TUVA TÜRKÇESİNDE KESİN DIŞILIK İŞARETLEYİCİLERİ: OLASILIK KİPLİĞİ

Yıl 2024, Cilt: 25 Sayı: 47, 785 - 806, 31.07.2024

Tuğba Sarıkaya Aksoy

https://doi.org/10.21550/sosbilder.1434956

Öz

Kiplik (modality), konuşurun bir önermeyle ilgili yaklaşım ve tutumunu yansıtan dil ile ilgili işaretleyicilerdir ve genellikle önerme ve olay kipliği olmak üzere ikiye ayrılır. Olasılık kipliği de daha çok önerme kipliğinin bir alt başlığı olan bilgi kipliği içinde konumlanmıştır. Olasılık kipliğinde konuşurun önermeyle ilgili tahmin, muhtemellik, varsayım, tereddüt, şüphe, kararsızlık, kesinlik ve kesin dışılık gibi kipsel alanlarıyla ilgili farklı olasılık dereceleri ortaya çıkar. Bu çalışmada Tuva Türkçesinde olasılık bildiren işaretleyiciler Rubin’in (2010) kesinlik derecelendirmesi tablosu temel alınarak incelenmiştir. Bu doğrultuda Tuva Türkçesi üzerine yazılmış gramerler, ders kitapları, sözlükler ve edebî türlerden taranan örneklem neticesinde olasılık kipliğinin biçimsel, biçim-sözdizimsel, sözlüksel ve sözdizimsel işaretleyicilerden oluştuğu tespit edilmiştir. Her bir işaretleyici ile ilgili verilen örnekten sonra önermenin hangi olasılık derecelendirmesi (kesinlik-yüksek olasılık-orta olasılık-düşük olasılık-kesin dışılık) içinde değerlendirildiği belirtilmiştir. Bu çalışma, Tuva Türkçesinde olasılık kipliği işaretleyicilerini belirlemek ve alandaki eksikliği gidermek üzere hazırlanmıştır.

Anahtar Kelimeler

kiplik, olasılık, kesin dışılık, işaretleyiciler, Tuva Türkçesi

Etik Beyan

Makale araştırma ve yayın etiğine uygun olarak hazırlanmıştır. Bu çalışma etik kurul izni gerektirmemektedir.

Uncertainty Markers in Tuvan Turkish: Modality of Possibility

Öz

Modality is a linguistic marker that reflects the speaker’s approach and attitude towards a proposition and is generally divided into two: propositional and event modality. Modality of possibility is also mostly situated within the epistemic modality which is a subheading of propositional modality. Different degrees of possibility arise related to the speaker’s modal areas such as prediction, probability, assumption, hesitation, doubt, indecision, certainty and uncertainty regarding the proposition in the modality of possibility. In this study, markers indicating possibility in Tuvan Turkish are analyzed based on Rubin’s (2010) certainty categorization model. In this scope, as a result of the sample scanned from grammar books, textbooks, dictionaries and literary works written on Tuvan Turkish, it was determined that the modality of possibility consists of morphology, morpho-syntactic, lexical and syntactic markers. Following the example given for each marker, the categorization of possibility in which the proposition was evaluated (absolute certainty-high certainty-moderate certainty-low certainty-uncertainty) is given. This study is carried out in order to identify markers of modality of possibility in Tuvan Turkish and to address this gap in the field.

