ÇOCUKLUK YAŞANTILARI VE SALDIRGANLIK: YETERSİZLİK HİSSİNİN ARACI ROLÜ

Yıl 2024, , 97 - 115, 31.01.2024

Nisanur Yıldızeli , Nisa Nur Ünal , Meryem Berrin Bulut

https://doi.org/10.21550/sosbilder.1321535

Öz

Saldırganlık, diğerlerine zarar verme amacıyla yapılan davranışlardır. 2-11 yaş aralığında bireyin deneyimleri çocukluk yaşantıları olarak ifade edilebilir. Yetersizlik duygusu ise bireyin kendini diğerlerinden eksik olarak gördüğü benlik algısıdır. Çalışmada, çocukluk yaşantılarının saldırganlık davranışı üzerindeki etkisinde yetersizlik duygusunun aracı rolü incelenmiş ve aynı zamanda çalışmanın değişkenlerinin katılımcıların bazı demografik özelliklerine göre farklılaşıp farklılaşmadığı ele alınmıştır. Bu kapsamda araştırmaya yaş aralığı 18-68 olan, 190 kadın (% 65,3) ve 101 erkek (% 34,7) gönüllü katılmıştır. Veriler Çocukluk Yaşantıları Ölçeği, Yetersizlik Duygusu Ölçeği ve Buss-Perry Saldırganlık Ölçeğiyle toplanmıştır. Verilerin çözümlenmesinde nicel analiz teknikleri kullanılmıştır. Korelasyon analizi sonucunda yetersizlik duygusu ile saldırganlık ve çocukluk yaşantıları arasında anlamlı ilişkiler bulunmuştur. Bağımsız gruplar t-testi sonucunda yetersizlik duygusu ve saldırganlığın katılımcıların eğitim durumlarına göre anlamlı şekilde farklılaştığı saptanmıştır. Çocukluk yaşantısının alt boyutlarından olan okul yaşantısı ile saldırganlık arasındaki ilişkide yetersizlik duygusunun aracı rol oynadığı görülmektedir. Elde edilen bulgular ilgili literatür temelinde tartışılmıştır. Akademisyenlere ve alan çalışanlarına önerilerde bulunulmuştur.

Anahtar Kelimeler

yetersizlik duygusu, yetersizlik, saldırganlık, çocukluk yaşantıları, okul yaşantısı

Childhood Experiences and Aggression: The Mediating Role of Sense of Inadequacy

Öz

Aggression includes behaviors that are done with the intention of harming others. The experiences of individuals between the ages of 2-11 can be expressed as childhood experiences. The sense of inadequacy is the sense of self that an individual sees as insufficient from others. This study aimed to investigate whether the feeling of inadequacy has a mediating role in the relationship between childhood experiences and aggressive behavior and also to examine whether the variables of the study differ according to some demographic characteristics. In this context, 291 volunteers, 190 women and 101 men. Data were collected with the Childhood Experiences Scale, Feeling of Inadequacy Scale, and Buss-Perry Aggression Scale. Quantitative analysis techniques were used. Significant relationships were found between feelings of inadequacy, aggression, and childhood experiences. Independent groups t-test findings showed that the sense of inadequacy and aggression differed significantly depending on the educational status. The mediation analysis showed that feelings of inadequacy played a mediating role in the relationship between school experiences and aggression. Findings were discussed on the basis of the relevant literature and suggestions were made to both academicians and field workers.

Anahtar Kelimeler

feeling of inadequacy, inadequacy, aggression, childhood experiences, school experiences

