini ortaya çıkarabilmek daha kolay hale gelmiştir. Bütün bunların yanında Hicaz bölgesi tarihinin ortaya çıkarılması, diğer bölgelerle mukayese edildiğinde oldukça yavaş olmuştur. Bunun çeşitli nedenleri vardır: Bu coğrafyada güçlü medeniyetlerin kurulamaması, coğrafî koşulların getirdiği bazı zorluklar, yerleşik hayata geçişin gecikmesi ve arkeolojik kazıların yapılamaması bölgenin tarihini doğrudan etkilemiştir. Bu nedenle bu alanda yapılacak çalışmaların sayısının çoğalması, dönem hakkındaki bilgilerin zenginleşmesine katkı sağlayacaktır. Bütün bu olumsuzluklara rağmen İslâm’dan önceki Hicaz bölgesi Arapları’nın dinî hayatının aydınlatılmasında kaynaklarımızın en zengin olduğu alan Kuzey Arabistan’dır. Özellikle bölge halkının ana geçim kaynaklarından biri ticaret olduğu için tüccarların Kuzey Arabistan topraklarına sıklıkla seyahat ettikleri ve burada elde ettikleri tecrübeleri Hicaz’a taşıdıkları söylenebilir. Dolayısıyla dinî hayatla ilgili kavramların köken olarak buradan geldiği kabul edilebilir.
Müslüman kaynaklar, Amr b. Luhay’ın putları Mekke ve civarına yerleştirmesine kadar Araplar’ın tevhid dini geleneğine bağlı olarak hayatlarını sürdürdüklerini ifade etmektedir. Ancak putperestliğin yayılmasıyla ilgili Amr b. Luhay hakkında var olan rivayetlerin bir çoğunun doğruluğunun şüpheli ya da tarihî hakikatlere aykırı olduğu unutulmamalıdır. Rivayetler tahkik edildiğinde Amr’dan önce de bölgedeki insanların putlardan haberdar olduğu anlaşılmaktadır. Nitekim Araplar, başlangıçta Hz. İbrahim’in getirdiği tevhid dini geleneğine bağlı olmalarına rağmen zamanla putlara meyletmeye başladıkları ve Mekke’de putların sayısının 360’a ulaştığı rivayet edilmiştir. Bunda şehrin idaresinde yetki sahibi olan idarecilerin Kâbe’nin bütün Araplar nezdindeki büyük saygınlığından istifade etme gayreti etkili olmuştur. Mekke’de put sayısının bu kadar çok olmasına rağmen bunlar içinde Kur’an’ın da zikrettiği Lât, Menât ve Uzzâ putunun yerinin ayrı olduğu söylenebilir. Esasen putperestlik ortak bir inanç şekli olmasına rağmen hepsinin aynı biçimde olduğu söylenemez. Bazı yerlerde muhtemelen kültürün de etkisiyle değişimler yaşanmıştır. Dolayısıyla değerlendirmelerde bunu dikkate almak ve farklılık olarak gözüken hususları bu şekilde değerlendirmek uygun olacaktır. Diğer yandan bu putların her birinin asıl mekânları farklı olmasına rağmen Arap yarımadasının pek çok yerinde temsil edilmiş ve kabul görmüştür. Bunda kabilelerin ilah olarak kabul ettikleri putlara Kâbe’den mülhem olarak put evleri inşa etmeleri etkili olmuştur. Araplar Kâbe’yi tavaf etmenin yanında kutsal olarak kabul ettikleri bu mabetlerde secde, tavaf, adaklar adamak ve kurban kesmek suretiyle ilahlarına olan bağlılıklarını, onların yardım ve şefaatine nail olmayı hedeflemişlerdir. Dolayısıyla Hz. Peygamber’in risâlet vazifesi ile görevlendirildiği döneme denk gelen Câhiliyye’de, halkın dinî geleneklerine bağlı olduğu ve dinin hayatın her alanını kuşattığı söylenebilir. Diğer yandan müşrikler, atalarının inanç ve geleneklerine bağlılık iddiasıyla İslâm’a karşı çıkmış ve bu alışkanlıklarını terk etmeleri de çok kolay olmamıştır. Bu manada müşriklerin Hz. Peygamber’in davetini uzun süre reddetmelerinde “Atalar kültü” kavramını anlamak daha kolay olacaktır. Nitekim Uzzâ’nın yıkılmasıyla ilgili rivayet bunu teyit etmektedir. Mabed görevlisi ve kadının (kadın biçimindeki şeytan) Uzzâ’yı yıkmaya gelen Hâlid b. Velîd’e bütün gücüyle karşı çıkması ve onunla mücadele etmesi, dinin toplumsal hayattaki karşılığını açıkça ortaya koymuştur.

