A Study on the Course of the Anti-Governmental Process in the Islamic Political Experience: Classical Period

Yıl 2022, Sayı: 12, 13 - 36, 01.01.2022

Muhammed Uç

Öz

The custom of Islamic thinking is political, social, economic, cultural, etc. It has a nature that affects and is affected by many fields. So much so that the nature in question continues to exist today as it was in the past, which is natural. Because this custom has theories that will help almost all of the above-mentioned areas to comprehend or make sense of events that emerge in one way or another, both theoretically and actually. İn the same way, tracing the reflections of these theories, if they have been put into practice, will not only help to recognize the tradition of Islamic thought, but also contribute positively to the possibility of objective assessments. On this occasion, it is worth investigating the perception and reaction of the Islamic political imagination and imagination in the eyes of opposition circles, on the grounds that it constitutes an important step in the aforementioned custom. In this context, the nature of the relationship between the opposition to the administration and the administrative structure in the beginning and the nature of the relations that develop afterwards are very important. That’s way, in this article, we will try to trace the relationship that emerged during the development of political activities and the attitude(s) of the opposition wing towards the administrative structure and try to make some inferences.
We will compose our study from introduction, three chapters, conclusion and bibliography. In the introduction part, will touch on the main disciplines that Islamic political thought has influenced and been affected by as it has continued from the past, and some researches done on this subject, and what is the difference of our research. In the following, we will talk over a short historical course in the first main part, which we call the political-historical background. Afterwards, we will discuss the applicability of the main arguments based on this time, considering the suitability of some claims made on the form of government especially to the Rashid Caliphs period. In the last main part, we will examine whether the opposition to the administration has a counterpart in the Islamic political thinking, and if there is, the nature of the opposition in question. During the examination, we will speak of the activities carried out by historical personalities such as Ebû Hanîfa, Malik b. Anas, Ahmad b.Hanbal, Ebû Yûsuf, Fârâbî, Mâvardî and Nizâmü'l-Mülk who influenced them in various ways until their and the ages after them. In the conclusion part, we will mention that there are names (Juwayni, Gazzali, Ibn Taymiyya and Ibn Khaldun) who will shed light on some of the information we have reached through our research and on possible studies to be made on this subject in the future. Our basic main in the study and the main reason that caused us to conduct a research on this subject is despite the argument that we have a state tradition, probably due to our long political-military background; in this way, the presence or absence of any anti-government tradition is not mentioned. For this reason, we will question the possibility of our basic claim in our research. However, we will be careful to stay away from certain judgments. Because we believe that in the context of the Islamic political thinking, the method of establishing a strong connection with custom and a way to produce healthy resolutions for today pass through here. In the end, as history is a whole in general, Islamic history and civilization tradition, which are a part of general history, also have a monolithic nature, so it is necessary to evaluate the knowledge attained in this direction.

Anahtar Kelimeler

Islamic History, Classical Period, Political Thinking, Caliphate, Power, Opposition.

İslâm Siyaset Tecrübesinde Yönetim Karşıtı Sürecin Seyri Üzerine Bir Araştırma: Klasik Dönem

