Poetic Dictionary of ibn Kalender: Türkî vü Tâzî

Yıl 2021, Cilt: 22 Sayı: 41, 1093 - 1150, 31.07.2021

Zehra Öztürk Saleh Jaradat

https://doi.org/10.21550/sosbilder.913815

Öz

The first examples of poetic dictionaries in Classical Turkish literature are seen in the 15th century. The purpose of these dictionaries written in prosody meter; to make language teaching easier and permanent. In classical Turkish literature, most of the dictionaries written for this purpose are Arabic-Turkish and Persian-Turkish bilingual dictionaries. In addition to these, a small number of; There are also Armenian-Turkish, French-Turkish, Bosnian-Turkish dictionaries. Trilingual dictionaries for Arabic-Persian-Turkish have also been written. These dictionaries; It aims to teach children grammar rules, the meaning of the words in the source language, numbers and meters. Türkî vü Tâzî (Turki and Tazi), written by Ibn Kalender, is an Arabic-Turkish poetic dictionary. There is no information about the date of writing of Türkî vü Tâzî. Information about the author is limited. There is no date in one of the two copies of the work. The other copy bears the date 1063/1652-53. According to the criticized text based on two copies, the Türkî vü Tâzî consists of a prose muqaddime, 19 verses and 235 couplets. In this study, after giving information about the author, form and content of the work, the critical text of the work will be given.

Anahtar Kelimeler

poetic dictionary, Ibn Kalender, Türkî vü Tâzî, Arabic, Turkish

İBN KALENDER’İN MANZUM SÖZLÜĞÜ: TÜRKÎ VÜ TÂZÎ

Öz

Manzum lügatlerin Klasik Türk edebiyatındaki ilk örnekleri XV. yüzyılda görülür. Aruz vezniyle yazılan bu sözlüklerin amacı, dil öğretimini kolaylaştırmak ve kalıcı hâle getirmektir. Klasik Türk edebiyatında, bu amaçla yazılan sözlüklerin çoğu Arapça-Türkçe ve Farsça-Türkçe iki dilli sözlüklerdir. Bunların yanında az sayıda; Ermenice-Türkçe, Fransızca-Türkçe, Boşnakça-Türkçe sözlükler de vardır. Arapça-Farsça-Türkçe için üç dilli sözlükler de kaleme alınmıştır. Bu sözlükler; çocuklara dil bilgisi kurallarını, kaynak dildeki kelimelerin anlamlarını, sayıları ve vezinleri öğretmeyi hedefler. İbn Kalender tarafından kaleme alınan Türkî vü Tâzî Arapça-Türkçe bir manzum lügattir. Türkî vü Tâzî’nin yazılış tarihi hakkında bilgi yoktur. Müellifiyle ilgili bilgiler sınırlıdır. Eserin tespit edilen iki nüshasından birinde tarih yoktur. Diğer nüsha 1063/1652-53 tarihini taşır. İki nüshadan hareketle oluşturulan tenkitli metne göre Türkî vü Tâzî mensur bir mukaddime, 19 kıta ve 235 beyitten oluşur. Bu çalışmada; eserin müellifi, biçimi ve içeriği hakkında bilgi verildikten sonra eserin tenkitli metni verilmiştir.

