Safevî Hanedanının Son Yüzyılı: II. Tahmasb Dönemi İç ve Dış Mücadelelerinin Bir Analizi

Yıl 2024, Cilt: 25 Sayı: 54, 1 - 13, 30.06.2024

Alper Yıldırım

Öz

Safevî Hanedanının (1501-1736) İran’daki hâkimiyeti, XVIII. yüzyıla gelindiğinde iç ve dış mücadeleler nedeniyle sarsılmış durumdaydı. Bu dönemde Safevî yöneticilerinin zayıflıkları ve mezhepsel baskılar, ülke içerisindeki birliğin bozulmasına ve merkezî otoritenin sarsılmasına neden oldu. Zamanla İran'daki aşiretler arasında siyasî, sosyal ve mezhepsel gerilimler artarak isyanlar baş gösterdi. Bu durum ülke içerisinde farklı fraksiyonların oluşmasına sebep oldu. Bu karmaşık siyasî tablo, devleti iç ve dış müdahalelere daha da açık hale getirdi. Dışarıda Rusya ve Osmanlı, içeride ise Afganlar bunu fırsat bilerek ülkenin toprak bütünlüğüne tehdit oluşturdular. Böyle bir ortamda kendini şah ilan eden II. Tahmasb (1729-1732) tek başına mevcut sorunların üstesinden gelemeyince Nadir Afşar’dan (1736-1747) yardım istedi. Safevîlerin içinde bulunduğu bu durum ve yönetimsel problemler, hanedan değişikliğine kadar uzanacak olan sürecin kapısını araladı. Bu makale, II. Tahmasb dönemi Safevî Devleti’nin iç ve dış mücadelelerini incelemekte, bölgenin siyasî sorunlarına ve güç dengesindeki değişimlerine odaklanmaktadır. Bu doğrultuda müstakil olarak II. Tahmasb’ı merkeze alan bir çalışmaya rastlanmamıştır. Mevcut çalışmalar ise ağırlıklı olarak ilgili dönemin genel çerçevesini sunmaktan ibarettir. Diğerlerinden farklı olarak bu makale, Safevîlerin siyasî ve askerî mücadeleleri özelinde II. Tahmasb döneminin iç ve dış politikasına dair bir değerlendirme ortaya koymaktadır. Bu sayede Safevî Hanedanının tarihsel gelişiminde dönemin önemi vurgulanmıştır.

Anahtar Kelimeler

Tarih, İran, Safevîler, II. Tahmasb, Nadir Afşar

The Last Century of the Safavid Dynasty: An Analysis of the Internal and External Struggles of Tahmasb II

Öz

By the eighteenth century, the rule of the Safavid dynasty (1501-1736) in Iran had been shaken by internal and external struggles. In this period, the weaknesses of the Safavid rulers and sectarian pressures led to the breakdown of unity within the country and the shaking of the central authority. In time, political, social and sectarian tensions increased among the tribes in Iran and rebellions broke out. This led to the formation of different factions within the country. This complex political picture made the state even more vulnerable to internal and external interventions. Russia and the Ottomans on the outside and the Afghans on the inside took advantage of this situation and threatened the territorial integrity of the country. In such an environment, Tahmasb II (1729-1732), who proclaimed himself Shah, was unable to overcome these problems on his own and sought help from Nadir Afshar (1736-1747). The Safavid situation and administrative problems opened the door to a process that would lead to a dynastic change. This article examines the internal and external struggles of the Safavid State during the reign of Tahmasb II, focusing on the political problems of the region and the changes in the balance of power. In this respect, there is no independent study that focuses on Tahmasb II. The existing studies, on the other hand, mainly consist of presenting the general framework of the relevant period. Unlike others, this article reveals an assessment of the internal and foreign policy of the Tahmasb II period in the political and military struggles of the Safavids. In this way, the importance of the period in the historical development of the Safavid dynasty is emphasized.

