Anadolu Ağızlarında Ünlemler ve Bir Sınıflandırma Denemesi

Yıl 2018, Cilt: 4 Sayı: 7, 101 - 162, 30.04.2018

Ayşe Aydın

https://doi.org/10.25306/skad.417143

Cited By: 5

Öz

Kendisine mahsus kuralları olan dil, anlaşmayı sağlayan doğal bir vasıtadır.
Her milletin kendisine özgü dili ve her dilin de kendisine özgü yapı ve işlev-
leri mevcuttur. Ünlemler ise dilde belli bir görevi ve yapısı olan dil unsur-
larından birisidir. Ünlemleri diğer dil unsurlarından ayıran özelliği yapı ve
kullanılışları bakımından farklı olmasıdır. Ünlemlerin bu farklılığı, görevleri
“varlığı karşılamak” olan diğer kelimeler gibi belirli bir anlamı taşımayıp
bağlama dayalı bir anlatımı karşılamalarıdır. Bu anlatım, daha çok iletişimin
duygu ve heyecan yönüyle alakalı gibi gözükse de ünlemler ağızlarımızda
özelikle en az çaba kanunu gereği olacak ki az sözle çok mânâ aktarma arzu-
su gereği (örneğin hayvanlara verilen komutlar, seslenmeler...) düşüncelerin
ifadesinde de işlevsel olarak karşımıza çıkar.

Türkçede ünlemler üzerinde fazla durulmamıştır. Ünlemler konusundaki
araştırmalar çoğunlukla ünlemlerin anlamı veya işlevleri doğrultusunda su-
nulan farklı görüşlerdir. Biz de ünlemler konusuna ufak da olsa katkı sağla-
mak için, insanlarla veya diğer canlılarla (bilhassa hayvanlarla) iletişimimi-
zin yazılı veya sözlü dökümünde çeşitli duyguların, dürtülerin, düşüncele-
rin, seslenmelerin anlatımında yorumu yönlendiren tek ses, kelime ve hatta
tekrarlara kadar farklı yapıların oluşturduğu şekiller olan ünlemlerin daha
sık kullanım imkânı bulacağını düşündüğümüz ağızlarda bir araştırma yap-
tık ve ağız sözlükleri ile çeşitli müstakil ağız çalışmalarında tespit ettiğimiz
ünlem örneklerini sistematik olarak sınıflandırmayı denedik. 