Kaynakça

• Adler, A. (1957). The progress of mankind. The Journal of Individual Psychology, 13(1), 9-13.
• Adler, A. (2004/1985). Yaşamın anlam ve amacı. (Çev: K. Şipal), Say Yayınları.
• Adler, A. (2008/1912). Nevroz sorunları. (Çev: A. Kılıçoğlu), Say Yayınları.
• Adler, A. (2009a/1918). Bireysel psikoloji. (Çev: A. Kılıçoğlu), Say Yayınları.
• Adler, A. (2009b/1927). İnsanı tanıma sanatı. (Çev: K. Şipal), Say Yayınları.
• Akdoğan, R. & Ceyhan, E. (2014a). Adleryen grupla psikolojik danışmanın yetersizlik duygusu ve psikolojik belirtiler üzerindeki etkisi. Türk Psikolojik Danışma ve Rehberlik Dergisi, 5(42), 280-293.
• Akdoğan, R. & Ceyhan, E. (2014b). Üniversite öğrencileri için yetersizlik duygusu ölçeğinin geliştirilmesi: Geçerlik ve güvenirlik analizleri. Türk Psikolojik Danışma ve Rehberlik Dergisi, 5(41), 117-128.
• Akman, A. (2022). Yetersizlik duygusunun kariyer geleceğine etkisi. Manisa Celal Bayar Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 20(1), 121-135.
• Algül, A., Ateş, M. A., Gülsün, M., Doruk, A., Semiz, Ü. B., Başoğlu, C., Ebrinç, S., Çetin, M. (2009). Antisosyal kişilik bozukluğu olgularında kendini yaralama davranışının saldırganlık, çocukluk çağı travmaları ve dissosiyasyon ile ilişkisi. Anadolu Psikiyatri Dergisi, 10(4), 278-285.
• Anda, R. F., Whitfield, C. L., Felitti, V. J., Chapman, D., Edwards, V. J., Dube, S. R., Williamson, D. F. (2002). Adverse childhood experiences, alcoholic parents, and later risk of alcoholism and depression. Psychiatric Services, 53(8), 1001-1009.
• Ansbacher, H. L. & Ansbacher, R. R. (1956). The individual psychology of Alfred Adler. Basic Books.
• Bahtiyar, M. (2019). Üniversite öğrencilerinde mükemmeliyetçilik özellikleri ve yetersizlik duygusu arasındaki ilişkinin çeşitli değişkenler açısından incelenmesi. (Yayımlanmamış yüksek lisans tezi). Bolu: Bolu Abant İzzet Baysal Üniversitesi Eğitim Bilimleri Enstitüsü.
• Ballard, M. E., Rattley, K. T., Fleming, W. C., Kidder-Ashley, P. (2004). School aggression and dispositional aggression among middle school boys. Research in Middle Level Education Online, 27(1), 1-11.
• Bandura, A. (1971). Social learning theory. General Learning Press.
• Berkowitz, L. (1989). Frustration-aggression hypothesis: Examination and reformulation. Psychological Bulletin, 106(1), 59-73.
• Beyazkürk, D., Anlıak, Ş., Çağlayan Dinçer, F. (2007). Çocuklukta akran ilişkileri ve arkadaşlık. Eurasian Journal of Educational Research, (26), 13-26.
• Bilger, H. (2018). Üniversite öğrencilerindeki yetersizlik duygularıyla öğrencilerin anne babalarına bağlanmaları arasındaki ilişki. (Yayımlanmamış yüksek lisans tezi). İstanbul: İstanbul Sabahattin Zaim Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Björkqvist, K. (2018). Gender differences in aggression. Current Opinion in Psychology, (19), 39-42.
• Borroni, S., Somma, A., Andershed, H., Maffei, C., Fossati, A. (2014). Psychopathy dimensions, big five traits, and dispositional aggression in adolescence: Issues of gender consistency. Personality and Individual Differences, 66, 199-203.
• Bozkurt, R. M. (2019). Üniversite öğrencilerinin yaşam kalitesi ile yakın ilişkilerdeki eğilimleri ve yetersizlik duygusu arasındaki ilişkinin incelenmesi. (Yayımlanmamış yüksek lisans tezi). İstanbul: Üsküdar Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Buss, A. H. & Perry, M. (1992). Saldırganlık anketi. Kişilik ve Sosyal Psikoloji Dergisi, 63(3), 452-459.
