HACIBEYZADE AHMED MUHTAR’IN GÖZÜNDEN BURSA’DA SOSYOEKONOMİK HAYAT

Yıl 2025, Cilt: 26 Sayı: 49, 651 - 676, 31.07.2025

Cengiz Keskin

https://doi.org/10.21550/sosbilder.1621774

Öz

Bursa, Osmanlı Devleti’nin ilk fethettiği bölgelerden biridir. İstanbul’a yakınlığı ve stratejik konumundan dolayı bu kente ayrı bir gözle bakılmış, devletin sonuna kadar değerinden bir şey kaybetmemiştir. Tarih araştırmalarında daha çok siyasi sahanın değerlendirildiği, sosyoekonomik perspektifin ise ikinci planda kaldığı söylenebilir. Hacıbeyzade Ahmed Muhtar tarafından kaleme alınan Bursa Sergisi Rehberi isimli eser, sosyoekonomik yapının ele alındığı nadir eserlerden biridir. Mezkûr çalışma bu nedenle değerlendirilmeye uygun bulunmuştur. Bu çalışmada Bursa’nın engin siyasi tarihine, idari, demografik ve coğrafi özelliklerine kısaca değinildikten sonra, bahsedilen eser temelinde şehrin sosyoekonomik yapısına odaklanılmıştır. Monografik olarak ele alınan Bursa şehrinin özgün ve farklı nitelikleri ön plana çıkarılmış, şehrin yıllar içinde geçirdiği ekonomik ve toplumsal süreç izah edilmiştir. 1923 yılına ait veriler ile önceki yıllara ait veriler mukayese edilmiş, Bursa’nın yeni kimliği ortaya konulmuştur.

Anahtar Kelimeler

Bursa , Hacıbeyzade Ahmed Muhtar , 1923 , Bursa sergisi rehberi , sosyoekonomik hayat

Etik Beyan

Makale araştırma ve yayın etiğine uygun olarak hazırlanmıştır. Yapılan bu çalışma etik kurul izni gerektirmemektedir.

Socio-Economic Life in Bursa Through the Eyes of Hacıbeyzade Ahmed Muhtar

Öz

Bursa is one of the first regions conquered by the Ottoman Empire. Due to its proximity to Istanbul and its strategic location, this city was viewed with a special eye and did not lose any of its value until the end of the state. It can be said that in historical research, the political field is mostly evaluated and the socio-economic perspective remains in the background. The work titled Bursa Exhibition Guide written by Hacıbeyzade Ahmed Muhtar is one of the rare works that deals with the socio-economic structure. For this reason, the study was found suitable for evaluation. In this study, after briefly mentioning the vast political history, administrative, demographic and geographical characteristics of Bursa, the socio-economic structure of the city is focused on the basis of the mentioned work. The unique and different characteristics of the city of Bursa, which was handled monographically, were highlighted and the economic and social processes the city went through over the years were explained. Data from 1923 was compared with data from previous years, and Bursa’s new identity was revealed.

Anahtar Kelimeler

Bursa , Hacıbeyzade Ahmed Muhtar , 1923 , Bursa exhibition guide , socio-economic life