Anahtar Kelimeler

Hicaz, Lât, Menât, Uzzâ, Hübel, Mekke, Kureyş, Câhiliyye, Amr b. Luhay, putperestlik

Kaynakça

• Allouche, Adel. “Arabian Religions”, ER, I, 444.
• Avcı, Casim, Muhammedü’l-Emin: Hz. Muhammed’in Peygamberlik Öncesi Hayatı, İstanbul: Hayy Kitap, 2008.
• Belâzürî, Ahmed b. Yahya. Ensâbü’l-eşrâf (nşr. Süheyl Zekkâr-Riyaz ez-Ziriklî). I-XIII, Beyrut: Dârü’l-fikr, 1417/1996.
• Beyzâvî, Nâsırüddîn Ebû Saîd (Ebû Muhammed). Envârü’t-tenzîl esrârü’t-te’vîl (nşr. Muhammed Abdurrahman el-Mar‘aşlî). I-V, Beyrut: Dâru ihyâi’t-türâsi’l-‘ Arabî, 1418/1998.
• Buhl, F.. “Lât”, İA. VII, 18-19.
• Cevâd Ali. el-Mufassal fî târîhi’l-‘Arab kable’l-İslâm. I-XX, Beyrut: Dârü’s-sâkî, 1422/2001.
• Cilacı, Osman. “Kitabü’l-Esnâm”, DİA. XXVI, 100.
• Çağrıcı, Mustafa. “Arap”, DİA. III, 316-321.
• Demircan, Adnan. “Kur’ân’ın, Nüzûl Dönemi Putperest Arapları İ çin Kaynaklığı Üzerine”, İSTEM: İslâm, San’at, Tarih, Edebiyat ve Mûsıkîsi Dergisi, II, sy. 4, Konya 2004, s. 55-59.
• Dussaud, Rene. el-‘Arab fî Suriye kable’l-İslâm (trc. Abdülhamîd ed-Devâhilî). Kahire: Lecnetü’t-telif ve’t-terceme ve’n-neşr, 1959.
• Ebû ‘Ubeyd el-Bekrî, Abdullah b. Abdilazîz. Mu‘cem me’sta‘cem min esmâ’i’l-bilâd ve’l-mevâzı‘ (nşr. Mustafa es-Sekkâ). I-IV, Kahire: Ma‘hedü’l-huleyfi li’l-ebhâs, 1945-1951.
• Ebü’l-Ferec el-İsfahânî, Ali b. el-Hüseyn. el-Egânî (nşr. İhsan Abbas - İbrahim es- Sa‘âfîn-Bekir Abbas). I-XXV, Beyrut: Dâru ihyâi’t-türâsi’l-‘Arabî, 1423/2002.
• Ezherî, Hâlid b. Abdullah. Tehzîbü’l-luga (nşr. Ömer Selâmî-Abdülkerîm Hâmid). I-VIII, Beyrut: Dâru ihyâi’t-türâsi’l-‘Arabî, 2001.
• Ezrakî, Ebü’l-Velîd. Ahbâru Mekke ve mâ câ’e fîhâ mine’l-âsâr (nşr. Rüşdî Sâlih Melhas). I-II, Beyrut: Darü’l-Endelüs, 1403/1983.
• Fahd, T.. “al-La-t”, EI2. V, 692-693.
• Fâkihî, Ebû Abdullah Muhammed b. İshâk. Ahbâru Mekke (nşr. Abdülmelik b. Abdullah b. Dehiş). I-VI, Beyrut: Dâru Hazar, 1407/1986-87.
• Fehd, Tevfîk. “Lât”, DİA. XXVII, 107.
• Fehd, Tevfîk. “Menât”, DİA. XXIX, 121.
• Ferrâ, Yahyâ b. Ziyâd. Me‘âni’l-Kur’ân (nşr. Ahmed Yûsuf Necâtî - M. Ali en-Neccâr). I-III, Kahire: Dârü’l-Mısriyye, 1955.
• Fîrûzâbâdî, Ya‘kûb b. Muhammed. el-Kâmûsü’l-muhit. Beyrut: Müessesetü’r- Risâle, 1986.
• Gray, J.. “Meni”, IDB (The Interpreter’s Dictionary of the Bible). New York-Nashville 1962, III, 350.
• Güç, Ahmet. “Put”, DİA. XXXIV, 364-365.
