ZAMİR /N/’SİNİN TÜRKÇEDEKİ FONEMORFOLOJİK GELİŞİMİ

Yıl 2020, Cilt: 21 Sayı: 38, 565 - 606, 31.01.2020

Ensar Kılıç Serpil Ersöz

https://doi.org/10.21550/sosbilder.585753

Cited By: 2

Öz

Altay dillerindeki, 3. kişi kategorisiyle alakalı zamir ve iyelik
çekimlerinin bağlantı noktalarında görülen zamir /n/’sinin kökeni hakkında bugüne dek birçok çalışma
yapılmıştır. Zamir /n/’si, Türk lehçelerinde [n, n̪, ŋ] alofonlarıyla
sesletilmekte veya /n/>/n̪/>/Ø/ gelişimiyle eriyerek yüzey yapıda kaybolmaktadır. Yapılan
çalışmalarda zamir /n/’sinin eskicil 3. kişi zamiriyle ilişkili bir morfolojik
kalıntı olduğu konusunda iddialar ortaya atılmış, ayrıca zamir /n/’sinin
yardımcı ses olduğuna dair görüşler dile getirilmiştir. Bununla birlikte zamir
/n/’sinin Altay dilleri ve Türk lehçelerindeki fonetik varlığına dair
araştırmaların sayısı oldukça azdır. İşte bu makalede, zamir /n/’si; yalnızca
barındırdığı sesin morfolojisi açısından değil fonem teorisinin imkânlarından
da faydalanılarak fonolojik geçmişi yönüyle ele alınmaktadır. Ayrıca önceki çalışmalardan
farklı olarak zamir /n/’si kullanıldığı konumlar için ayrı ayrı
değerlendirilmiş; üretken-dönüşümlü dil bilgisi bağlamında zamir /n/’si ve Ana
Altaycada bulunan eskicil teklik kategorisi eki *+n, yapı bakımından
karşılaştırılmıştır. Böylelikle zamir /n/’sinin fonemorfolojik tarihi hakkında
yeni bilgilerin elde edilmesi amaçlanmıştır.

Anahtar Kelimeler

zamir /n/’si, eskicil teklik kategorisi, yardımcı ses, Altay dilleri, fonem teorisi

Phono-morphological Development of Pronominal /N/ in the Turkish

Öz

Much work has been
done about the origin of pronominal
/n/ seen in the
connection points with case suffixes of third-person possessive suffix ​​and
third-person pronoun in Altaic languages. The pronominal /n/ is
voiced by [n, n̪, ŋ] allophones in Turkish dialects. Besides, in surface
structure, it subjects to development of /n/>/n̪/>/Ø/ sometimes. In
studies conducted, claims have been made that pronominal /n/ is a morphological
relic associated with archaic third-person pronoun. There were also ideas that
the prominal /n/ was an auxiliary phoneme. However, there are very few
researches on the phonetic existence of pronominal /n/ in Altaic languages and
Turkish dialects. Here in this article, pronominal /n/ was examined not only in
terms of the morphological history of the sound it contains but also its
phonological background by utilizing the opportunities of phoneme theory. In
addition, the pronominal /n/ was evaluated separately for the various locations
where it was used. Thus, in the context of generative grammar, the prominal /n/
and the archaic uniqueness category suffix (*+n) in the Main Altai Era were
compared in terms of structure. Thus, it is aimed to obtain new information
about the morphological and phonological history of the pronominal /n/.

Anahtar Kelimeler

pronominal /n/, archaic singular category suffix, auxiliary phoneme, Altaic languages, phoneme theory

