THE NOTİON OF GOD IN MANDAEISM IN ISLAMIC SOURCES AND MODERN PERIOD

Yıl 2025, Cilt: 8 Sayı: 3, 144 - 153

Bedriye Mehtap Tosyalı

https://doi.org/10.38004/sobad.1749878

Öz

As one of the few religious communities mentioned by name in the Qur’an, the Sabians (Mandaeans) have been interpreted and defined in various ways by both classical Islamic scholars and modern researchers throughout history. Referred to alongside Jews, Christians, and Zoroastrians in Qur’an, Mandeans were regarded as a recognized religious group by the Arabs during the time of the Qur’an’s revelation. However, these verses provide no explicit information about their core beliefs, rituals, or geographic location. This lack of detail has led to ongoing scholarly debate in both classical Islamic literature and contemporary religious studies. This study examines the Sabian conception of God as reflected in Islamic sources and modern interpretations, focusing on their monotheistic belief, understanding of intermediary beings (spiritual entities, stars, and planetary forms), and their dualistic cosmology. Drawing on both classical Islamic texts and Mandaean sources, the research aims to shed light on the theological understanding of God in Sabian thought.

Anahtar Kelimeler

History of Religions , “Sâbiî” , “Harrani” , Mandaean.

İSLAM KAYNAKLARINDA VE MODERN DÖNEM SÂBİÎLİK’TE TANRI TASAVVURU

Öz

Kur’ân-ı Kerîm’de ismen zikredilen dinî topluluklardan biri olan Sâbiîlik (Mandeizm), tarihsel süreç içerisinde gerek İslam âlimleri gerekse modern dönemdeki araştırmacılar tarafından farklı şekillerde tanımlanmış ve yorumlanmıştır. Kur’an’da Yahudilik, Hıristiyanlık ve Mecusilikle birlikte anılan bu topluluk, Kur’an’ın indiği dönemde Araplar tarafından tanınan bir dini cemaat olarak kabul edilmiştir. Ancak söz konusu ayetlerde inanç esasları, ritüelleri ve yaşadıkları coğrafyaya dair doğrudan bir bilgi yer almaması, Sâbiîliğin hem klasik İslam kaynaklarında hem de çağdaş dinler tarihi literatüründe tartışmalı bir konu haline gelmesine neden olmuştur. Bu çalışmada, İslam kaynaklarında ve modern dönemde farklı şekilde bahsedilen Sâbiîlerin Tanrı tasavvuru incelenmiş; onların tek Tanrı inancı, aracı varlıklar (ruhanîler, yıldızlar, heyâkil) anlayışı ve düalist kozmoloji çerçevesinde Tanrı ile ilişkileri karşılaştırmalı olarak ele alınmıştır. Bu araştırma hem klasik İslam metinlerindeki hem de modern dönem Sâbiî teolojisindeki tanrı anlayışını ortaya koymayı hedeflemektedir.

Anahtar Kelimeler

Dinler Tarihi , Sâbiîlik , Harranlılar , Mandenler.

Etik Beyan

Bu çalışmada taraf olabilecek herhangi bir kişi, kurum veya kuruluş arasında bir çıkar çatışması bulunmamaktadır. Çalışma konusu etik beyan iznini gerektirmemektedir.