Anahtar Kelimeler

Ünlem, Ağız, Anlatım, Ses, Bağlam

Kaynakça

• Acar, Ergün (2015), Kastamunu Yöresi Söz Varlığı, Gazi Kitabevi, 2. Baskı, Ankara. Acar, Ergün (2016), Sinop Yöresi Söz Varlığı, Gazi Kitabevi, Geniş- letilmiş 2. Baskı, Ankara. Akalın, Şükrü Haluk (1998), Türkiye Türkçesinde Ünlem ( Terim ve tanım, tasnif ünlem olan kelimeler, söz dizimi ile ilgili sorunlar), Türk Gramerinin Sorunlan Toplantısı, TDK, 17 Nisan, An- kara. Akar, Ali (2006), Ağız Araştırmalarında Yöntem Sorunları, Tur- kish Studies-Türkoloji Araştırmaları dergisi, 2/43-51. Aksan, Doğan (1987), Her Yönüyle Dil, Türk Dil Kurumu Yayın- ları, Ankara. Arıcı, Emel, (2016), Türkiye Türkçesi Ağızlarında Ünlemler, Da- nışman: Yrd. Doç.Dr. Ayşe AFYON, Yayınlanmamış Lisans Tezi, Sakarya. Atmaca, Emine (2005), Korkuteli ve Yöresi Ağızları, Yayımlanma- mış Yüksek Lisans Tezi, Gazi Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü. Banguoğlu, Tahsin (2000), Türkçenin Grameri, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara. Biray, Nergis (2009), Türkiye’deki Afgan Kazakları Ağzı, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara. Boz, Erdoğan (2002), Afyon Merkez Ağzı, Afyon: Afyon Kocatepe Üniversitesi A.M.A Yayınları. Caferoğlu, Ahmet (1994), Sivas ve Tokat İlleri Ağızlarından Topla- malar, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara. Caferoğlu, Ahmet (1994), Kuzeydoğu İllerimiz Ağızlarından Top- lamalar, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara. Caferoğlu, Ahmet (1994), Anadolu Ağızlarından Toplamalar, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara. Caferoğlu, Ahmet (1995), Orta Anadolu Ağızlarından Derlemeler, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara. Caferoğlu, Ahmet (1995), Güney Doğu İllerimiz AğızlarındanToplamalar, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara. Caferoğlu, Ahmet (1995), Doğu İllerimiz Ağızlarından Toplama- lar, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara. Caferoğlu, Ahmet (1995), Anadolu İlleri Ağızlarından Derlemeler, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara. Demir, Nurettin (2002), “Ağız Terimi Üzerine” Türkbilig 4,H. Üniv. Yay. Ankara. Ercilasun, Ahmet Bican (1983), Kars İli Ağızları, GÜ Yayınları, An- kara. Erdem, Mehmet DURSUN, Esra KİRİK (2012), Kahramanmaraş ve Yöresi Ağızları, Kahramanmaraş Valiliği yayınları, Kah- ramanmaraş. Ergin, Muharrem (2000), Türk Dil Bilgisi, Bayrak Yayınları, İstan- bul. Frıedman, Victor A. (2002). “Makedonya ve Civar Bölgelerde Bal- kan Türkçesi”, çeviren: Babür Turna, Türkler (Ansiklopedi- si), 20. Cilt, Ankara: Yeni Türkiye Yayınları, s. 455-463. Gedizli, Mehmet (2015), “Türkçede Ünlemler ve Temel işlevleri”, Ulusla- rarası Sosyal Araştırmalar Dergisi, Cilt: 8, Sayı: 36, Şubat. Gemalmaz, Efrasiyab (1999), “Ağız Bilimi Araştırmaları Üzerine Ge- nellemeler”, Ağız Araştırmaları Bilgi Şöleni, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara. Gülensoy, Tuncer (1988), Kütahya ve Yöresi Ağızları (İnceleme, Metinler, Sözlük), Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara. Gülensoy, Tuncer-ALKAYA, Ercan (2003). Türkiye Türkçesi Ağız- ları, Ankara: Akçağ Yayınları Gülsevin, Gürer (2002), Uşak İli Ağızları (Dil Özellikleri-Metinler - Sözlük), Türk Dil Kurumu yayınları, Ankara. Günay, Turgut (2003), Rize İli Ağızları (İnceleme-Metinler- Sözlük),Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara. Güneş, Bahadır (2012),“Karşılaştırmalı Ağız Araştırmalarının Önemi ve Türkiye’deki Karşılaştırmalı Ağız İncelemeleri Üzerine Bir De- neme”, Uluslararası Türkçe Edebiyat Kültür Eğitim Dergisi Sayı: 1/4 s. 20-44, Türkiye.Günşen, Ahmet (2012), “Balkan Türk Ağızlarının Tasnifleri Üzeri- ne Bir Değerlendirme” Turkish Studies - International Perio- dical For The Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 7/4, p. 111-129, Ankara-Turkey. Hacıeminoğlu, Necmettin (1992), Türk Dilinde Edatlar, MEB Ya- yınları, İstanbul. İlhan, Nadir (2009), “Sözlük Hazırlama İlkeleri, Çeşitleri ve Özellikle- ri”, Turkish Studies, International Periodical For the Langua- ges, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 4/4 Summer. Kalay, Emin (1998). Edirne İli Ağızları, Türk Dil Kurumu Yayın- ları, Ankara. Karaağaç, Günay (2012), Türkçenin Dil Bilgisi, Akçağ Yayınları, Ankara. Karahan, Leyla (1996), Anadolu Ağızlarının Sınıflandırılması, Türk Dil Kurumu yayınları, Ankara. Korkmaz, Zeynep (1992), Gramer Terimleri Sözlüğü, Türk Dil Ku- rumu Yayınları, Ankara. Korkmaz, Zeynep (1994), Güney-Batı Anadolu Ağızları, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara. Korkmaz, Zeynep (1994b), Nevşehir ve Yöresi Ağızları, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara. Öçalan, Muharrem (2004), Sakarya İli Ağızları 1.Cilt Giriş-İncele- me, Türk Dili ve Edebiyatı Ana Bilim Dalı Programı Türk Dili Doktora Tezi, Kayseri. Sis, Nesrin, Niymet Bahşi (2016) Anadolu Ağızlarında Ünlemler ve Fonsiyonları, İnternational Journal of Language Academy, Volume 4/1 Spring s. 143/155. Sökmen, İsmail (2016), Bismil Türkmen Ağzı, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara. Turan, Zikri (2006), Artvin İli Yusufeli İlçesi Uşhum Köyü Ağzı, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara. Türkiye›de halk ağzından derleme sözlüğü, Türk Dil Kurumu Ya- yınları, Ankara, 1993.