Kaynakça

• Abdülkadir, M. (2009). Bursa tarihi kılavuzu. M. F. Birgül, L. Çanaklı (Haz.), Bursa İl Özel İdaresi.
• Akkuş, M. (2008). 19. yüzyılda Bursa’daki ipek ticaretini geliştirmeye yönelik bir kurum: Vapur kumpanyası ve nizamnamesi. OTAM Ankara Üniversitesi Osmanlı Tarihi Araştırma ve Uygulama Merkezi Dergisi, (24), 1-20.
• Akkuş, T. (2008). Meşrutiyet’ten Cumhuriyet’e Bursa kent tarihinde gayrimüslimler. (Yayımlanmamış doktora tezi). İzmir: Dokuz Eylül Üniversitesi Atatürk İlkeleri ve İnkîlap Tarihi Enstitüsü.
• Aktar, A. (2008) Bursa’da devlet ve ekonomi bir masaldı Bursa. E. Yenal (Haz.), Yapı Kredi Yayınları.
• Alkan Günay, N. (2009). Modernleşme Dönemi Bursa’sında ulaşımdaki gelişmeler. C. Çiftçi (Ed.), Osmanlı Modernleşmesi ve Bursa Bildirileri içinde (251-269. ss.), Osmangazi Belediyesi Yayınları.
• Arslan, H. (2001). XVI. yüzyılda Osmanlı toplumunda yönetim, nüfus, iskân, göç ve sürgün. Kaknüs Yayınları.
• Baykal, K. (1993). Bursa ve anıtları. Hâkimiyet Tesisleri.
• Cebesoy, A. F. (1953). Millî Mücadele hatıraları. Vatan Neşriyat.
• Cuinet, V. (1894). La Turquie d’Asie : géographie administrative, statistique, descriptive et raisonnée de chaque province de l’Asie-Mineure. Ernest Leroux.
• Çiftçi, C. (2013). 1837-1908 sürecinde Bursa’da koza üreticiliği ve ipekli dokuma sektörü. Uludağ Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi, 4(24), 1-18.
• Çiftçi, C. (2017). Bursa’da ipekçilik (1837-1990). Bursa Büyükşehir Belediyesi Yayınları.
• Çizakça, M. (1980). A short history of the Bursa silk industry (1500-1900). Journal of The Economic and Social History of The Orient, (23), 142-152.
• Dalsar, F. (1960). Türk sanayi ve ticaret tarihinde Bursa’da ipekçilik. İstanbul Üniversitesi İktisat Fakültesi Yayınları.
• Davutoğlu, A. (2016). Medeniyetler ve şehirler. Küre Yayınları.
• Dinçer, G. (1997). Ankara’nın başkent oluşunun anlamı. Atatürk Araştırma Merkezi Dergisi, (37), 225-247.
• Dörtok Abacı, Z. (2006). İngiliz konsolosluk belgeleri ışığında Bursa ekonomisi (1848-1896). Uludağ Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi, 7(11), 159-171.
• Durak, S. (2003). Bir modernleşme projesi olarak Anadolu’da demiryolları ve Bursa-Mudanya demiryolu hattı. (Yayımlanmamış yüksek lisans tezi). Bursa: Uludağ Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü.
• Erder, L. T. (1976). The making of industrial Bursa: Economic activity and population in a Turkish city 1835-1975. (Yayımlanmamış doktora tezi). Princeton: Princeton University.
• Erünal, E. (2023). The economic and population geography of the Bursa region, 1820-1870. (Yayımlanmamış doktora tezi). İstanbul: Koç Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Fatma Hayrünisa. (2010). 1896 baharında Bursa (Orijinal ismi: Hüdâvendigâr Vilayetinde kısmen bir cevelan). N. Özdemir (Haz.), Bursa Kültür A. Ş.
• Günaydın, N. & Kaplanoğlu, R. (2000). Seyahatnamelerde Bursa. Bursa Ticaret Borsası Yayınları.
• Hacıbeyzade Ahmed Muhtar (1311/1894). Şair hanımlarımız. Matbaa-i Safa ve Enver.
• Hacıbeyzade Ahmed Muhtar (1314/1897). Osmanlı memleketleri. Şirket-i Sahafiyye-i Osmaniye Matbaası.
• Hacıbeyzade Ahmed Muhtar (1339/1932). Bursa sergisi rehberi. Ahmed İhsan ve Şürekası Matbaa-i Halik ve Osmanlı Şirketi.
• Hasan Tâib. (2007). Hatıra ya da Bursa’nın aynası hatıra-yâhud-mir’ât-ı Burûsa. M. F. Birgül (Haz.), Gaye Kitabevi.
• Hülagü, O. (2001). Millî Mücadele’de Bursa. Emre Yayınları.
• İbnülcemal Ahmet Tevfik (2006). Velosipet ile bir cevelan. (Çev: C. Kayra), Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları.
• İnalcık, H. (1992). Bursa. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi (DİA), 6, (445-449. ss.), Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
• Kalenderoğlu, M. (2021). Muhibban dergisinin II. Meşrutiyet Dönemi sosyal hadiselerine yaklaşımı. Türk Kültürü ve Hacı Bektaşi Veli Araştırma Dergisi, (99), 341-368.