• Camadan, F. & Yazıcı, H. (2017). Üniversite öğrencilerinde gözlenen saldırganlık eğilimlerinin çeşitli değişkenler açısından incelenmesi. Yükseköğretim ve Bilim Dergisi, 7(2), 225-234.
• Carlisle, N. & Rofes, E. (2007). School bullying: Do adult survivors perceive long-term effects? Traumatology, 13(1), 16-26.
• Chapman, D. P., Whitfield, C. L., Felitti, V. J., Dube, S. R., Edwards, V. J., Anda, R. F. (2004). Adverse childhood experiences and the risk of depressive disorders in adulthood. Journal of Affective Disorders, 82(2), 217-225.
• Chen, E., Langer, D. A., Raphaelson, Y. E., Matthews, K. A. (2004). Socioeconomic status and health in adolescents: The role of stress interpretations. Child Development, 75(4), 1039-1052.
• Cowan, G. & Mills, R. D. (2004). Personal inadequacy and intimacy predictors of men’s hostility toward women. Sex Roles, 51(1), 67-78.
• Çelikkaleli, Ö., Balcı, F. A., Çapri, B., Büte, M. (2009). İlköğretim öğretmenlerinin istenmeyen öğrenci davranışlarının nedenleri üzerine görüşleri. İlköğretim Online, 8(3), 625-636.
• Çetinkaya Yıldız, E. & Sümer, Z. (2010). Saldırgan davranışlarını yordamada çevresel risk, çevresel güvenlik ve okul iklimi algısı. Türk Psikolojik Danışma ve Rehberlik Dergisi, 4(34), 161-173.
• Çimşir, E. & Akdoğan, R. (2019). Yalnızlık ve yetersizlik duygusu arasındaki ilişkide kendini saklamanın aracı rolü. Anadolu Journal of Educational Sciences International, 9(1), 111-128.
• Çobanoğlu, A. N. (2020). Üniversite öğrencilerinde algılanan anne baba tutumları ile mükemmeliyetçilik ve yetersizlik duygusu arasındaki ilişki. (Yayımlanmamış yüksek lisans tezi). İstanbul: İstanbul Okan Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Damon, W. (2003). Dominance, sexism, and inadequacy: Testing a compensatory conceptualization in a sample of heterosexual men involved in SM. Journal of Psychology & Human Sexuality, 14(4), 25-45.
• Demirtaş Madran, H. A. (2012). Buss-Perry saldırganlık ölçeğinin Türkçe formunun geçerlik ve güvenirlik çalışması. Türk Psikoloji Dergisi, 24(2), 1-6.
• Doğan, T. & Yavuz, K. (2020). Yetişkinlerde psikolojik sağlamlık, olumlu çocukluk deneyimleri ve algılanan mutluluk. Psikiyatride Güncel Yaklaşımlar, 12(1), 312-330.
• Eker, İ. & Yılmaz, B. (2016). Risk alma davranışı: Çocukluk çağı travmaları ve benlik saygısı temelinde bir değerlendirme. Klinik Psikiyatri Dergisi, 19(1), 27-36.
• Ekşi, H., Sevim, E., Kurt, B. (2016). Psikolojik doğum sırası ile yetersizlik duygusunun yetişkin bağlanma stillerini yordama düzeyinin incelenmesi. İlköğretim Online, 15(3), 1054-1065.
• Ericson, E. H. (1968). Identity: Youth and crisis. W. W. Norton & Company.
• Gibb, S. J., Fergusson, D. M., Horwood, L. J. (2012). Childhood family income and life outcomes in adulthood: Findings from a 30-year longitudinal study in New Zealand. Social Science & Medicine, 74(12), 1979-1986.
• Goleman, D. (1996). Emotional intelligence: Why it can matter more than IQ. Learning, 24(6), 49-50.
• Gündüz, A. & Gündoğmuş, İ. (2019). Üniversite öğrencilerinde çocukluk çağı olumsuz yaşantıları ile otomatik düşünceler, ara inançlar, uyumsuz şemalar, anksiyete ve depresif belirti şiddeti ve yaşam kalitesi arasındaki ilişki. Klinik Psikiyatri Dergisi, 22(4), 424-435.
• Gündüz, A., Yaşar, A. B., Gündoğmuş, İ., Savran, C., Konuk, E. (2018). Çocukluk çağı olumsuz yaşantılar ölçeği Türkçe formunun geçerlilik ve güvenilirlik çalışması. Anadolu Psikiyatri Dergisi, 19(1), 68-75.
• Harland, P., Reijneveld, S. A., Brugman, E., Verloove-Vanhorick, S. P., Verhulst, F. C. (2002). Family factors and life events as risk factors for behavioral and emotional problems in children. European Child & Adolescent Psychiatry, 11(4), 176-184.