Anahtar Kelimeler

modality, possibility, uncertainty, markers, Tuvan Turkish

Kaynakça

• Ağca, F. (2007). Maniheist ve Budist Türkçe metinlerde fiil + -mAk + iyEk bol- yapısı üzerine. Türkbilig, (14) 3-21.
• Akarsu, B. (1975). Felsefe terimleri sözlüğü. Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Aksu Koç, A. (1988). The acquisition of aspect and modality: The case of past reference in Turkish. Cambridge University Press.
• Anderson, T. D. (2006). Uncertainty in action: Observing information seeking within the creative processes of scholarly research. Information Research - An International Electronic Journal, 12(1).
• Anderson, G. & Harrison, D. (1999). Tuvan. Newсastle, Lincom Еuropa.
• Arıkoğlu, E. (2007). Tuva Türkçesi. A. B. Ercilasun (Ed.), Türk Lehçeleri Grameri içinde (1149-1228. ss.), Akçağ Yayınları.
• Aslan Demir, S. (2008). Türkçede isteme kipliği: Semantik-pragmatik bir inceleme. Grafiker Yayınları.
• Attfield, S. & Dowell, J. (2003). Information seeking and use by newspaper journalists. Journal of Documentation, 59(2), 187-204.
• Auwera, J. & Plungian, V. A. (1998). Modality’s semantic map. Linguistics Typology 2, 79-124.
• Belyaeva Standen, Y. (2002). The functional-pragmatic field of possibility in Russian: Meaning and structure. Language Sciences 25, 239-262.
• Bybee, J. & Fleischman, S. (1995). Modality in grammar and discourse. John Benjamins Publishing Company.
• Bybee, J., Perkins, R., Pagliuca, W. (1994). The evolution of grammar: Tense, aspect and modality in the languages of the world. University of Chicago Press.
• Coates, J. (1987). Epistemic modality and spoken discourse. Transactions of the Philological Society, 85(1), 110-131.
• Csató, É. A. (2000). Turkish mış- and ımış- items. Dimensions of a functional analysis. Evidentials. Turkic, Iranian and Neighbouring Languages, Mouton de Gruyter, 29-44.
• Çetinkaya, E. (2019). Çağdaş Uygurcada kiplik: Dilbilgisel biçimbirimler. (Yayımlanmamış yüksek lisans tezi). Ankara: Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Çolak, D. (2023). Saha (Yakut) Türkçesinde yeterlilik kategorisi. Gazi Türkiyat, (32), 61-80.
• de Haan, F. (2006). Typologial approaches to modality. W. Frawley (Ed.). Modality içinde (27-70. ss.), Mouton de Gruyter.
• Demir, T. (2006). Türkçe dilbilgisi. Kurmay Yayınları.
• Dietrich, R. (1992). Modalität im deutschen. Westdeutscher Verlag.
• Ergönenç Akbaba, D. (2017). İhtimal ve tahmin anlamı veren kiplik ifadeleri ve Nogay Türkçesi örneği. Dil Araştırmaları, (21), 51-60.
• Frolov İ. T. (1984). Dictionary of philosophy. Moskov.
• Gabain, A. V. (2007). Eski Türkçenin grameri. (Çev: M. Akalın), Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Givón, T. (1982). Evidentiality and epistemic space. Studies in Language 6, 23-49.
• Göksel, A. & Kerslake, C. (2005). Turkish: A comprehensive grammar. Routledge.
• Güner Dilek, F. (2022). Altay Türkçesi grameri. Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Halliday, M. A. K. (1970). Functional diversity in language as seen from a consideration of modality and mood in English. Foundations of Language 6, 322-361.
• Harrison, K. D. (2000). Topics in the phonology and morphology of Tuvan. A Dissertation Presented to the Faculty of the Graduate School Yale University in Candidacy fort he Degree of Doctor of Philosophy.
• Hirik, S. (2010). Eski Uygur Türkçesinde olasılık kipliği. (Yayımlanmamış yüksek lisans tezi). Ankara: Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Hirik, S. (2021). Türkiye Türkçesinde bilgi kiplikleri. Pegem Akademi.
• Holmes, J. (1982). Expressing certainty and doubt in English. RELC Journal, 13(2), 9-29.
• Hoye, L. (1997). Adverbs and modality in English. Longman.
• İshakov, F. G. & Pal’mbah, A. A. (1961). Grammatika Tuvinskogo yazıka (fonetika i morfologiya). Izdatel’stvo vostojnoy literaturı.
• İshakov, F. G. & Pal’mbah, A. A. (2019). Tuva dili grameri - Ses ve şekil bilgisi. (Çev: E. Arıkoğlu, C. M. Bapayeva, B. Borbaanay), Bengü Yayınları.
• Jespersen, O. (1924). The philosophy of grammar. Allen & Unwin.
• Johanson, L. (2000). Turkic indirectives. L. Johanson, B. Utas (Ed.), Evidentials. Turkic, Iranian and Neighbouring Languages içinde (61-87. ss.), Mouton de Gruyter.
• Johanson, L. (2003). Evidentiality in Turkic. A. Y. Aikhenvald, R. M. W. Dixon (Ed.), Studies in Evidentiality Typological Studies in Language 54 içinde (273-290. ss.), John Benjamins.
• Johanson, L. (2009). Modals in Turkic. B. Hansen, F. de Haan (Ed.), Modals in the Languages of Europe içinde (487-510. ss.), Mouton de Gruyter.
• Kamacı, D. (2017). Kiplik terminolojisinin sözlüklerdeki görünümü: Olabilirlik ve olasılık. E. Boz, F. Bozkurt, F. Doğru, D. Kamacı, E. Aslan, N. Girişen (Ed.), III. Uluslararası Sözlükbilimi Sempozyumu Bildiri Kitabı (3-4 Kasım 2016) içinde (189-201. ss.), Eskişehir.
