The Basic Attribute of Lutf as a Requirement of Divine Offer: Qāḍī ‘Abd al-Jabbār’s Interpretation of Aslah

Yıl 2024, Cilt: 25 Sayı: 55, 270 - 290, 31.12.2024

Dündar Akıcı

https://doi.org/10.70854/sobbiad.1589721

Öz

In the first years of Islamic thought, accepting the mind as a decisive reference by Mu‘tazila, prepare the ground for a number of differences at the point of solving the problems that arise in time. Moreover, these differences are not only between Mu‘tazila and the other theological schools but also appeared in the Mu‘tazila school. Of course, one of these differences it is the problem of aslah which means that it is imperative for God to create the best and most useful thing as the requirement of divine justice. The problem of aslah is in a close relation with the idea of justice which is the basic character of the divine acts and the other hand in a close connection with the thought of “vücûb ‘alellah” which imposes a certain necessity on God. The acceptance of all divine acts as fair and therefoe good, requires that everything was created to be good and useful. Thus, it is based on the fact that divine acts have a moral character. Qāḍī ‘Abd al-Jabbār (d. 415/1025) who is accepted as the basic reference for the principles of Mu‘tazilî thought tradition, he also had the opportunity to know the basic differences in the Mu'tazilî school about the problem of aslah. Because of he was evaluating the views of the scholars who lived before him, his comments about aslah are very important. In this study will be used the meanings of aslah and explain Qāḍī ‘Abd al-Jabbār’s thought about aslah in the context of related concepts.

Anahtar Kelimeler

Kalam, Mu’tazila, Qāḍī ‘Abd al-Jabbār, Obligation of God, Lutf, Aslah.

İlâhî Teklifin Bir Gereği Olan Lütfun Temel Niteliği: Kādî Abdülcebbâr’ın Aslah Yorumu

Öz

İslâm düşüncesinin teşekkül ettiği ilk yıllarda, aklın Mu‘tezile ekolü tarafından belirleyici bir referans olarak kabul edilmesi, zamanla ortaya çıkan kelâmî problemleri çözme noktasında birtakım farklılıklara zemin oluşturmuştur. Bu farklılıklar sadece diğer kelâmî ekollerle sınırlı kalmayıp Mu‘tezile ekolü içinde de kendini göstermiştir. Bu hususlardan biri de ilâhî adâletin gereği olarak en iyi ve en faydalı olanı yaratmanın Allah Teâlâ’ya zorunlu olduğunu ifade eden aslah görüşüdür. Aslah kavramı bir yönüyle ilâhî fiillerin temel niteliği olan adâlet sıfatıyla, diğer yönüyle ise ilâhî zâta birtakım zorunluluklar yükleyen vücûb ‘alellah düşüncesiyle yakın ilişki içerisindedir. Buna göre bütün ilâhî fiillerin âdil ve dolayısıyla hasen olduğu şeklindeki kabul, yaratılan her şeyin iyi ve faydalı olmasını gerektirmektedir. Böylece Mu‘tezile, ilâhî fiillerin ahlâkî bir karaktere sahip olduğunu temellendirmiş olmaktadır. Bu noktada Mu‘tezilî düşünce geleneğinin ilke ve esaslarına ulaşmada temel referans olarak kabul edilen Kādî Abdülcebbâr (ö. 415/1025), içerisinde yetiştiği ekolün aslah konusundaki farklılıklarını ayrıntılarıyla bilme imkânına sahip olmuştur. Dolayısıyla kendisinden önceki düşünürlerin görüşlerini toplu bir şekilde ele alıp yorumlaması yönüyle onun aslaha ilişkin değerlendirmeleri oldukça önem taşımaktadır. Çalışmamızın amacı, aslah kavramının hangi anlamlarda kullanıldığını tesbit etmenin ötesinde Kādî Abdülcebbâr’ın aslah yorumunu teklif ve lütuf kavramlarıyla olan ilişkisi çerçevesinde sunmaktır.

Anahtar Kelimeler

Kelam, Mu’tezile, Kādî Abdülcebbar, Vücûb ‘alellah, Lütuf, Aslah.