• Hamilton, James. Sinai, the Hedjaz, and Soudan. London: Richard Bentley 1857.
• Harman, Ömer Faruk. “Hübel”, DİA. XVIII, 444-445.
• Hasan Mustafavî, et-Tahkîk fî kelimati’l-Kur’âni’l-Kerîm, I-XIV, Tahran: Büngâh-ı terceme ve neşr-i kitâb - Vizaret-i irşad-i İslâmî ed-daireti’l-amme li’nneşr ve’l-i‘lam, 1368-1371.
• Hâzimî, Osmân b. Hâzim. Me’ttefeka lafzuhû ve’ftereka müsemmâhü min esmâ’i’l- emâkin (nşr. Hamed el-Câsir). Riyad: Dârü’l-Yemame, 1415.
• Healy, John F.. The religion of the Nabataeans: A Conspectus. Leiden: E.J. Brill, 2001.
• Hitti, Philip K.. Târîhu Suriye ve Lübnan ve’l-Filistîn (trc. George Haddâd - ‘Abdülkerîm Râfîk). I-II, Beyrut: Dârü’s-sekâfe, 1958.
• İbn Düreyd, Ebû Bekr Muhammed b. el-Hasen. el-İştikâk (nşr. Abdüsselâm Muhammed Hârûn). Beyrut: Dârü’l-cîl, 1411/1991.
• İbn Habîb, Ebû Ca‘fer Muhammed. el-Muhabber (nşr. Ilse Lichtenstädter). Haydarâbâd- Dekken: Dâiretü’l-ma‘ârifi’l-Osmaniyye, 1361/1942.
• İbn Hazm, Ebû Muhammed Ali b. Ahmed. Cemheretü ensâbi’l-‘Arab (nşr. Abdüsselam Muhammed Harun). Kahire: Dârü’l-ma‘ârif, 1962.
• İbn Hişâm, Ebû Muhammed Cemâlüddîn Abdülmelik. es-Sîretü’n-nebevîyye (nşr. Mustafa es-Sekkâ v.dğr.). I-II, Mısır: Şeriketü mektebe ve matba‘atu Mustafa el-Bâbî el-Halebî, 1375/1955.
• İbn Kesîr, Ebü’l-Fidâ. Tefsîrü’l-Kur’âni’l-‘azîm (nşr. Muhammed Hüseyin Şemseddin). I-IX, Beyrut: Dârü’l-kütübi’l-ilmiyye 1419/1998.
• İbn Manzûr, Ebü’l-Fazl Cemâlüddîn Muhammed. Lisânü’l-‘Arab (nşr. Emîn M. Abdülvehhâb - M. Sâdık el-‘Ubeydî). I-XVIII, Beyrut: Dâru ihyâi’t-türâsi’l-‘ Arabî, 1419/1999.
• İbn Sa‘d, Ebû Abdullah Muhammed. Kitâbü’t-tabakâti’l-kebîr (nşr. Ali Muhammed Ömer). I-XI, Kahire: Mektebetü’l-hancî, 1421/2001.
• İbnü’l-Kelbî, Ebü’l-Münzir Hişâm b. Muhammed. Kitâbü’l-esnâm (nşr. Ahmed Zeki Paşa). Kahire: Dârü’l-kütübi’l-Mısriyye, 1343/1923.
• İbnü’l-Esîr, Ebü’s-Seâdât Mecdüddîn. en-Nihâye fî garîbi’l-hadîs ve’l-eser (nşr. Tâhir Ahmed ez-Zâvî - Mahmûd Muhammed et-Tanâhî). I-V, Kahire: Dâru ihyâi’l-kütübi’l-‘Arabiyye, 1383/1963.
• Kazvînî, Zekeriyyâ b. Muhammed b. Mahmûd. Âsârü’l-bilâd ve ahbârü’l-‘ibâd. Beyrut: Dâru sâdır, ts.
• Kelpetin, Mahmut. İslâm Öncesi Güney ve Kuzey Arabistan. İstanbul: 29 Mayıs Üniversitesi Kur’an Araştırmaları Merkezi (KURAMER Yayınları), 2016.
• Kurtubî, Muhammed b. Ahmed. el-Câmi’ li-ahkâmi’l-Kur’ân (nşr. Ahmed el-Beraddûnî- İbrahim Atafayyiş). I-XX, Kahire: Dârü’l-kütübi’l-Mısriyye, 1384/1964.
• Küçükaşcı, Mustafa Sabri. “Tâif”, DİA. XXXIX, 443-447.
