Sources of Language and Historical Studies in the Early Republican Period and the Contributions of Hungarian Turkologists

Yıl 2024, Cilt: 25 Sayı: 55, 228 - 250, 31.12.2024

Seyithan Altaş

https://doi.org/10.70854/sobbiad.1577895

Öz

While conducting his research on Turkish history and language in the early republican period, Atatürk evaluated many studies in this field that had been conducted in Europe up until that time. In this regard, these should be taken into account when evaluating the historical foundations of both the Turkish History Thesis and the Turkish Language Theory. During the conduct of these researches, Hungarian Turkology was primarily used. XIX. Turkish-Hungarian relations, which have been developing in all respects since the second half of the century, have made significant progress in the years after the proclamation of the Republic. Atatürk’s sympathy for the Hungarians, his awareness of the Turkology studies carried out in Hungary and the studies of Hungarian historians and linguists were important factors in his research on the Turkish language and history. In the studies of Language and History, the contributions of Gyula Németh, László Rásonyi, Zoltán Gombocz, Ferenc Zajti and other Hungarian scientists, especially the opinions they put forward in the congresses, were interpreted as supporting Atatürk’s views on language and history. In this study, the scientific basis of the research conducted in the field of history and language in the early years of the Republic and the contributions of the studies of Hungarian Turkologists to this were discussed and evaluated.

Anahtar Kelimeler

Education, Turkish Language, Turkish History, Németh, László Rásonyi, Móricz

Erken Cumhuriyet Döneminde Dil ve Tarih Çalışmalarının Kaynakları ve Macar Türkologların Katkıları

Öz

Atatürk, erken cumhuriyet döneminde Türk tarihi ve dili ile ilgili araştırmalarını yaparken o zamana kadar Avrupa’da yapılan bu alandaki pek çok çalışmayı birlikte değerlendirmiştir. Bu bakımdan hem Türk Tarih Tezinin hem de Türk Dil teorisinin tarihsel dayanakları değerlendirilirken bunlar dikkate alınmalıdır. Bu araştırmaların yapılması esnasında da öncelikle Macar Türkolojisinden yararlanılmıştır. XIX. yüzyılın ikinci yarısından itibaren her bakımdan gelişme gösteren Türk-Macar ilişkileri Cumhuriyet’in ilanından sonraki yıllarda oldukça ilerleme kaydetmiştir. Atatürk’ün Türk dili ve tarihi ile ilgili araştırmalarında Macarlara olan sempatisi, Macaristan’da yapılan Türkoloji çalışmalarından haberdar olması ve Macar tarihçilerin ve dilcilerin çalışmaları bunda önemli bir etken olmuştur. Dil ve Tarih çalışmalarında Gyula Németh’in, László Rásonyi’nin Zoltán Gombocz’un, Ferenc Zajti’nin ve diğer Macar bilim insanlarının katkıları özellikle kurultaylarda ortaya koydukları görüşler Atatürk’ün dil ve tarih görüşlerini destekler mahiyette yorumlanmıştır. Bu çalışmada, Cumhuriyetin ilk yıllarında tarih ve dil alanında yapılan araştırmaların bilimsel dayanakları ve Macar Türkologların çalışmalarının buna katkıları ele alınmış ve değerlendirilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Eğitim, Türk Dili, Türk Tarihi, Németh, László Rásonyi, Móricz