Anahtar Kelimeler

manzum lügat, İbn Kalender, Türkî vü Tâzî, Arapça, Türkçe

Kaynakça

• Açıkgöz, N. (2017). Riyâzü’ş-şu‘arâ Riyâzî Muhammed Efendi. T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı.
• Akçay, Y. (2010). Osmanlı Dönemi sözlükçülüğü ve Karahisarî’nin Şâmilü’l-Luga isimli sözlüğü üzerine bir inceleme. (Yayımlanmamış doktora tezi). İstanbul: İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Bursalı Mehmed Tahir (2016). Osmanlı müellifleri I-II-III. M. A. Y. Saraç (Haz.), Türkiye Bilimler Akademisi.
• Canan, İ. (2001). Hadis ansiklopedisi Kütüb-i Sitte 1. Akçağ Yayınları.
• Demirkazık, H. İ. (2019). Osman Şikloşî’nin Farsça-Türkçe manzum sözlüğü. Divan Edebiyatı Araştırmaları Dergisi, (23), 701-757.
• Diyanet İşleri Başkanlığı Kur’an-ı Kerim Meali (2021, Mart 3). https://kuran.diyanet.gov.tr/mushaf
• Doğan Averbek, G. (2018). Dillerinden biri Türkçe olan manzum sözlükler üzerine yapılan çalışmalar bibliyografyası. Divan Edebiyatı Araştırmaları Dergisi, (21), 85-114.
• Doğan Averbek, G. (2019). Anadolu sahasında müstakil bir tür olarak manzum sözlükler (Tuhfeler). Divan Edebiyatı Araştırmaları Dergisi, (23), 62-83.
• Düzenli, M. B. (2015). Farsça-Türkçe manzum bir sözlük: Tuhfetü’l-Hâfız. Turkish Studies International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic, 10(12), 329-370.
• Erdem, M. D. (2005). Manzum sözlükler ve Tuhfe-i Âsım. International Journal of Central Asian Studies, 10(1), 197-215.
• Gören, N. (2016). Bursalı Nakibzâde Ni‘metî’nin “Tuhfe-i Ni‘metî” adlı Farsça-Türkçe manzum sözlüğü (metin-inceleme). (Yayımlanmamış yüksek lisans tezi). İstanbul: Marmara Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü.
• İpekten, H., İsen, M., Toparlı, R., Okçu, N., Karabey T. (1988). Tezkirelere göre Divan Edebiyatı isimler sözlüğü. Kültür ve Turizm Bakanlığı.
• Kaya, H. (2017a). Kerîmî’nin manzum sözlüğü. Divan Edebiyatı Araştırmaları Dergisi, (18), 213-252.
• Kaya, H. (2017b). Ahmed Resmî’nin Nazm-ı Giridî adlı manzum sözlüğü. Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, (51), 119-142.
• Kaya, H. & Ayçiçeği, B. (2019). Müsellesnâme Osman Şâkir’in manzum sözlüğü (inceleme-metin-tıpkıbasım-dizin). İdeal Kültür Yayınları.
• Kâtip Çelebi (2017). Keşfü’z-zünûn 1-2-3-4-5. (Çev: R. Balcı), Tarih Vakfı Yurt Yayınları.
• Kayabaşı, B. (1997). Kâf-zâde Fâ‘izî’nin Zübdetü’l-eş’ârı. (Yayımlanmamış doktora tezi). Malatya: İnönü Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Kılıç, A. (2007). Denizlili Mustafa b. Osman Keskin ve eseri Manzûme-i Keskin. Turkish Studies / Türkoloji Araştrmaları, 2(3), 340-348.
• Kırbıyık, M. (2002). Miftâh-ı Lisân adlı manzum Fransızca-Türkçe sözlük üzerine. Selçuk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi, (11), 181-200.
• Mehmed Süreyya (1996). Sicill-i Osmanî. N. Akbayar (Haz.), (Çev. S. A. Kahraman), Tarih Vakfı Yurt Yayınları.
• Mehmed Şeyhî. (1989). Şakaik-i Nu’maniye ve zeyilleri I-II-III-IV-V. A. Özcan (Haz.), Çağrı Yayınları.
• Okuyucu, C. (2013). Divan Edebiyatı estetiği. Kapı Yayınları.
• Öz, Y. (2016). Tarih boyunca Farsça-Türkçe sözlükler. Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Türkiye Diyanet Vakfı İslam ansiklopedisi (2021, Mart 3). https://islamansiklopedisi.org.tr/
• Türk edebiyatı isimler sözlüğü (2021, Mart 3). http://teis.yesevi.edu.tr/
• Yurtseven, N. (2003). Türk Edebiyatında Arapça-Türkçe manzum lugatler ve Sünbülzâde Vehbî’nin Nuhbe’si (Yayımlanmamış doktora tezi). Ankara: Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.