Öz

İslâm düşünce geleneği siyasal, sosyal, ekonomik, kültürel vb. birçok alana etki eden ve etkilenen bir mahiyet arz etmektedir. Öyle ki söz konusu mahiyet, geçmişte olduğu gibi günümüzde de varlığını sürdürmektedir ki bu durum doğaldır. Zira bu gelenek yukarıda adı geçen alanlara dair hemen hepsine şu ya da bu şekilde gerek nazarî gerekse pratik olarak meydana gelen olayları anlama veya anlamlandırmaya yardımcı olacak teorilere sahiptir. Aynı şekilde bu teorilerin -şayet fiilen hayata geçirilmişse- yansımalarının izini sürmek de İslâm düşünce geleneğinin tanınmasına yardımcı olacağı gibi objektif değerlendirmelere de müspet yönde katkıda bulunacaktır. Bu vesileyle bahsi geçen geleneğin önemli bir basamağını oluşturması gerekçesiyle İslâm siyasî tahayyül ve tasavvurunun muhalif çevre/ler nezdinde algılanışı ve reaksiyonu araştırılmaya değerdir. Bu bağlamda yönetim karşıtlığının idari yapıyla olan münasebetinin başlangıç dönemindeki niteliği ve devamında gelişen ilişkilerinin keyfiyeti oldukça önemlidir. Dolayısıyla biz bu makalede, siyasî hadiselerin gelişimi sırasında ortaya çıkan münasebetin ve muhalif kanadın idari yapıya karşı takınmış olduğu tavır(lar)ın izini sürmeye gayret edecek ve birtakım çıkarımlarda bulunmaya çalışacağız.
Çalışmamızı giriş, üç bölüm, sonuç ve kaynakça kısımlarından oluşturacağız. Giriş kısmında İslâm siyaset düşüncesinin geçmişten süregeldiği şekliyle etkide bulunduğu ve etkilendiği temel disiplinlere ve bu konuda yapılmış bazı araştırmalara değinerek bizim araştırmamızın farklılığının ne/ler olduğuna temas edeceğiz. Devamında siyasî-tarihî arka plan olarak isimlendirdiğimiz ilk ana bölümde kısa bir tarihî seyir akışından bahsedeceğiz. Sonrasında yönetim şekli üzerine yapılmış bazı iddiaların özellikle Hulefâ-yı Raşidîn dönemine uygunluğu münakaşa edildiğinden hareketle bu zaman dilimini esas alarak temel savların uygulanabilirliğini tartışacağız. Üçüncü ve son ana bölümde ise yönetim karşıtlığının İslâm siyasî tahayyülünde bir karşılığının olup olmadığını, şayet var ise söz konusu muhalefetin keyfiyetini inceleyeceğiz. İnceleme sırasında Ebû Hanîfe, Mâlik b. Enes, Ahmed b. Hanbel, Ebû Yûsuf, Fârâbî, Mâverdî ve Nizâmü’l-Mülk gibi dönemlerine ve kendilerinden sonraki çağlara değin çeşitli şekillerde tesirde bulunmuş tarihî kişiliklerin yürütmüş oldukları faaliyetlerden söz edeceğiz. Sonuç kısmında araştırmamız vesilesiyle ulaştığımız bir kısım verileri tahlil etmeye ve yakın yahut uzak gelecekte bu konuda yapılması olası incelemelere ışık tutacak isimlerin (Cüveynî, Gazzâlî, İbn Teymiyye ve İbn Haldûn) de var olduğunu zikredeceğiz. Çalışmadaki ana gayemiz ve bu konu üzerine bir araştırma yapmamıza neden olan ana sebebimiz ise, muhtemelen uzun bir siyasî-askerî geçmişe sahip olmamızdan kaynaklı olarak bir devlet geleneğine sahip olduğumuz savının birçok platformda dillendirilmesine rağmen; bu kabilden olarak benzer şekilde herhangi bir yönetim karşıtlığı ananemizin varlığı ya da yokluğunun bahis konusu edilmemesidir. Bu nedenle araştırmamızda temel iddiamızın imkânını sorgulayacağız. Ancak kesin yargılardan da uzak durmaya özen göstereceğiz. Zira İslâm siyasî tahayyülü bağlamında gelenekle sahih bir irtibat kurmanın metodunun ve bugün için sağlıklı çözüm/ler üretmenin bir yolunun da buradan geçtiği inancındayız. Nihayetinde genel anlamda tarih bir bütün olduğu gibi umumî tarihin bir parçası olan İslâm tarihi ve medeniyet geleneği de yekpare bir mahiyet arz eder ki bu nedenle ulaşılan verilerin de bu minvalde değerlendirilmesi icap eder.