Kaynakça

• Arşiv: Cumhurbaşkanlığı Arşivi (CBA)
• Arşiv: Cumhuriyet Tarihi Arşivi (BCA)
• Gazete: Cumhuriyet (1932)
• Gazete: Ulus (1932)
• Gazete: Milliyet (1932-1937)
• Gazete: Vakit (1932)
• Gazete: Az Est (1938)
• Gazete: Budapest Hirlap (1938)
• Gazete: Magyar Nemzet (1938)
• Gazete: Magyarország (1938)
• Gazete: Keleti Ujsag (1938)
• Gazete: Nepszava (1938)
• Gazete: Pesti Hírlap (1938)
• Gazete: Valóság (1938)
• Akyüz Y. (1994). Türk eğitim tarihi (Başlangıcından 1993’e kadar). İstanbul: Kültür Koleji Yayınları.
• Altınışık A. H. (2011). Atatürk-İnönü dönemi kültür politikaları temelinde Türk Tarih ve Türk Dil Kurumu. Yüksek Lisans Tezi, Ahi Evran Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Kırşehir.
• Arıkan Z. (1996). “Atatürk ve Tarih”. Çağdaş Türkiye Tarihi Araştırmaları Dergisi, 2(6) 19-32. https://dergipark.org.tr/tr/pub/cttad/issue/25231/266702
• Bailly J. S. (1779). Letters Sur L’origine Des Sciences et sur Celle Des Peuples De L’ Asie. Paris.
• Başgöz İ. (1999). Türkiye’nin eğitim çıkmazı ve Atatürk sorunlar, çözüm aramaları, uygulamaları, Ankara.
• Cahun L. (1876). Origine Touranienne De L’diome Qia A Précède En France Les Langues Aryennes, Paris.
• Campell J. (1890). The Hıttıtes Their Inscriptions and History Volume I. Toronto
• Çambel H. C. (1987). Makaleler-hatıralar bir imparatorluk nasıl battı?”. Ankara.
• Coşkun S. (2021). Atatürk Döneminde Türk-Macar Kültürel İlişkileri ve Ferenc Zajti (1919-1938). Yüksek Lisans Tezi, Muğla Sıtkı Koçman Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Muğla.
• Çolak, M. (2010). Atatürk, Macarlar ve Türk tarih tezi. Selçuk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi (27), 371-402. https://dergipark.org.tr/tr/pub/sutad/issue/26306/277275
• Çolak, M. (2010). “Gyula Németh’in Atatürk’e Yazdığı Mektup”, Türk Dünyası Tarih Dergisi (287), 56-60.
• Çolak, M. (2012). “Macarların Gözü ile Atatürk ve Türk Dil Devrimi”, The Szeged Conference proceedings of the 15th International Conference on Turkish Linguistics held on August 20-22, in Szeged. 1-15.
• Çolak, M. (2009). İstanbul Macar bilim enstitüsü (1916-1918). Karadeniz (3), 92-105.
• Çolak, M. (2024). Macar Türkolog Gyula Németh’in Atatürk ve kültür politikasına bakışı. Uluslararası Eğitim ve Tarih Araştırmaları Dergisi (Etajournal) 6(11), 80- 104. http://dx.doi.org/10.29228/eta.76624
• Carr, E. H., (2013). Tarih Nedir? İstanbul: İletişim Yayınları.
• Dangin F.T. (1907). Die sumerischen und akkadischen Königsinschriften, Leipzig. Demir G. Y. (2010). Türk tarih tezi ile Türk dil tezinin kavşağında güneş-dil teorisi. Uludağ Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi, (11)19, 385-396. https://dergipark.org.tr/tr/pub/sosbilder/issue/23073/246547
• Demirkan T. (2000). Macar turancıları. İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları.
• Dilaçar A. (1976). Prof. J. Németh’s Role in the Turkish Alphabet and language Reform, Hungaro-Turcica. Studies İn Honour Of Julıus Nemeth. (Ed.Gy. Kaldy-Nagy), Lorand Eötvös University, Budapest, 351-356. Doğan İ. (1991). Tanzimat’ın İki Ucu Münif Paşa ve Ali Suavi, (Sosyo-Pedagojik Bir Değerlendirme), İstanbul.
• Eren H. (2006). “Türk Dilinin Kurucusu ve Kurtarıcısı Atatürk”, Ankara Üniversitesi’nin 60. Kuruluş Yılı Armağanı, Atatürk ve Türk Dili ve Edebiyatı, Türk eğitimi ve Türk kültürü konusunda Seçme Yazılar. (Ed: Doğan Atılgan), Ankara. 89-100.