Kaynakça

• Ağca, Ferruh (2012). “Eski Türkçe Eserlerde /ŋ/ ~ /g/ Değişikliği Üzerine”. Türkbilig, S. 23, s. 69-82.
• Alyılmaz, Cengiz (2011). “Zamir n’si Eski Bir İyelik Ekinin Kalıntısı Olabilir mi?”. Türk Gramerinin Sorunları, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, s. 515-527.
• Arslan, Anıl (2018). “Türkçe Organ Adlarının Sonunda Yer Alan -n Ünsüzünün İşlevi”. International Journal of Humanities and Education, C. 4, S. 7, s. 297-312.
• Aslan, Sema (2003). “Türk-Mogol-Tunguz Dillerinde 3. Kişi Bildiricileri ve Zamir n’si Problematiği”. Kök Sosyal ve Stratejik Araştırmalar Dergisi, C. 5, S. 2, s. 93-113.
• Bang, Willy (2016). “Altayca Kelime Sonu –N Sesi Üzerine”. Çev: Hakan Yaman, Selçuk Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Dergisi, S. 35, s. 457-462.
• Banguoğlu, Tahsin (2000). Türkçenin Grameri. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Başdaş, Cahit (2009). “Orhun Abidelerinde İyelik, Belirtme ve Yükleme Hâli”. Turkish Studies, C. 4, S. 8, s. 623-643.
• Başdaş, Cahit (2014). “Türkçede Üçüncü Şahıs İyelik Eki ve Zamir N’si”. International Journal of Social Science, S. 30, s. 147-161.
• ----------------- (2008). “Türkçede İyelik-Yükleme Sorunu Dede Korkut Örneği”, Turkish Studies, C. 3, S. 1, s. 6-13.
• Brinton, Laurel ve Donna Brinton (2010). The Linguistic Structure of Modern English. Amsterdam: John Benjamins.
• Bergamalı Kadri (2002), Müyessiretü'l-Ulûm (Giriş-Metin-Sözlük-Terimler Dizini-Tıpkıbasım). Haz: Esra Karabacak, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Canepari, Luciano (1992). “IL MaPI Manuale di Pronuncia Italiana”. Handbook of Italian Pronunciation, Bologna.
• Catford, John (1977). Fundamental Problems in Phonetics. Bloomington: Indiana University Press.
• Choi, Han-Woo (1991). “Ana Altayca İyelik Zamiri *n”. Türk Dilleri Araştırmaları, Ankara, s. 191-196.
• ------------------ (1991b). “Korece ile Türkçenin Durum Eklerinin Karşılaştırılması”. Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi, C. 35, s. 35-47.
• Crystal, David (2008). “Oblique”. A Dictionary of Linguistics and Phonetics, Oxford: Blackwell, s. 337.
• ------------------ (2018). Dilin Kısa Tarihi. Çev: Tufan Göbekçin, İstanbul: Alfa.
• Demir, İmdat (2014). “Türkçede Belirtme-Yönelme Hâli Ekleri ve Güneybatı Anadolu Ağızlarındaki Kullanımları”. Afyon Kocatepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, C. 16, S. 1, s. 129-147.
• Deny, Jean (1941). Türk Dili Grameri Osmanlı Lehçesi. Çev: Ali Ulvi Elöve, C. 2, Ankara: Maarif Matbaası.
• Ege, Pınar (2010). “Türkçedeki Ünsüzlerin Edinimi – Bir Norm Çalışması”. Türk Psikoloji Dergisi, C. 25, S 65, s. 16-39.
• Eker, Süer (2004). “Talat Tekin Makaleler I, Altayistik”. Bilig, S. 29, Bahar, s. 228-235.
• Eraslan, Kemal (2012). Eski Uygur Türkçesi Grameri. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Ercilasun, Ahmet Bican (2000). “Türkiye Türkçesinde Yardımcı Ses”. Türk Dili Dil ve Edebiyat Dergisi, S. 585, s. 219-225.
• Erdal, Marcel (2004). A Grammar Of Old Turkic. Leiden: Brill.
• Ergin, Muharrem (2008). Türk Dil Bilgisi. İstanbul: Bayrak Yayınları.
• Gemalmaz, Efrasiyap (1978). Erzurum İli Ağızları. Erzurum: Atatürk Üniversitesi Yayınları.
• ------------------------ (1996). “Türkçede İsim Tamlamalarının Derin Yapısı”. Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, S. 4, s. 165-172.
• Grönbech, Kaare (2011). Türkçenin Yapısı. Çev: Mehmet Akalın, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Gülsevin, Gürer (2011). Eski Anadolu Türkçesinde Ekler. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Hamann, Silke (2014). “Phonological Changes”. The Routledge Handbook of Historical Linguistics, Londra: Routledge, s. 249-263.