Anahtar Kelimeler

İslâm Tarihi, Klasik Dönem, Siyasî Tahayyül, Hilafet, İktidar, Yönetim Karşıtlığı.

Kaynakça

• Alkan, Haluk. “İslâm Siyasî Düşüncesinde Otorite Kavramı”. İslâm Siyaset Düşüncesi Geleneği, ed. Lütfi Sunar & Özgür Kavak, Ankara: İlem Kitaplığı, I. Basım, 2018.
• And, Metin. Ritüelden Drama Kerbelâ-Muharrem-Ta’ziye, İstanbul: Yapı Kredi Yayınları,4. Basım, 2018.
• Apak, Âdem. Hz. Osman Dönemi Devlet Siyaseti, İstanbul: İnsan Yayınları, 2003.
• Bağdâdî, Abdulkâhir b. Tâhir. Usûlu’d-Dîn, İstanbul: Devlet Matbaası, 1928.
• Bâkıllânî, Muhammed b. Tayyip b. Muhammed. et-Temhîd fi’r-Reddi ale’l Mülhide ve’l-Muattıla ve’r-Râfida ve’l-Havâric ve’l-Mu’tezile, Beyrut: Mektebetü’ş-Şarkiyye, 1957.
• Belâzürî, Ebu’l Abbas Ahmed b. Yahya b. Câbir. Ensâbül Eşrâf, thk. Abdülaziz ed-Dûrî, Beyrut, 1978.
• Bozkurt, Nahide. Abbasiler, İstanbul: İSAM Yayınları, 7. Basım, 2020.
• Buhârî, Muhammed b. İsmâîl. Sahîhu’l-Buhârî, Beyrut: ‘Âlemu’l-Kutub, 1989.
• Câbiri, Muhammed Âbid. Arap Siyasal Aklı. çev. Vecdi Akyüz. İstanbul: Mana Yayınları, 2020.
• Demircan, Adnan. Haricîlik Mezhebinin Doğuşu Bağlamında Din-Siyaset İlişkisi, İstanbul: Beyan Yayınları, 2015.
• Ebû Zehrâ, Muhammed. İslâm’da Siyasî, İtikadî ve Fıkhî Mezhepler Tarihi. çev. Hasan Karakaya vd. İstanbul: Hisar Yayınları, 1983.
• Ebû Yûsuf, Ya’kûb b. İbrâhîm. Kitâbu’l-Harâc, Beyrut: Dâru’l Ma’rife 1979.
• Fârâbî, Ebû Nasr Muhammed. İdeal Devlet. çev. Ahmet Arslan. İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, 2020. Fığlalı, Ethem Ruhi. “Ali”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 2/371-374.
• Fığlalı, “Hâriciler”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 16/169-175. İstanbul: TDV Yayınları, 1997.
• Fayda, Mustafa. “Hulefâ-yı Râşidîn”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 18/324-338. İstanbul: TDV Yayınları, 1998.
• Gecit, Mehmet Salih. Sahâbe Döneminde Siyaset, Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2020.
• Hamidullah, Muhammed. İslâm Müesseselerine Giriş. çev. İhsan Süreyya Sırma. İstanbul: Beyan Yayınları, 2018.
• Hatiboğlu, Mehmet Said. “İslâmda İlk Siyâsî Kavmiyetçilik: Hilâfetin Kureyşliliği”, AÜİF Dergisi 23 (1978).
• Hançabay, Halil İbrahim. “Hz. Osman’ın Halîfe Seçilmesi”, Ekev Akademi Dergisi 18 (2014).
• İbn Kuteybe, Ebû Muhammed Abdullah b. Müslim. el-İmâme ve’s-Siyâse, thk. Ali Şiri, Beyrut: Dâru’l Edvâ, ts.
