İhtisâb Mukâta'ası Verilerinin Şehir Ekonomisi Açısından Anlamı : Ankara Örneği

Yıl 2007, Cilt: 8 Sayı: 13, 409 - 436, 01.12.2007

Hülya Taş

Öz

İhtisâb, asıl olarak şeri’at tarafından hükümdara tanınan toplumsal hayatı düzenleme yetkisidir. Bu yetki, genellikle iktisadî faaliyetler üzerinde yoğunlaşan ilişkiler için kullanılmıştır. Bu bakımdan önemlidir. Diğer görevler gibi bu yetkiye dayanan görev de, reayaya götürülen bir hizmet olarak düşünüldüğünden dolayı “ihtisâb” başlığı altında toplanan birçok vergiye konu olmuştur. Bu makalede genel olarak ihtisâb mukâta‘a gelirlerini oluşturan bu vergilerin, yönetim boyutu dışarıda bırakılarak, şehir iktisadiyatı açısından nasıl kullanılabileceği üzerinde durulacaktır. Bu bağlamda ilkin, şer‘iyye sicillerinde kayıtlı 19. yüzyıla ait ihtisâbla ilgili bir fermandan yola çıkarak, hangi faaliyetlerin ihtisâb çerçevesinde ele alındığını, muhtesibin ne gibi görevler üstlendiğini ve bu görevlerinin karşılığında ne gibi vergiler aldığını saptayıp bazı değerlendirmeler yapılacaktır. Ardından ihtisâb mukâta‘asının yıllık mâl'leri esas alınmak suretiyle, Ankara örneğinde, 16. yüzyıldan 19. yüzyıla kadar mukâta’a gelirlerinin nasıl bir seyir izlediği, herhangi bir değişimin yaşanıp yaşanmadığı, yaşanmış ise bunların sebepleri üzerinde durulacak ve 19. yüzyılda ihtisâb mukâta‘asının işlevinde ve yetki alanında meydana gelen önemli bir değişikliğe vurgu yapılacaktır. İşte makalenin, bilinenlere asıl katkısı da buradadır

Anahtar Kelimeler

hisba, ihtisâb mukâta’ası, damga mukâta‘ası, 19. yüzyıl, Ankara, İzmir, 1838 Ticaret Anlaşması

The Meaning of Findigns on the Ihtisāb Mukāta‘ası within the Town Economy: The Case of Ankara

Öz

The Meaning of Findigns on the Ihtisāb Mukāta‘ası within the Town Economy: The Case of Ankara “Hisba”, from which the Ottoman term of “ihtisāb” is derived, is essentially the power and legitimacy ground granted by the Shari’a to the ruler, to regulate social and communal life. This power has been widely used in the regulation of economic affairs in the market place. It is important in this respect. In Ottoman times, like other duties, the duties based on this power have also been conceptualized as services to the re‘āyā. Therefore there have been many taxes gathered under the name of ihtisāb. This article will deal with such taxes in relation to the town economy, setting the administrative dimention aside. In this context, first an imperial decree from the nineteenth century relating to ihtisab will be examined looking into which activities were considered under “ihtisab”, what kind of duties the “muhtesib” had, and which taxes he took in return for his services. Following this analysis, Ankara ihtisâb administration from the sixteenth to the nineteenth centuries will be scrutinized comparatively. Change and reasons for change in this respect will be traced. This scrutiny will focus on a major change that too place during the nineteenth century in the ihtisāb mukāta‘ası. This emphasis on the nineteenth century is where the original contribution of this study lies

Anahtar Kelimeler

hisba, ihtisab mukata’ası, damga mukata’ası, the nineteenth century, Ankara, Izmir, 1838 Anglo Ottoman Commercial Treaty