Anahtar Kelimeler

History, Iran, Safavids, Tahmasb II, Nadir Afshar

Kaynakça

• BOA. A.{DVNSNMH.d... /7-197.
• BOA. CHR/40-1958.
• BOA. CHR/118-5899.
• 1734-1735 Osmanlı-İran Savaşı Mühimme Defteri. (2011). Haz. Kemal Erkan. İstanbul: Çamlıca Yayınları.
• “Afghan interlude”. Britannica Academic, Encyclopædia Britannica. 20 Jul. 1998. academic.eb.com/levels/collegiate/article/Afghan-interlude/3922. Accessed 24 Jul. 2023.
• Arunova M. R.; K. Z., Eşrefyan. (2015). Nadir Şah-ı Avşar. İstanbul: Selenge Yayınları.
• Ateş, Abdurrahman. (2002). Osmanlı-İran Siyasi İlişkileri (1720-1747). Ankara: Altınpost Yayınları.
• Azerbaycan Milli İlimler Akademiyası Mehemmed Füzuli Adına El Yazmalar İnstitutu. (2007). Nadir Şah Efşarın Mektublaşması. Farsçadan çev. Rauf Şeyxzamanlı. Bakı-Nurlan.
• Bosworth, C. E. (1998). “ṬAHMĀSP II”. The Encyclopedia of Islam (New Edision) Vol. 10. Fasc. 163-164. Leiden.
• Câferî, Alî Ekber. (1388). “Berresi ve Tahlîl-i Revâbıt-i Nâdir Şâh-i Efşâr ve Erâmenî”, Pejuheşnâme-yi Encümen-i Îrânî-yi Târîh. 1(1): Bahâr, 1-27.
• Dames, M. Longworth. “Abdālī”, in: Encyclopaedia of Islam, First Edition (1913-1936). Edited by M. Th. Houtsma, T.W. Arnold, R. Basset, R. Hartmann. Consulted online on 24 August 2023 http://dx.doi.org/10.1163/2214-871X_ei1_SIM_0146.
• Defterî, Fâtımâ. (1388). Nâdir Şâh. Tahran: Nigârîstân Kitâb.
• Ebû Sehl Nu’mân Efendi. (1990). Tedbîrât-ı Pesendîde. Haz. Ali İbrahim Savaş. Ankara: TTK Yayınları.
• Ebû’l-Hasan bin Muhammed Emîn Gülistânî. (BTY). Mücmelü’t Tevârîh. Çap-i Sevvom. Tahran: İntişârât-i Dânişgâh-i Tahran.
• Efşar, Cahangir Hüseyn. (2014). Azerbaycan Nadir Efşar Dövleti. Bakü: (YY).
• Esterâbâdî, Mîrzâ Mehdî Hân. (BTY). Dürre-yi Nâdirî: Târîh-i Asr-i Nâdîr Şâh, Nâşîr-i Çâpî: Vezâret-i Ferheng ve Âmuzeş-i Âlî Neşriyât, Nâşîr-i Dîcîtâlî: Merkez-i Tahkîkât-i Râyâne-yi Kâimiye İsfahân.
• Esterâbâdî, Muhammed Mehdî b. Muhammed Nâsır. (1394). Târîh-i Cihângüşâ-yi Nâdirî. Kaşmer: İntişârât-i Âlem-i Efrûz.
• Fraser, James. (1742). The History of Nadir Shah. London: Millar Press.
• Gilanentz, Petros di Sarkis. (1974). Osmanlı -İran-Rus İlişkilerine Ait İki Kaynak (I. Petros di Sarkis Gilanentz’in Kronolojisi / II. Nadir Şah Devrine Ait Bir Anonim Kronoloji). Terc. ve Haz. Hrand D. Andreasyan. İstanbul: İstanbul Edebiyat Fakültesi Yayınları.
• Gündüz, Tufan. (2008). “Safevîler”, DİA. 35. İstanbul: TDV Yayınları. 451-457.
• Hammer, Joseph Von. (1991). Büyük Osmanlı Tarihi-7. İstanbul: Üçdal Neşriyat.
• Janoter. (1363). Sefernâme-i Janoter (Asr-i Nâdir Şâh). Terc. Doktor Alî İkbâlî. İran: Sâzmân-i İntişârât-i Câvîdân.
• Kütükoğlu, Bekir. (1994). “Şah II. Tahmasb”. İstanbul: Vekayi’nüvis Makaleler. 319-332.