Kaynakça

• Buckley, J. J. (1982). A Rehabilitation of Spirit Ruha in Mandaean Religion. History of Religions, 22(1), 60–84.
• Cerrahoğlu, İ. (1962). Kur’an-ı Kerim ve Sâbiîlik. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 10(1).
• Drower, E. S. (1937). The Mandaeans of Iraq and Iran: Their cults, customs, magic, legends and folklore. Oxford: Clarendon Press.
• Drower, E. S., & Macuch, R. (1963). A Mandaic dictionary. Oxford: Clarendon Press.
• Ebû Mansur el-Mâtürîdî. (2015). Te’vîlâtü’l-Kur’ân Tercümesi (Bekir Topaloğlu, Çev.; Yusuf Şevki Yavuz, Ed.; c. 1). İstanbul: Ensar Yayınları.
• el-Askalânî, A. b. H. (1415). el-İsâbe fî Temyîzi’s-Sahâbe (Cilt 1, 605). Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye.
• el-Bîrûnî, E. R. M. b. A. (1879). The chronology of the ancient nations (C. E. Sachau, Ed. & Trans.). London: W. H. Allen.
• el-Hasanî, Abdurrezzak. (1931). es-Sâbi’a Kadîmen ve Hadîsen. Mısır: Mektebetü’l-Hancı Yayınları.
• Eroğlu, A. H. (2013). Tanrı. Dinler Tarihi (A. H. Eroğlu, Ed.). Ankara: Ankara Üniversitesi Uzaktan Eğitim Yayınları.
• er-Râzî el-Cessâs, (1405 h.). Ahkâmu’l-Kur’ân (Muhammed Sâdık el-Kamhavî, Thk.; c. 3). Beyrut: Daru’l-İhyâü’t-Turâsi’l-Arabiyye.
• eş-Şehristânî, Muhammed b. Abdülkerim. (2013). el-Milel ve’n-Nihal: Dinler ve Mezhepler Tarihi (M. Tan, Çev.). İstanbul: Kabalcı Yayıncılık.
• et-Taberî, Ebu Cafer Muhammed b. Cerir. (1996). Câmiu’l-Beyân fî Te’vîli Âyi’l-Kur’ân (H. Karakaya & K. Aytekin, Çev.; Cilt 1). Hisar Yayınevi.
• Fahrüddin er-Râzî. (1988). Tefsîr-i Kebîr Mefâtîhu’l-Gayb (Ahmet Hikmet Ünalmış, Ed.; Suat Yıldırım, Lütfullah Cebeci, Sadık Kılıç & C. Sadık Doğru, Çev.; c. 3). Ankara: Huzur Yayınevi.
• Ez-Zemahşerî, el-Hârizmî. (2017). el-Keşşâf ‘an Hakâ’iki Ğavâmidı’t-Tenzîl ve Ûyuni’l-Ekâvîl fî Vucûhi’t-Te’vîl (Keşşaf Tefsiri) (Murat Sülün, Ed.; Ömer Çelik, Çev.; c. 1). İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları.
• Et-Taberî, E. C. M. b. C. (1996). Câmiu’l-Beyân fî Te’vîli Âyi’l-Kur’ân (Taberî Tefsiri) (Hasan Karakaya & Kerim Aytekin, Çev.; c. 1). İstanbul: Hisar Yayınevi.
• Gündüz, Ş. (2016). Sâbiîler: Son Gnostikler. İstanbul: Vadi Yayınları.
• Gündüz, Ş. (2018). İslam ve Sâbiîlik. İstanbul: Hikav Yayınları.
• Hamidullah, M. (2016). Aziz Kur’an: Çeviri ve açıklama (A. Baydar, Ed.; A. Hatip & M. Kanık, Çev.). Beyan Yayınları.
• İbn Hanbel, A. (1999). el-Müsned (Cilt 6, 25, 31). Beyrut: Müessesetü’r-Risâle Yayınları.
• İbn Hişâm, C. A (1411). es-Sîretü’n-Nebeviyye (Cilt 2). Beyrut: Dârü’l-Cîl Yayınları.
• İbn Nedîm. (2017). Kitâbü’l-Fihrist (Ed. M. Yolcu). İstanbul: Çıra Yayınları.
• Küçük, A., Tümer, G., & Küçük, M. A. (2016). Dinler Tarihi. Berikan Yayınevi.
• Mevdudi, M. S. E. A. (1991). Tefhîmu’l-Kur’ân (A. Bulaç ve Kurul, Çev.; Cilt 3). İstanbul: İnsan Yayınları.
• Sarıkçıoğlu, E. (2016). Başlangıçtan Günümüze Dinler Tarihi. Isparta: Fakülte Kitabevi Yayınları.
• Sicistânî, E. B. M. i. A. (1995). Kitâbu Garîbi’l-Kur’ân (Muhammed Edib Abdulvahid Cemran, Thk.). y.y.
• Ünalan, S. (2001). Risalet öncesinde Arap Yarımadası’ndaki Dinler ve Bir Peygamber Beklentisi. Fırat Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 6.