• İbn Hişâm, Ebû Muhammed Cemâlüddîn ‘Abdülmelik. es-Sîretü’n-Nebeviyye, (thk. Mustafa es-Sekkâ Mustafa es-Sekkâ, İbrahim el-Ebyârî ve Abdü'l-Hafîz eş-Şelebî), (IV cilt) Kahire.
• İbnu’l-Esîr, İzzuddîn Ebû’l Hasan Ali b. Ebi’l Kerem Muhammed. el-Kâmil fi’-Târîh, (thk. Ebû'l Fidâ Abdullah el-Kâdî), Beyrut, 1982.
• İnalcık, Halil. Kutadgu Bilig’de Türk ve İran Siyaset Nazariye ve Gelenekleri, Ankara: Türk Kültürü Araştırmaları, 2000.
• Köse, Hızır Murat. “İslâm Siyaset Düşüncesini Yeniden Okumak: Eleştirel Bir Giriş”, Dîvân 14/27 (2009), 1-19.
• Kutub, Muhammed. Mezâhibu Fikriyye Muâsıra, Mısır: Dâru’ş-Şurûk, 2001.
• Mâverdî, Ebû’l-Hasen Alî b. Muhammed b. Habîb el-Basrî. el-Ahkâmu’s-Sultâniyye. thk. Ahmed Mübârek el-Bağdâdî. İstanbul: Bedir Yayınları, 2018.
• Mustafa, Nevin A. İslâm Düşüncesinde Muhalefet, çev. Vecdi Akyüz. İstanbul: Ayışığı Kitapları, 2001.
• Nevbahtî, Ebû Muhammed el-Hasen. Fıraku’ş-Şîa Beyrut: Menşûrâtu’r-Rızâ, 2012.
• Nizâmülmülk, Ebû Alî Hasan b. Alî b. İshâk. Siyasetnâme. çev. Nurettin Bayburtlugil. İstanbul: Dergâh Yayınları, 2020.
• Özdinç, Rıdvan. İtikat ve Siyaset, İstanbul: Dergâh Yayınları, 2018.
• Salih, Subhi. İslâm Kurumları. çev. İbrahim Sarmış. Ankara: Fecr Yayınları, 1999.
• Sarıçam, İbrahim. Emevî-Hâşimî İlişkileri, Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2015.
• Şankıtî, Muhammed b. el-Muhtar. Haçlı Seferlerinin Etkisi Altında Sünni-Şii İlişkileri. çev. İdris Çakmak. İstanbul: Mana Yayınları, 2016.
• Şankıtî, Muhammed b. el-Muhtar. Sahabe Arasındaki Siyasî İhtilaflar İbretler & Öğütler. çev. Mahmut Aktaş. İstanbul: Çıra Yayınları 2017.
• Taberî, Ebu Ca’fer Muhammed b. Cerîr. Tarihu’l Umem ve’l Mulûk, (thk. Muhammed Ebu’l Fadl İbrahim), Beyrut: Dâru’l Kütübi’l İlmiyye, 2012.
• Türker, Ömer. “İslâm Siyaset Düşüncesinin Yeniden İnşası Üzerine Bir Deneme”. İslâm Siyaset Düşüncesi Geleneği, ed. Lütfi Sunar & Özgür Kavak, Ankara: İlem Kitaplığı, I. Basım, 2018.
• Uyar, Gülgûn. Ehl-i Beyt İslâm Tarihinde Ali-Fatıma Evlâdı, İstanbul: İFAV Yayınları, 2018.
• Uzunpostalcı, Mustafa. “Ebû Hanîfe”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 10/134. İstanbul: TDV İslâm Ansiklopedisi, 1994.
• Watt, Montgomery. İslâm Felsefesi ve Kelamı, (çev, Süleyman Ateş), İstanbul: Pınar Yayınları,Çev 2004.
• Yücesoy, Hayrettin. “Mihne”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 30/26-28. İstanbul: TDV Yayınları, 2005.
• Yiğit, İsmail. Emevîler, Ankara: İSAM Yayınları, 4. Basım, 2019.