• Lockhart, L. (1938). Nadir Shah. London: Luzac and Co.
• Mervî Muhammed Kâzım. (1364). A’lâm-i Ârâ-yi Nâdirî. 1. İsfahân: Nakş-i Cihân Neşriyât.
• Minorsky, Vilademir. (1964). “Nâdir”, İslam Ansiklopedisi. 9. İstanbul: MEB Yayınları. 21-31.
• Minorsky, Vilademir. (1383). Îrân der Zamân-i Nâdir Şâh. Terc. Reşid Yâsmî. Telif: Alî Asger Abdullahî. Tahran: Dünyâ-yi Kitâb Neşriyât.
• Musâhîb, Gulâmhüseyin. (1381). “Nâdir Şâh”. Dâîretü’l Maârif-i Fârsî. 2. Tahran: Emirkebir Neşriyât. 2985-2986.
• Mustafa Nuri Paşa. (1980). Netayicü’l-Vukuat. 3-4. Ankara: TTK Yayınları.
• Nejâd, Muhammed Hüseyin Meymendî. (1393). Zendegî-yi Pormâcerâyî-yi Nâdir Şâh-i Efşâr. Tahran: İntişârât-i Bedrege-yi Câvîdân ve Dünyâ-yi Dâniş.
• Nevâyî, Abdülhüseyin. (1368). Nâdir Şâh ve Bâzmândegâneş Hemrâh bâ Nâmehâ-yi Sultânî ve Esnâd-i Siyâsî ve İdârî. Tahran: Zerrîn Neşriyât.
• Özcan, Azmi. (2006). “Nadir Şah”. DİA. 32. İstanbul TDV Yayınları. 276-277.
• Pour, Ali Djafar. (1977). Nadir Şah Devri’nde Osmanlı-İran Münasebetleri. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Osmanlı Müesseseleri ve Medeniyeti Tarih Kürsüsü (Basılmamış Doktora Tezi).
• Rasim, Ahmet. (1966-1967). Osmanlı Tarihi. Haz. Hakkı Dursun Yıldız. (BYY): Meydan Neşriyat.
• Recebli, Gezenfer (2013), Azerbaycan Tarihi (Oçerkler), Elm ve Tehsil Neşriyat, Bakü.
• Sadat, Sayed Shafiqula. (2017). Nadir Şah Döneminde Afganistan, Sakarya Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü. Sakarya: Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi.
• Saray, Mehmet. (2006). Türk-İran İlişkileri. Ankara: Atatürk Kültür Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Yayınları.
• Sertoğlu, Midhat. (2011). Mufassal Osmanlı Tarihi. 5. Ankara: TTK Yayınları.
• Sıfatgul, Mensûr. (1375), “Beroftâden-i Fermânrûyî-yi Efşâriyân ez Horâsân ve Setîzehâ-yi Pâyânî Efşâriyân bâ Kâcâriyân”. Faslnâme-yi Ferheng-i Târîh, Şomâre-yi Müselsel. 19: 293-338.
• Sırrı Efendi. (2012). Risâletü’t-Târîh-i Nâdir Şâh (Makâle-i Vâkı’a-ı Muhâsara-i Kars). Kitabevi Yayınları, Haz. İstanbul: Mehmet Yaşar Ertaş.
• Sumner, B. H. (1993). Büyük Petro ve Osmanlı İmparatorluğu. Terc. Eşref Bengi Özbilen. İstanbul: Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı.
• Süleymanov, Mehman. (2010). Nadir Şah. Tahran: Nigâr Endişe Neşriyat.
• Sykes, P. M. (1915). A History of Persia, II. London: The Macmillan Company.
• Şafak, Sâdık Rızâzâde. (1395). Nâdir Şâh. Tahran: Behzâd Neşriyât.
• Uzunçarşılı, İ. H. (2002). “XVIII. Asırda Osmanlı-İran Münasebetleri”. TÜRKLER. 12. Ankara: Yeni Türkiye Yayınları. 512-524.
• Yazıcı, Orhan (2016). “Safevî Hanedanlığı’nın Çöküşünde Afgan Aşiretlerin Rolü”. Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi. 9(47): 311-322.