• Hayes, A. F., Preacher, K. J. (2013). Conditional process modeling: Using structural equation modeling to examine contingent causal processes. G. R. Hancock, R. O. Mueller (Ed.), Structural Equation Modeling: A Second Course içinde (219-266. ss.), IAP Information Age Publishing.
• Huesmann, L. R., Eron, L. D., Lefkowitz, M. M., Walder, L. O. (1984). The stability of aggression over time and generations. Developmental Psychology, 20(6), 1120-1134.
• İnci, S. B. (2015). Esrar bağımlılarında algılanan ebeveyn kabul reddinin, psikolojik uyumları ve yetişkinlikteki yakın ilişkiler üzerindeki etkilerinin incelenmesi. (Yayımlanmamış yüksek lisans tezi). İzmir: Ege Üniversitesi Sağlık Bilimleri Enstitüsü.
• İnik, A. (2020). Çocukluk çağı travmatik yaşantıların, yetişkinlik dönemi özgüven ve yaşam doyumu ile ilişkisinin incelenmesi. (Yayımlanmamış yüksek lisans tezi). İstanbul: İstanbul Gelişim Üniversitesi Lisansüstü Eğitim Enstitüsü.
• Karataş, Z. (2008). Lise öğrencilerinde öfke ve saldırganlık. Çukurova Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 17(3), 277-294.
• Karataş, Z., Yavuzer, Y., Gündoğdu, R. (2019). Beliren yetişkinlikte saldırganlık: Kişisel ve ailesel risk faktörleri. Mersin Üniversitesi Eğitim Fakültesi Dergisi, 15(1), 61-85.
• Karslı, N. (2020). Üniversite öğrencilerinde saldırganlık ve dindarlık ilişkisi. Trabzon İlahiyat Dergisi, 7(1), 305-338.
• Kaymak Özmen, S. (2004). Aile içinde öfke ve saldırganlığın yansımaları. Ankara Üniversitesi Eğitim Bilimleri Fakültesi Dergisi, 37(2), 27-39.
• Kern, C. W. & Watts, R. E. (2018). Adlerian counseling. TCA Journal, 21(1), 85-96.
• Kılıç, M., Yağcı, F., Polat, Z. (2022). İşitme kayıplı yetişkinlerde sosyal kaygı ve saldırganlık arasındaki ı̇lişkinin araştırılması. Hacettepe University Faculty of Health Sciences Journal, 9(2), 344-361.
• Kılıç, S. & Öksüz, Y. (2020). Üniversite öğrencilerinin yetersizlik duygusu ile genel aidiyet düzeyleri arasındaki ilişki. Ondokuz Mayıs Üniversitesi Eğitim Fakültesi Dergisi, 39(2), 216-225.
• Kınıklı, E. N. (2021). Genç yetişkinlerde sosyal medya bağımlılığının aile bütünlük duygusu ve saldırganlık davranışı ile ilişkisinin incelenmesi. (Yayımlanmamış yüksek lisans tezi). İstanbul: İstanbul Gelişim Üniversitesi Lisansüstü Eğitim Enstitüsü.
• Kızıltaş, A. (2017). Üniversite öğrencilerinin saldırganlık düzeylerinin yetersizlik duyguları açısından incelenmesi. Tıbbi Sosyal Hizmet Dergisi, (8), 25-35.
• Kiraz, S. (2015). “Hayvan”da ve “insan”da saldırganlık üzerine psikolojik ve felsefi bir inceleme. Felsefi ve Sosyal Bilimler Dergisi (FLSF), (19), 119-136.
• Kokko, K. & Pulkkinen, L. (2005). Stability of aggressive behavior from childhood to middle age in women and men. Aggressive Behavior, 31(5), 485-497.
• Kokko, K., Pulkkinen, L., Huesmann, L. R., Dubow, E. F., Boxer, P. (2009). Intensity of aggression in childhood as a predictor of different forms of adult aggression: A two‐country (Finland and United States) analysis. Journal of Research on Adolescence, 19(1), 9-34.
• Kolisnyk, L., Čekrlija, Đ., Kalagurka, B. (2020). Peculiarities of superiority and inferiority complexes of Ukrainians. Mental Health: Global Challenges Journal, 3(2), 38-38.
• Köksal, F. (1991). Denetim odağı ile saldırgan davranışlar arasındaki ilişkiler. (Yayımlanmamış doktora tezi). Erzurum: Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Kulakçı Altınbaş, H., Korkmaz Aslan, G., Kuzlu Ayyıldız, T., Ayoğlu, F. N., Veren, F. (2016). Üniversite öğrencilerinin çocukluk döneminde yaşadıkları örseleyici davranışların öfke durumları üzerine etkisi. TAF Preventive Medicine Bulletin, 15(6), 518-524.
