UYGUR TÜRKÇESİNDE DİLBİLGİSEL ZAMAN İŞARETLEYİCİSİ OLARAK {-i/y} EKİ

Yıl 2018, Cilt: 19 Sayı: 35, 893 - 918, 31.07.2018

Turdi Mettursun

https://doi.org/10.21550/sosbilder.387657

Öz

Yeni Uygur Türkçesinde {-i/y} eki, eylem çekiminde sık kullanılan dilbilgisel
zaman işaretleyicilerinden biridir. Bu ek, farklı bağlamlara göre gelecek
zamanı, şimdiki zamanı, geniş zamanı ve hatta nadir olarak geçmiş zamanı dahi
anlatır. Literatürde bu ek hakkında, işaret ettiği farklı zaman dilimleri göz
önünde bulundurularak çeşitli açıklamalar yapılmış ve ek, değişik terimlerle
adlandırılmıştır. Ancak çalışmalarda farklı zamanlara gönderme yapmasına neden
olan kılınış, zaman belirteçleri gibi etkenler ayrıntılı olarak ele
alınmamıştır. Bu çalışmada {-i/y} ekinin tarihsel gelişimine ve Yeni Uygur
Türkçesindeki kullanımı üzerindeki çalışmalara kısaca göz atılacak. {-i/y} ekine
ilişkin örnek cümleler eylemin kılınış türüne göre sınıflandırılarak anlatılan
zaman farklılıkları üzerindeki kılınışın etkileri incelenecek. {-i/y} ekinin
anlattığı zamanı belirleyen ve kılınışı etkileyen zaman belirteçleri gibi
sözlüksel ve bağlamsal etkenler açıklanmaya çalışılacaktır.

Anahtar Kelimeler

Uygur Türkçesi, {-i/y} eki, zaman, kılınış, zaman belirteci

On the Tense Marker {-i/y} in Modern Uyghur

Öz

Suffix {-i/y} is one of the most used tense
markers in modern Uyghur. it is a multi-functional suffix that, in different contexts, can express future, present, aorist and even
sometimes past tense. In some studies, different accounts have been given on
the functions of this suffix and various terms were used. Although there are
some studies that mainly focused on the tense marking function of this suffix,
the important factors such as actionality and temporal adverbs, which are
essential for expressing different tenses, were not taken into explanations. In this paper, we will, firstly, look back into
the historical development of this suffix, and give a short review on previous
studies. Then, examples of suffix {-i/y} will be classified according to
actionality of verbs, tense expressed by {-i/y} will be analyzed. Other
factors, such as temporal adverbs that determine tense and affect actionality,
are also considered in analysis.