• Erkun F. V. (2003). Macar basınında Mustafa Kemal Atatürk, Ankara: Atatürk Araştırma Merkezi Yayınları.
• Ergin, O. N. (1977). Türkiye maarif tarihi. (c. V). İstanbul: Eser Matbaası.
• Ersanlı B. (2015). İktidar ve tarih Türkiye’de ‘resmi tarih’ tezinin oluşumu (1929-1937), İstanbul: İletişim Yayınları.
• Ferguson J. (1872). Rude stone monuments all countries their ages and uses. London.
• Fekete L. (1940). “Az új Törökország”, Budapest-Atatürk’ün ölümü münasebeti ile- (çev. M. Tayyip Gökbilgin), Türk Tarih, Arkeologya ve Etnografya Dergisi, S. IV, İstanbul: Maarif Matbaası, 1-6.
• Güngörmüş N. (1993). “Magyar tudósok szerepe a török nyelvújítási Mozgalomban”, Régi és új peregrináció Magyarok külföldön, külföldiek Magyarországon Nemzetközi Magyar Filológiai Társaság-Scriptum Kft. Budapest-Szeged. 16-18.
• György H. (1962). Gyula Németh armağanı. Ankara: TTK Basımevi.
• György H. (1983). “Musztafa Kemál Atatürk”, Elhangzott a Kemál Atatürk születésének 100. évfordulója alkalmából a Magyar Tudományos Akadémián rendezett tudományos konferencia megnyitó előadásaként 1981 október 28-án”, Világtörténet új folyam, 2. Szám, 67-74.
• Hommel, P. (1915). Sumero-Turkische wortvergleishungen, Munchen.
• Hüsamettin Efendi Abdi-Zade Hüseyin, (1918-1919), Amasya Tarihi. Inscription Tıglath Pleser I. Kıng of Assyrıa, (1857). (Çev: Sır Henry Rawlinson, Fox Talbot, Dr. Hincks, Dr. Oppert), London, 5, 18, 19, 49.
• İnan A. (1939). Atatürk ve tarih tezi. Belleten, 3(10), 243-246. https://dergipark.org.tr/tr/pub/ttkbelleten/issue/82736/1418546
• İnan A. (1998). Medeni bilgiler ve Mustafa Kemal Atatürk’ün el yazıları, Ankara: TTK Yayınları.
• Karal E. Z. (1988). “Atatürk’ün Türk Tarihi Tezi” Atatürkçülük, (II. Kitap) İstanbul. 157-164.
• Karagülmez M. (2021). “Macar elçilerinin gözüyle Gazi Mustafa Kemal Atatürk ve Türk devrimleri”, 9. Uluslararası Atatürk Kongresi Sempozyum Bildirileri Kitabı-12-15 Kasım 2019-Amasya, Cilt: 2, (Haz. Erdem Ünalan- Halit Aytuğ Tokur), Ankara. 1515-1543.
• Kansu M. M. (1966). Erzurum’dan ölümüne kadar Atatürk’le beraber C. I. Ankara: TTK Yayınları.
• Korkmaz Z. (2006). “Atatürk ve dilimiz”, Ankara Üniversitesi’nin 60. Kuruluş Yılı Armağanı, Atatürk ve Türk Dili ve Edebiyatı, Türk eğitimi ve Türk kültürü konusunda Seçme Yazılar. (Ed: Doğan Atılgan), Ankara. 11-17.
• Korkmaz Z. (1996), “Atatürk’ün düşünce sisteminde türk dilinin yeri”, Uluslararası Türk Dili Kongresi (26 Eylül 1988-3 Ekim 1988) AKDTYK, Türk Dil Kurumu Yayınları: 665, Ankara. 1-10.
• Korkmaz Z. (2006). “Dil inkılabı ve Atatürk’ün Türk diline bakış açısı, 10 Kasım 1986 günü İstanbul Üniversitesi’nde yaptığı konuşma”. Atatürk ve Türk Dili ve edebiyatı, Türk eğitimi ve Türk kültürü Konusunda Seçme Yazılar (Ed: Doğan Atılgan) Ankara Üniversitesi Yayınları, Ankara, 55-64.
• Köken N. (2002). Cumhuriyet Dönemi tarih anlayışları ve tarih eğitimi (1923-1960). Doktora Tezi, Süleyman Demirel Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Isparta.
• László Rásonyi’nin 1935-1936 yılı faaliyetleri hakkındaki 1 Eylül 1936 raporu. Rásonyi L. (2006). Doğu Avrupa’da Türklük, (Notl.,Yay., Haz: Yusuf Gedikli). İstanbul: Selenge Yayınları.