• Kupersmidt, J. B. & Coie, J. D. (1990). Preadolescent peer status, aggression, and school adjustment as predictors of externalizing problems in adolescence. Child Development, 61(5), 1350-1362.
• Lund, R., Nielsen, K. K., Hansen, D. H., Kriegbaum, M., Molbo, D., Due, P., Christensen, U. (2009). Exposure to bullying at school and depression in adulthood: A study of Danish men born in 1953. The European Journal of Public Health, 19(1), 111-116.
• Manap, A. (2015). Çocukluk yaşantıları ölçeğinin geliştirilmesi: Geçerlik ve güvenirlik çalışması. Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, 8(41), 822-826.
• Miller, G. E. (1994). School violence miniseries impressions and implications. School Psychology Review, 23(2), 257-261.
• Millî Eğitim Bakanlığı (MEB) (2022, Haziran 30). Ortaöğretim kurumlarına ilişkin merkezi sınav. https://www.meb.gov.tr/2022-ortaogretim-kurumlarina-iliskin-merkezi-sinav-raporu/haber/26870/tr
• Mosak, H. H. & Maniacci, M. (2011). Adlerian psychotherapy. R. J. Corsini, D. Wedding (Ed.), Current Psychotherapies içinde (67-107. ss.), Brooks/Cole Publishing.
• Mosak, H. H. (1989). Current psychotherapies. R. J. Corsini, D. Wedding (Ed.), Adlerian Psychotherapy içinde (65-118. ss.), F. E. Peacock Publishers.
• Murdock, N. L. (2022/1927). Psikolojik danışma ve psikoterapi kuramları. (Çev: F. Akkoyun), Nobel Yayınevi.
• Nesdale, D. & Lambert, A. (2007). Effects of experimentally induced peer-group rejection on children’s risk-taking behaviour. European Journal of Developmental Psychology, 5(1), 19-38.
• Nock, M. K., Prinstein, M. J., Sterba, S. K. (2009). Revealing the form and function of self-injurious thoughts and behaviors: A real-time ecological assessment study among adolescents and young adults. Journal of Abnormal Psychology, 118(4), 816-827.
• Ögel, K., Tarı, I., Yılmazçetin Eke, C. (2005). Okullarda suç ve şiddeti önleme. Yeniden Yayınları.
• Ölçme, Seçme ve Yerleştirme Merkezi (ÖSYM) (2020, Aralık 5). 2020-YKS değerlendirme raporu. https://www.osym.gov.tr/TR,20698/2020-yks-degerlendirme-raporu.html
• Örsel, S., Karadağ, H., Kahiloğulları, A. K., Aktaş, E. A. (2011). Psikiyatri hastalarında çocukluk çağı travmalarının sıklığı ve psikopatoloji ile ilişkisi. Anadolu Psikiyatri Dergisi, 12(2), 130-136.
• Öztürk, N. (2008). Orta öğretim 9. sınıf öğrencilerinin saldırganlık düzeylerinin bazı değişkenler açısından incelenmesi. (Yayımlanmamış yüksek lisans tezi). Malatya: İnönü Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Preacher, K. J. & Hayes, A. F. (2008). Asymptotic and resampling strategies for assessing and comparing indirect effects in multiple mediator models. Behavior Research Methods, 40(3), 879-891.
• Rutter, M. & Quinton, D. (1984). Parental psychiatric disorder: Effects on children. Psychological Medicine, 14(4), 853-880.
• Sakyi, K. S., Surkan, P. J., Fombonne, E., Chollet, A., Melchior, M. (2015). Childhood friendships and psychological difficulties in young adulthood: An 18-year follow-up study. European Child & Adolescent Psychiatry, 24(7), 815-826.
• Santrock, J. W. (2020). Yaşam boyu gelişim. (Çev: G. Yüksel), Nobel Akademik Yayıncılık.
• Scharf, S. C. (2000). Gender differences in adolescent aggression: An analysis of instrumentality vs. Expressiveness. (Yayımlanmamış doktora tezi). Michigan: Michigan University.