Anahtar Kelimeler

Uyghur Turkish, Suffix {-i/y}, tense, actionality, temporal adverbs

Kaynakça

• Halide İsrail (2011). Keçmiş, Urumçi, Kaşgar: Qeshqer Uyghur Neshriyatı ve Xinjiang Ün-Sin Neshriyatı.
• Aydın, Hasene (2016a). Türkiye Türkçesinde Dilbilgisel Zaman-Oktay Akbal Öyküleri Örneği. Doktora Tezi. Bursa: Uludağ Üniversitesi.
• Aydın, Hasene (2016b). “Yazınsal Metinlerde Dil Bilgisel Zaman İşaretleyicileri Üzerine”. Uluslararası Türkçe Edebiyat Kültür Eğitim Dergisi, C. 5, S. 4, s. 1716-1730.
• Bacanlı, Eyüp (2014). Kılınış Kategorisi ve Altaycada Kılınış Belirleyicisi Olarak Art Fiiller. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Baqi, Abdukérim (1983). Hazirqi Zaman Uyghur Tili. Beijing: Milliyetler Neşriyatı.
• Buran, Ahmet ve Ercan Alkaya (2014). Çağdaş Türk Yazı Dilleri 2: Güneydoğu- Karluk Grubu. Ankara: Akçağ Yayinları.
• Cheng, Shiliang vd. (1996). Hazirqi Zaman Uyghur Tili Grammatikisi. Urumçi: Xinjiang Halk Neşriyatı.
• Doğan, Levent (2016). Uygur Türkçesi Grameri. İstanbul: Paradigma Akademi.
• Eckmann, János (2011). “Harezm Türkçesi”. Harezm, Kıpçak ve Çağatay Türkçesi Üzerine Araştırmalar, Ed: Osman Fikri Sertkaya, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, s. 1-38.
• Eckmann, János (2017). Çağatayca El kitabi. Çev: Günay Karaağaç, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Ehmet, Qeyser (2011). Xiandai Weiwueryu Qingzhuang Leixing Yanjiu. Doktora Tezi. Beijing: Merkeziy Milliyetler Üniversitesi.
• Ehmet, Turdi, Musa Enserdin ve Nesrulla Yolboldi (1989). Hazirqi Zaman Uyghur Tili. Urumçi: Xinjiang Maarip Neşriyatı.
• Ekrem (1 Şubat 2016) “‘Altay Neshriyati’ning Dunyagha Kelginige 70 Yil Boldi”. Erkin Asiya Radi’osi. https://www.rfa.org/uyghur/xewerler/medeniyet-tarix/altay-neshiriyati-02012016225120.html?encoding=latin. (Erişim: 28 Ocak 2018)
• Johanson, Lars (2000). “Viewpoint operators in European languages”. Tense and Aspect in the Languages of Europe, Ed: O. Dahl, Berlin & New York: Mouton de Gruyter, s. 27-189.
• Karadoğan, Ahmet (2009). Türkiye Türkçesinde Kılınış. Ankara: Divan Kitap.
• Kasapoğlu Çengel, Hülya (1988). Modern Uygur Türkçesinde Fiil. Yüksek Lisans Tezi: Gazi Üniversitesi.
• Kaşgarlı, Sultan Mahmut (1992). Modern Uygur Türkçesi Grameri. İstanbul: Orkun Yayınevi.
• Nadzhip, Emir Nadzhipovich (1971). Modern Uigur. Moscow: “Nauka” Publishing House.
• Öztürk, Rıdvan (1994). Yeni Uygur Türkçesi Grameri. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Qaydarov, Abduveli, Gocahmet Sedvaqasov ve Tuğlukcan Talipov (1983). Hazirqi Zaman Uyghur Tili-2. Urumçi: Xinjiang Halk Neşriyatı.
• Rahman, Abdurehim (2014). Weiwueryu Dongci Shiti Fanchou Yanjiu. Urumçi: Xinjiang Üniversitesi Neşriyatı.
• Şahin, Hatice (2006). “Türkçede Şimdiki Zaman Eklerinin Zaman Belirleyicilerle Kullanımı”. Uludağ Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi, S. 11, s. 213-221.
• Tehur, Arslan Abdulla vd. (2004). Hazirqi Zaman Uyghur Tili. Urumçi: Xinjiang Maarip Neşriyatı.
• Tehur, Arslan Abdulla, Abdurehim Rahman ve Yari Ebeydulla (2010). Hazirqi Zaman Uyghur Tili. Urumçi: Xinjiang Helq Neşriyati.
• Tohti, Litip (2004). Cong Duanyu Jiegou dao Zuijian Fang’an- A’ertai Yuyan de Jufa Jiegou. Beijing: Zhongyang Minzu Daxue Chubanshe.
• Tohti, Litip (2012). Xiandai Weiwueryu Cankao Yufa. Beijing: Zhongguo Shehui Kexue Chubanshe.
• Tömür, Hamit (1987). Hazirqi Zaman Uyghur Tili grammatikisi- Morfologiye. Beijing: Milliyetler Neşriyatı.
• Uğurlu, Mustafa (2003). “Türkiye Türkçesinde ‘Bakış’ (‘Aspektotempora’)”. Türkbilig, S. 5, s. 124-133.
• Üstünova, Kerime (2004). “Eklerin Öğretimi Üzerine Bir İki Söz”. Uludağ Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi, C. 6, S. 5, s. 173-182.
• Üstünova, Kerime (2005). “Türkçede Zaman Kavramı ve İşlenişi”. Uludağ Ünversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi, S. 9, s. 187-201.
• Üstünova, Kerime (2016). Eylem İşletimi. Bursa: Sentez Yayıncılık.
• Yazıcı Ersoy, Habibe (2007). “Yeni Uygur Türkçesi”, Türk Lehçeleri Grameri. Ed. Ahmet B. Ercilasun, Ankara: Akçağ Yayınları, s. 355-427.
• Yazıcı Ersoy, Habibe (2008). “M. Kurban Koday ve Kültür Köprüsü ‘Yalkın’ Gazetesi”, Prof. Dr. Ahmet Bican Ercilasun Armağanı, Ed. Ekrem Arıkoğlu Ankara: Akçağ Yayınları, s. 657-672.
• Yi, Kunxiu ve Gao Shijie (1998). Weiwueryu Yufa. Beijing: Merkezi Milliyetler Üniversitesi Neşriyatı.
• Yolboldi, Nesrulla (1980). Hazirqi Zaman Uyghur Tili. Urumçi: Xinjiang Halk Neşriyatı.
• Zhao, Xiangru ve Zhu Zhining (1985). Weiwueryu Jianzhi. Beijing: Milliyetler Neşriyatı.