Kaynakça

• Abdülcebbâr, K. (1988). Şerhu’l-usûli’l-hamse. Kahire: Mektebetu Vehbe.
• Abdülcebbâr, K. (1962). el-Muġnî fî ebvâbi’t-tevhîd ve’l-‘adl. Kahire.
• Abdülcebbâr, K. (1983) el-Muhtasar fî usûli’d-dîn “Resâil fi’t-tevhîd ve’l-adl. Kahire.
• Ahmed, M. K. (1983). Mefhûmü’l-adl fî tefsîri’l-Mu’tezile li’l-Kur’âni’l-kerîm. Beyrut: Dârü’n-Nehdati’l-Arabiyye.
• Akın, M. (2013). Basra ve Bağdat Mu’tezile ekollerinin görüş ayrılıkları, Doktora Tezi, İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul.
• Akın, M. (2016). Mu’tezile’nin aslah teorisinde farklılaşması. Turkish Studies, 11(7), 31-42. http://dx.doi.org/10.7827/TurkishStudies.9667.
• Alp, H. (2023) Mu’tezile ve Eş’ariyye arasında ilahi sıfatlar: Kādî Abdülcebbar ve Ebû’l-Meâlî el-Cüveynî karşılaştırması, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul.
• Aydın, M. (2020). Aslah konusu bağlamında Mâtürîdî’nin Mu’tezile eleştirileri. İlahiyat Araştırmaları Dergisi, 14, 73-102. https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/2167911
• Aytepe, M. (2014). Kadı Abdülcebbar’da Lütuf Teorisi. Doktora tezi, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara.
• Aytepe, M. (2017). Lütuf teorisi çerçevesinde Allah-İnsan ilişkisinin Mu’tezilî yorumu. Dinbilimleri Akademik Araştırma Dergisi, 17(3), 237-276. https://doi.org/10.33415/daad.478324.
• Brunschvig, R. (2002). Mutezile ve aslah. çev. Hulusi Arslan. Din Bilimleri Akademik Araştırma Dergisi, (2)4, 235-249. https://isamveri.org/pdfdrg/D03296/2002_4/2002_4_ARSLANH.pdf
• Boşnak, M - Boşnak N. A. (2023). The preferences that reflect al-Zamakhshari's Mu'tazilite thought in al-Kashshaf: A survey in the context of the theory of lutf. Tefsir Araştırmaları Dergisi, 2(1), 103-121. https://doi.org/10.31121/tader.1319989.
• Cevizci, A. (1996). Felsefe sözlüğü. Ankara: Ekin Yayınları.
• Cüveynî. (1985). Kitâbü’l-İrşâd ilâ kavâtıi’l-edille fî usûli’l-i‘tikâd. Beyrut: Müessesetü’l-Kütübi’s-Sekafiyye.
• Çelebi, İ. (2002). İslam inanç sisteminde akılcılık ve Kadı Abdülcebbar. İstanbul: Rağbet Yayınları.
• Çelebi, İ. (2003). “Lutuf”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. Ankara: TDV Yayınları, 27/239-241.
• Dugaym, S. (1998). Mevsûâtü mustalahâti ‘ilmi’l-kelâmi’l-İslâmî. Beyrut: Mektebetü Lübnan Naşirun.
• Eş’ari, E. (1995). Makalatü’l-İslâmiyyin ve ihtilafü’l-musallin. Beyrut: Mektebetü’l-Asriyye.
• Hânim, İ. Y. (1993). Aslü’l-adl inde’l-Mu’tezile. Kahire: Dârü’l-Fikri’l-Arabî.
• Hourani, G. F. (1971). Islamic rationalism: the ethics of Abd al-Jabbar. London: Oxford University Press.
• İlhan, A. (1991). “Aslah”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. Ankara: TDV Yayınları, 3/495-496.
• Koç, H. (2014). Kādî Abdulcebbâr’a göre Allah-İnsan ilişkisinde ilahî yardım. Kelam Araştırmaları Dergisi, 12(1), 319-340. https://doi.org/10.18317/kader.34338.
• Koloğlu, O. Ş. (2011). Cübbailer’in Kelam Sistemi. İstanbul: İslam Araştırmaları Merkezi Yayınları.
• Koloğlu, O. Ş. (2011). Kādî Abdülcebbâr’ın düşüncesinde adâlet ilkesi: Kavramsal bir inceleme. Bursa: Emin Yayınları.
• Maviş, N. (2022). Naslar ve insan fıtratı bakımından teklif-i mâ lâ-yutak'ın konumu, Kilis 7 Aralık Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergsi, 9(1), 89-116. https://doi.org/10.46353/k7auifd.1076930
• Medkur, İ. (1983). el-Mu'cemü’l- felsefi. Kahire: el-Hey’etü’l-Âmme.
• Osman, A. (1971). Nazariyyetü’l-teklif ârâi’l-Kādî Abdülcebbâr el-Kelâmiyye. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle.
• Özdemir, M. (2001). İslam düşüncesinde kötülük problemi. İstanbul: Furkan Yayınları.
• Subhi, A. M. (1983). el-Felsefetü’l-ahlâkiyye fi’l-fikri’l-İslâmiyye. Kahire: Dârü’l-Maârif.
• Süt, A. (2015). İlahi teklifin ahlakî ve kelamî arka planı: Teklîf-i mâ lâ yutâk örneği. Mukaddime, 6(2), 283-308. https://doi.org/10.19059/mukaddime.210185.
• Tehânevi, M. (1996). Mevsû'atu Keşşâfu ıstılâhâti’l-fünûn ve’l-ulûm. Beyrut: Mektebetu Lübnan.
• Topaloğlu, B. (2013). Kelam terimleri sözlüğü. İstanbul: İSAM Yayınları.
• Tunç, C. (1992). “Bişr b. Mu‘temir”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. Ankara: TDV Yayınları, 6/223-224.