• Schilling, E. A., Aseltine, R. H., Gore, S. (2007). Adverse childhood experiences and mental health in young adults: A longitudinal survey. BMC Public Health, 7(30), 1-10.
• Shulmann, B. H. (1962). The family constellation in personality diagnosis. Journal of Individual Psychology, 18(1), 35-47.
• Singer, J. L., Singer, D. G., Rapaczynski, W. S. (1984). Family patterns and television viewing as predictors of children’s beliefs and aggression. Journal of Communication, 34(2), 73-89.
• Sofuoğlu, Z., Oral, R., Aydın, F., Cankardeş, S., Kandemirci, B., Koç, F., Halıcıoğlu, O., Akşit, S. (2014). Türkiye’nin üç ilinde olumsuz çocukluk çağı deneyimleri epidemiyolojik çalışması. Türk Pediatri Arşivi, 49(1), 47-56.
• Sweeney, T. J. (1989). Adlerian counseling: A practical approach for a new decade. Accelerated Development Inc.
• Şimşek, D. E. (2017). Yetişkin bireylerde çocukluk çağı travmaları ile saldırganlık düzeyleri arasındaki ilişki. (Yayımlanmamış yüksek lisans tezi). İstanbul: Üsküdar Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Taner Derman, M. (2011). Farklı sosyoekonomik düzeylerdeki 10-11 yaş çocuklarına uygulanan empati eğitim programının saldırganlık düzeyleri üzerindeki etkisi. (Yayımlanmamış doktora tezi). Bursa: Uludağ Üniversitesi Eğitim Bilimleri Enstitüsü.
• Tektaş, D. (2021). Hatay örnekleminde yetişkinlerde çocukluk çağı travmalarının şiddete yönelik tutum, şiddet eğilimi ve saldırganlık üzerine etkisi. (Yayımlanmamış yüksek lisans tezi). İstanbul: Haliç Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Tripathy, M. (2017). A study on the effect of academic achievement on inferiority-insecurity feeling. Mediterranean Journal of Basic and Applied Sciences (MJBAS), 1(1), 316-327.
• Trochim, W. M. & Donnelly, J. P. (2006). The research methods knowledge base. Atomic Day.
• Uzbaş, A. & Topçu, Z. (2010). The prevalence of aggressive and violent behaviors among elementary school students. Elementary Education Online, 9(1), 93-105.
• Vuoksimaa, E., Rose, R. J., Pulkkinen, L., Palviainen, T., Rimfeld, K., Lundström, S., Bartels, M., van Beijsterveldt, C., Hendriks, A., de Zeeuw, E. L., Plomin, R., Lichtenstein, P., Boomsma, D. İ., Kaprio, J. (2021). Higher aggression is related to poorer academic performance in compulsory education. Journal of Child Psychology and Psychiatry, 62(3), 327-338.
• Wolf, K. C. & Kupchik, A. (2017). School suspensions and adverse experiences in adulthood. Justice Quarterly, 34(3), 407-430.
• Yamak, B., İmamoğlu, O., Eliöz, M., Çebi, M., İslamoğlu, İ. (2019). Spor lisesi ve spor bilimleri fakültesi öğrencilerinin öfke ve saldırganlık düzeylerinin araştırılması. OPUS International Journal of Society Researches, 14(20), 314-332.
• Yıldız, İ., Temel Mert, Z. T., Akgül Gündoğdu, N. (2021). Ortaokul öğrencilerinde okul yaşam kalitesi ve saldırganlık arasındaki ilişki. Turkish Journal of Family Medicine and Primary Care, 15(2), 236-243.
• Yıldız, S. (2004). Ebeveyn tutumları ve saldırganlık. Polis Bilimleri Dergisi, 6(3-4), 131-150.
• Yörük, S. (2020). Üniversite öğrencilerinde öfke ve saldırganlığı etkileyen duygu ve düşünceler ile ilişkili faktörler. Journal of Academic Research in Nursing, 6(3), 561-570.
• Zengin, Ö. (2018). Bilim insanlarının çocukluk yaşantıları ve bilimsel kariyer süreçleri. (Yayımlanmamış yüksek lisans tezi). Rize: Recep Tayyip Erdoğan Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü.
• Zulliger, H. (2005/1969). Çocuklarımızın korkuları. (Çev: K. Şipal), Cem Yayıncılık.