• Johanson, Lars (2015). “The Turkic Languages”. The History of Turkic, Ed: Lars Johanson ve Eva Csato, Londra: Routledge, s. 81-125.
• Karabulut, Ferhat (2017). “Fonemik Yarılma ve Fonemik Birleşme: Lamdasizm-Rotasizm Analizinde Fonem Teorisinin Yeri”. Türkiye Türkçesi Ses ve Şekil Bilgisi Bildiriler (31 Ekim – 1 Kasım 2014), Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, s. 115-136.
• Karaörs, Metin (2005). “Ders Kitaplarındaki Yardımcı Seslerle İlgili Bilgi Yanlışları”. Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, C. 19, S. 2, s. 27-36.
• Kerimoğlu, Caner (2007). “Orhun Abidelerinde 3. Kişi İyelik Ekinden Sonra Yükleme Hâli Eki Kullanıldı mı?”. Turkish Studies, C. 2, S. 3, s. 322-331.
• Korkmaz, Zeynep (2017). Dil Bilgisi Terimleri Sözlüğü. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• ---------------------- (2009). Türkiye Türkçesi Grameri: Şekil Bilgisi. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Laver, John (2003). “Linguistic Phonetics”. The Handbook of Linguistics, Cornwall: Blackwell.
• Menges, Karl (1968). The Turkic Languages and Peoples. Wiesbaden: Otto Harrassowitz.
• Nathan, Geoffrey (2008). “Phonology: A Cognitive Grammar Introduction”. Cognitive Linguistics in Practice, C. 3, Amsterdam: John Benjamins.
• Ödemiş, Zeynel (2017). “Tuva Türkçesi ve Türkiye Türkçesinde İsimlerde Sayı ( Teklik-Çokluk) Kategorisine Bir Bakış”. Uluslararası Türkçe Edebiyat Kültür Eğitim Dergisi, C. 6, S. 3, s. 1443-1457.
• Özdemir, Hakan (2014). “III. Teklik Kişi İyelik Eki +(s)I* ve Zamir n’si Üzerine Bir Değerlendirme Denemesi”. Dil Araştırmaları, S. 14, s. 137-145.
• ------------------- (2015). “Eski Türkçede İlgi ve Belirtme Durum Ekleri Üzerine”. Dil Araştırmaları, S. 16, s. 121-132.
• ------------------- (2015). “Nazal Ünlü ve Zamir N’si Üzerine”. SOBİDER Sosyal Bilimler Dergisi, S. 4, s. 130-139.
• Özeren, Mehmet (2016). “Kırgız Türkçesi Ağızlarında Hâl Eklerinin Kullanımı”. Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, S. 56, s. 739-766.
• Pike, Kenneth (1967). “Language in Relation to a Unified Theory of the Structure of Human Behavior”. Janua Linguarum Series Maior, C. 24, Paris: Mouton.
• Rafel, Joaquim (1999). Aplicació al Català Dels Principis de Transcripció de l'Associació Fonètica Internacional. Barselona: Institut d'Estudis Catalans.
• Solntseva, Nina ve Vadim Solntsev (1996). “Genitive Case in Altaic Languages and in Some Languages of Southeast Asia”. Mon-Khmer Studies, C. 25, s. 255-262.
• Tekin, Şinasi (1992). “Eski Türkçe”. Türk Dünyası El Kitabı, C. 2, Ankara: Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yayınları, s. 69-120.
• Tekin, Talat (2013). Makaleler 1: Altayistik. Ed: Emine Yılmaz ve Nurettin Demir, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• --------------- (2013b). “Türkçe İlgı̇ Hâlı̇ Ekı̇nı̇n Kökenı̇ Üzerine”. Çev: Gökçen Bilgin, Dil Araştırmaları, S. 13, s. 157-162.
• --------------- (2016). Orhun Türkçesi Grameri. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Temir, Ahmet (1955). “Türkçe ve Moğolca Arasındaki İlgiler”. Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Dergisi, C. 13, s. 1-25.
• Sultanzade, Vügar (2014). “Zamir n’sinin Kaynağı Hakkında”. Dil Araştırmaları, S. 15, s. 95-104.
• Yavuzarslan, Paşa (2011). “Türk Dilinde Kişi Eklerinin Tarihsel Değişimi ve Gelişimi”. Dil Bilimi, Dil Bilgisi ve Dil Eğitimi, C. 2, s. 1953-1966.
• Yılmaz, Yakup (2012). “Zamir /n/’si ve /y/ Yardımcı Ünsüz Karışıklığı: ‘Kırklareli’ne mi, Kırklareli’ye mi?’ Demeli”. Turkish Studies, C. 7, S. 3, s. 2761-2777.