• Kaplanoğlu, R. (2006). Meşrutiyet’ten Cumhuriyet’e Bursa (1876-1926). Avrasya Etnografya Yayınları.
• Kara, M. (2020). Muhibban. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi (DİA), 31, (34-35. ss.), Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
• Karpat, K. H. (2003). Osmanlı nüfusu (1830-1914). (Çev: B. Tırnakçı), Tarih Vakfı Yurt Yayınları.
• Kaya, M. (1999). 1918-1950 yılları arasında Bursa kazasının sosyal ve ekonomik durumu. (Yayımlanmamış doktora tezi). İzmir: Ege Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Kaygalak, S. (2008). Kapitalizmin taşrası: 16. yüzyıldan 19. yüzyıla Bursa’da toplumsal süreçler ve mekânsal değişim. İletişim Yayınları.
• Kınçov, V. (2009). Küçük Asya’da (1899) Bulgar gözüyle Bursa. (Çev: H. Mevsim), Kitap Yayınevi.
• Korkmaz, G. & Eken, H. (2013). Türkiye’de fuarcılığın ilk adımlarından 1909 Bursa sergisi. Bursa Büyükşehir Belediyesi Kitaplığı.
• Kumaş, N. (2011). II. Abdülhamid Dönemi’nde Bursa’da sosyal hayat (1876-1909). (Yayımlanmamış doktora tezi). Bursa: Uludağ Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Lowry, H. (2003). Ottoman Bursa in travel accounts. Indiana University Ottoman and Modern Turkish Studies Publications.
• Maden, F. (2013). Muhibban dergisinde Alevilik-Bektaşilik ile ilgili yazılar, şiirler ve haberler. Alevilik Araştırmaları Dergisi, (6), 125-172.
• Mağmumi, Ş. (2001). Bir Osmanlı doktorunun anıları yüz yıl önce Anadolu ve Suriye. (Çev: C. Kayra), Büke Yayınları.
• Mehmed Neşri. (1983). Neşri Tarihi. (Haz: M. A. Köymen), I, Kültür ve Turizm Bakanlığı.
• Mutaf, A. (2003). Salnamelere göre Karesi (1847-1922). Zağnos Kültür ve Eğitim Vakfı.
• Ömer Subhi (2007). Ömer Subhi Bey’in Bursa seyahati Hüdavendigâr Vilayeti’nde bir hafta seyahat. (Çev: N. Özdemir), Sentez Yayıncılık.
• Pınar, İ. (1996). Yüzyılın başındaki Bursa. Kültür Bakanlığı Yayınları.
• Quataert, D. (1987). The silk industry of Bursa, 1880-1914. H. İslamoğlu İnan (Ed.), The Ottoman Empire and The World Economy içinde (284-299. ss.), Cambridge University Press.
• Rochebrune, A. (2007). Dilber Kethy’nin Bursa ve İstanbul hatıratı (Mesaib-i İslâm). İ. Yurdakul (Haz.), Kitabevi.
• Saint-Laurent, B. (1989). Ottomanization and modernization the architecture and urban development of Bursa and the genesis of tradition 1839-1914. (Yayımlanmamış doktora tezi). Cambridge: Harvard University.
• Setsini, D. (1789). Voyage dans la Grèce asiatique, à la péninsule de Cyzique, à Brusse et à Nicée: avec des détails sur l’histoire naturelle de ces contrées. Chez Leroy.
• Shaw, S. J. (1980). Ottoman population movements during the last years of the empire 1885-1914: Some preliminary remarks. Osmanlı Araştırmaları, 1(1), 191-205.
• Tanpınar, A. H. (2016). Beş şehir. Dergâh Yayınları.
• Taşpınar, İ. (2004). İznik Konsili (325) ve İslam kaynaklarındaki yeri. Marmara Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi Dergisi, (26), 23-44.
• Teoman, Ö. & Bozpinar, C. (2022). Osmanlı Bursa’sında ipek sektörünün gelişimi: Dönemsel bir analiz. Gazi Akademik Bakış, 15(30), 157-176.
• Tepeyran, E. H. (1998). Hatıralar. F. Ilıkan (Haz.), Pera Turizm ve Ticaret A. Ş.
• Toprak, S. V. (2015). I. Dünya Savaşı’ndan sonra nüfus mübadelesi kapsamında Türkiye’ye göçenlere karşı Yunanistan’ın tutumunun İstanbul basınına yansıması. Türkiyat Mecmuası, 25(1), 253-273.
• Türkün Dostoğlu, N. (2001). Osmanlı döneminde Bursa 19. yüzyıl ortalarından 20. yüzyıla Bursa fotoğrafları. AKMED Yayınları.
• Uzunçarşılı, İ. H. (1947). Osmanlı Tarihi. I, Türk Tarih Kurumu Basımevi.
• Uzunçarşılı, İ. H. (1984). Anadolu Beylikleri ve Akkoyunlu, Karakoyunlu Devletleri. Türk Tarih Kurumu Basımevi.
• Yaşayanlar, İ. (2013). Osmanlı dönemi Bursa otelleri. Nilüfer Belediyesi Yayınları.
• Yüceer, S. (2005). Tanıkların anlatımıyla Bursa tarihi. Uludağ Üniversitesi Basımevi.
• Zamir, M. (1981). Population statics of the Ottoman Empire in 1914 and 1919. International Journal of Middle Eastern Studies, 17(1), 85-106.