• Lewis B. Arthur D. (1832). A Grammar of the Turkish language with a Preliminary Discourse on the language and literature of the Turkish Nations, London.
• Marácz L. (2010). “The ‘Other’, Less Known Arguments In The ‘Ugrıc-Turkısh War’ And Its Consequences”, XIV. Türk Tarih Kongresi, 20-24 Eylül 2010, Kongreye Sunulan Bildiriler. C. 2. Orta Asya ve Kafkasya Tarihi, TTK. Ankara. 121-158.
• Medriczky A. (1937- 1938). “Kemal Atatürk a hadvezér, az államférfi és az Ember”, Túrán, VIIX. XX-XXI. évfolyam, 121-138.
• Móricz P. (1932). “Az újtörök történetírási mozgalom”, Turán, XV. évfolyam. I-IV. 1-6.
• Móricz P. (1933). “Gazi Musztafa Kemál és a Török Köztársaság alkotásai”, Túrán, 12, 7-15.
• Müftüoğlu A. H. (1341). Türk ve Macar lisanları hakkında tecrübe. Türk Yurdu, 2(11), 414-427.
• Namal Y. (2014). “Macar Türkolog Gyula Mészáros ve Türkiye’deki Çalışmaları”, XI. Milli Türkoloji Kongresi Bildirileri 11-13 Kasım C.2. İstanbul.
• Németh G. (1990). Az ujjaszűletett Törökország”, Törökök és Magyarok, Magyar Szemle, C.II, XIX (1933), Budapest, 328-333.
• Németh G. (1990). Törökök és Magyarok I, Budapest.
• Németh G. (1990). “Kisebb közlemények: Az új török írás”. In: Kakuk Zs. (szerk.)Törökök és magyarok II, Körösi Csorna Társaság, Budapest, 160-161.
• Oppert Jules, (1854), Expedition Scientifique en Mesopotamie, Paris.
• Németh G. (1859). Les İnscriptions Cuneiformes, Paris.
• Németh G. (1859). Reponse A Un Article critique De M. Ernest Renan, Paris.
• Orhonlu C. (1967). Atatürk ve tarih görüşü. Türk Kültürü, 61, 26-30.
• Özakıncı C. [e-mail]
• Özkul Y. E. (2017). Siyaset -tarih ilişkisi bağlamında Atatürk dönemi tarih kongreleri (1932-1937). Yüksek Lisans Tezi, Mersin Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Mersin.
• Özerdim, S. N. (2006). “Yazı Devrimini Kavrayamayanlar”, Ankara Üniversitesi’nin 60. Kuruluş Yılı Armağanı, Atatürk ve Türk Dili ve Edebiyatı, Türk eğitimi ve Türk kültürü konusunda Seçme Yazılar. (Ed: Doğan Atılgan), Ankara. 121-130. Pontus Meselesi, (1995). (Yay., haz: Yılmaz Kurt), Ankara: TBMM Basımevi.
• Özkul, Y. E. (2019). Akademik literatürde Türk tarih tezi sorunsalı. İzmir Sosyal Bilimler Dergisi, 1(1), 38-50. https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/849232
• Renan E. (1873). Rapport sur Les Travaux Du Conseil De La société Asıatıque, Journal Asiatıque Recueil De Memoires, Paris.
• Renan E. (1888). History of the People of İsrael. Till the Tıme of King David, London Revue Orientale et Americaine (ed: leon de Rosny), (1876), Paris.
• Sivrioğlu U. T. (2015). Aryan teorisi ve Türk tarih tezi. Akademik Tarih ve Düşünce Dergisi, 2(6), 1-27. https://dergipark.org.tr/tr/pub/atdd/issue/28223/299663
• Şimşir B. (2001). Atatürk ve yabancı devlet başkanları, C. 3. Ankara: TTK Basımevi,
• Toprak Z. (2015). Darwin’den Dersim’e cumhuriyet ve antropoloji. İstanbul.
• Türkdoğan O. (1979). “50. Yılında Atatürk’ün Dil ve Tarh Tezi” Türk Milli Eğitimin Dünü, Bugünü ve Geleceği, Ankara. 47-78.
• Ülkütaşır M. Ş. (1998). Atatürk ve Harf Devrimi, Cumhuriyet Yay., İstanbul.
• Üçüncü Türk Dil Kurultayı,1936, Tezler, Müzakereler, Zabıtları. TDK 1937, İstanbul. Devlet Matbaası.
• Türk tarihinin ana hatları, (1930). İstanbul: Devlet Matbaası.
• Végh J. (1928). “Az új törökség lelke”, Turán I-IV, XI. évfolyam, 34-37.
• Zoltán E. (2013). “A török nemzetépítés Atatürk korában”, Világtörténet, 1.127.