• Macdonald, M. C. A. - Nehmé, Laila. “al-‘Uzza-”, EI2 (İng.). X, 967
• Mehrân, Muhammed Beyyûmî. el-Hadaretü’l-‘Arabiyyetü’l-kadîme. İskenderiye: Dârü’l-ma‘rifeti’l-câmi‘iyye, 1409/1988.
• Mukâtil b. Süleymân, Ebü’l-Hasen. et-Tefsîrü’l-kebîr (nşr. Abdullah Mahmûd Şehhâte). I-V, Beyrut: Dâru ihyâi’t-türâsi’l-‘Arabî, 1423/2002.
• Râgıb el-İsfahânî, Muhammed b. el-Mufaddal. Müfredâtü elfâzi’l-Kur’ân/el-Müfredât fî garîbi’l-Kur’ân (nşr. Safvân Adnân Dâvûdî). Beyrut: Dârü’ş-Şâmiyye, 1423/2002.
• Rostovtzeff, M. “Hadad and Atargatis at Palmyra”, American Journal of Archaeology, sy. 37/1, Boston 1933, s. 58-63.
• Sakr, Nâdiye Hüsnî. et-Tâif fi’l-‘asri’l-câhilî ve sadri’l-İslâm. Cidde: Dârü’ş-şürûk, 1401/1981.
• Söylemez, Mehmet Mahfuz. “Cahiliye Arap İnancında Putların Yeri”, Milel ve Nihal, sy.11/1, İstanbul 2014, s. 9-50.
• Taberî, Ebû Ca‘fer Muhammed b. Cerîr. Câmi‘u’l-beyân ‘an te’vîli âyi’l-Kur’ân (nşr. Abdullah b. Abdülmuhsin et-Türkî). I-XXVI, Riyad: Dâru âlemi’l-kütüb, 1424/2003. Taberî, Ebû Ca‘fer Muhammed b. Cerîr, Târîhu’l-ümem ve’l-mülûk (nşr. Muhammed Ebü’l-Fazl İbrahim). I-XI, Beyrut: Dârü’t-türâs, 1387/1967.
• Vâhidî, Ebü’l-Hasen Ali b. Ahmed. el-Vasît fî tefsîri’l-Kur’âni’l-mecîd (nşr. Âdil Ahmed Abdülmevcûd v.dğr.). I-IV, Beyrut: Dârü’l-kütübi’l-ilmiyye, 1415/1994.
• Vâkıdî, Muhammed b. Ömer b. Vâkıd. el-Megâzî (nşr. Marsden Jones). I-III, Beyrut: Âlemü’l-kütüb, 1404/1984.
• Winnett, F. V. “The Daughters of Allah”, The Moslem World (MW), sy. 30, London 1940, s. 113-130.
• Yâkût el-Hamevî, Ebû Abdullah Şihâbüddîn. Mu‘cemü’l-büldân. I-VII, Beyrut: Dâru sâdır, 1397/1997.
• Yavuz, Şevket. “Uzzâ”, DİA. XLII, 268.
• Ya‘kûbî, Ebü’l-Abbâs Ahmed. Târîhu’l-Ya‘kûbî. I-II, ts.
• Zebîdî, Muhammed Murtazâ. Tâcü’l-‘arûs min cevâhiri’l-Kâmûs (nşr. Abdüssettâr Ahmed Ferrâc - Hüseyin Nassâr v.dğr.). I-XL, Küveyt: Lecnetü’t-türâsi’l-‘ Arabî, 1965-2002.
• Zeccâc, Ebû İshâk İbrâhîm. Me‘âni’l-Kur’ân ve i‘râbüh (nşr. Abdülcelîl Abdüh Şelebî). Beyrut: Âlemü’l-Kütüb, I-V, 1408/1988.
• Zemahşerî, Ebü’l-Kâsım Mahmûd b. Ömer. el-Keşşâf ‘an hakâ’ikı gavâmizi’t-tenzîl ve ‘uyûni’l-ekâvîl fî vücûhi’t-te’vîl (nşr. Âdil Ahmed Abdülmevcûd - Ali M. Muavvaz). I-VI, Riyad: Mektebetü’l-‘Ubeykân, 1418/1998.
• http://artpictures.club/shans-december-14-11.html (erişim tarihi: 22 Mayıs 2018).
• https://qph.fs.quoracdn.net/main-qimg-f5395cd0ed52a9b924b13516971f- 8d5a.webp (erişim tarihi: 15 Haziran 2018).
• https://i.pinimg.com/1200x/ca/70/f1/ca70f1b1426b7df27385b46990f3e53f. jpg (erişim tarihi: 13 Ağustos 2018).