Kaynakça

• Ankara Şer‘iyye Sicili, 228, 230, 236, 239, 243, 246 no’lu defterler.
• Barkan, Ömer L. (1942), Bazı Büyük Şehirlerde Eşya ve Yiyecek Fiyatlarının Tespit ve Teftişi Hususlarını Tanzim Eden Kanunlar, Tarih Vesikaları, I/5, 331-336.
• Çelik, B (2002), Osmanlı Seferlerinin Lojistik Sorunlarına Kentli Esnafın Getirdiği Çözümler: Orducu Esnafı, Yayınlanmamış Doktora Tezi, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Eldem, E.-Goffman, D.-Masters, B. (2003), Doğu ile Batı Arasında Osmanlı Kenti: Halep, İzmir ve İstanbul, İstanbul, Tarih Vakfı Yurt Yayınları.
• Erdoğdu, İ. (2000), Osmanlı İktisadî Düzeninde İhtisab Müessesi ve Muhtesiplik Üzerine Bir Deneme, OTAM, 11, Ankara,123-145.
• Ergenç, Ö. (1979), XVI. Yüzyılın Sonlarında Osmanlı Parası Üzerinde Yapılan İşlemlere İlişkin Bazı Bilgiler, Türkiye İktisat Tarihi Üzerine Araştırmalar, ODTÜ Gelişme Dergisi: 1978 Özel Sayısı, Ankara, 86-97.
• Ergenç, Ö. (1988), XVIII. Yüzyılda Osmanlı Sanayi ve Ticaret Hayatına İlişkin Bazı Bilgiler, Belleten, LII/203, Ankara, 501-533.
• Ergenç, Ö. (1992), Osmanlı Klasik Dönemindeki Eşrâf ve A’yân Üzerine Bazı Bilgiler, The Journal of Ottoman Studies, III (Osmanlı Araştırmaları, III), İstanbul, 105-118.
• Ergenç, Ö. (1995), Osmanlı Klasik Dönemi Kent Tarihçiliğine Katkı: XVI. Yüzyılda Ankara ve Konya, Ankara, Ankara Enstitüsü Vakfı Yayınları.
• Ergenç, Ö. (2000), XVIII. Yüzyılda Ankara-İzmir İlişkisi: Tiftik İpliği Ticareti, XIV. CIEPO’da sunulan bildiri.
• Ergenç, Ö. (2006), XVI. Yüzyılın Sonlarında Bursa, Ankara, TTK Yayınları.
• Ergin, Osman N. (1922), Mecelle-i Umûr-ı Belediyye, I, İstanbul.
• İnalcık, H. (1965), Adâlet-nâmeler, Belleten, II/3-4, 49-145..
• İnalcık, H. (1969), Capital Formation in the Ottoman Empire, The Journal of Economic History, XXIX/1, 97-140.
• Kazıcı, Z. (1987), Osmanlılarda İhtisab Müessesesi, İstanbul.
• Kazıcı, Z. (1998), Hisbe, DİA, XXIII, İstanbul, 143-145.
• Kazıcı, Z. (1999), Osmanlılarda İhtisab, Osmanlı, III, Ankara, 113-122. Kur’an-ı Kerîm
• Levy, R. (1971), Muhtesib, İA, VIII, 1971, 532-533.
• Mantran, R. (1971), Hisba, EI, E.J.Brill, Leiden, 789-490.
• Mantran, R. (1995), XVI-XVIII. Yüzyıllarda Osmanlı İmparatorluğu, (Çev. M. Ali Kılıçbay), Ankara.
• Sahillioğlu, H. (1979), Osmanlı Para Tarihinde Dünya Para ve Maden Hareketlerinin Yeri (1300-1750), Türkiye İktisat Tarihi Üzerine Araştırmalar, ODTÜ Gelişme Dergisi: 1978 Özel Sayısı, Ankara, 1-38.
• Syrett, Elena F. (1992), The Comerce of Symrna in Eighteenth Century (1700-1820), Athens.
• Tabakoğlu, A. (1980), Türk İktisat Tarihi, İstanbul, Dergah Yayınları. Taş, H. (2006), XVII. Yüzyılda Ankara, Ankara, TTK Yayınları.