• Karabulut, F. & Kazanlar Ürkmez, E. (2020). Kazak Türkçesinde olasılık kipliği işaretleyicileri. Dil Araştırmaları, (27), 153-170.
• Kazanlar Ürkmez, E. (2019). Kazak türkçesinde kiplik: Morfo-sentaktik semantik bir analiz. (Yayımlanmamış doktora tezi). Manisa: Celal Bayar Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Kerimoğlu, C. (2010). On the epistemic modality markers in Turkey Turkish: Uncertainty. Turkish Studies, 5(4), 434-478.
• Kılıç, F. (2004). Kırgız Türkçesinde bilgi kipliği: Delile dayananların diğer bilgi kiplikleriyle ilişkisi. (Yayımlanmamış doktora tezi). Ankara: Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Kılıç, F. (2005). Kırgız Türkçesinde algısal delile dayalılık. Modern Türklük Araştırmaları Dergisi, 2(1), 68-113.
• Kiefer, F. (1987). On defining modality. Folia Linguistica 21, 67-94.
• Kirişçioğlu, F. (2005). Saha Türkçesinde farklı bir kip “-I IhI(k)”. Acta Mongolica, Mongol Ulsın İx Surguli, 5(236), 87-92.
• Kocaman, A. (1990). The necessitive mood in Turkish. Proceedings of the Fifth International Conference on Turkish Linguistics içinde (433-458. ss.).
• Koçoğlu Gündoğdu, V. (2018). Tuva Türkçesi grameri (metin-söz dizini). Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Korkmaz, Z. (2003). Türkiye Türkçesi grameri: Şekil bilgisi. Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Kornfilt, J. (2001). Turkish. Routledge.
• Kuhlthau, C. C. (1999). The role of experience in the information search process of an early career information worker: Perceptions of uncertainty, complexity, construction, and sources. Journal of the American Society for Information Science, 50(5), 399-412.
• Leech, G. (1987). Meaning and the English verb. Longman.
• Lyons, J. (1977). Semantics. Cambridge University Press.
• Narrog, H. (2005). Modality, mood and change of modal meanings: A new perspective. Cognitive Linguistics, 16(4), 677-731.
• Narrog, H. (2009). Modality in Japanese: The layered structure of the clause and hierarchies of functional categories. John Benjamins Publishing Company.
• Nuyts, J. (2001). Epistemic modality, language, and conceptualization: A cognitive-pragmatic perspective (Vol. 5). John Benjamin Publishing Company.
• Öz Özcan, A. (2004). Özbek ve Türkiye Türkçesinde “olasılık-tahmin” bildiren modal sözler. V. Uluslararası Türk Dili Kurultayı Bildirileri (20-26.09.2004) C. II içinde (2253-2261. ss.), Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Öz Özcan, A. (2008). Özbek ve Türkiye Türkçesinde “kesinlik” bildiren modal sözler. Hacettepe Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi, (9), 447-458.
• Palmer, F. R. (1986). Mood and modality. Cambridge University Press.
• Palmer, F. R. (2001). Mood and modality. Cambridge University Press.
• Papafragou, A. (2000). Modality: Issues in the semantics-pragmatics interface. Elsevier Publishing Company.
• Rentzsch, J. (2013). Türk dillerinde kipsellik ve kipselliğin anlambilimsel haritası. Bilig, (67), 129-168.
• Rubin, V. L. (2010). Epistemic modality: From uncertainty to certainty in the context of information seeking as interactions with texts. Information Processing and Management 46, 533-540.
• Rubin, V. L., Liddy, E. D., Kando, N. (2005). Certainty identification in texts: Categorization model and manual tagging results. J. G. Shanahan, Y. Qu, J. Wiebe (Ed.), Computing Attitude and Affect in Text: Theory and Applications (The Information Retrieval Series) içinde (1-16. ss.), Springer-Verlag New York.
• Ruhi, Ş., Zeyrek, D., Osam, N. (1997). Türkçede kiplik belirteçleri ve çekim ekleri üzerine bazı gözlemler. Dilbilim Araştırmaları 1997, 105‑111.
• Rzazade, V. (2022). Azerbaycan Türkçesinde kiplik. (Yayımlanmamış yüksek lisans tezi). Ankara: Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Sarıkaya Aksoy, T. (2014). Tatar Türkçesinde gereklilik/zorunluluk kipliği. (Yayımlanmamış yüksek lisans tezi). Muğla: Muğla Sıtkı Koçman Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Sebzecioğlu, T. (2004). Türkçede kip kategorisi ve -yor biçimbiriminin kipsel değeri. Dil Dergisi, (124), 18-33.
• Şamina, L. A. (2021). Sintaksiçeskiye sredstva vırajeniya vozmojnosti v Tuvinskom yazıke. Sibirskiy filologiçeskiy jurnal, (3), 243-260.
• Taylan, E. & Özsoy, S. (1993). Türkçedeki bazı kiplik biçimlerinin anlatımı üzerine. VII Dilbilim Kurultayı Bildirileri içinde (1-9. ss.).
• Tosun, İ. (2011). Tuva Türkçesinin şekil bilgisi. (Yayımlanmamış doktora tezi). Edirne: Trakya Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Traugott, E. C. (1989). On the rise of epistemic meanings in English: An example of subjectification in semantic change. Language 65, 31-55.
• Üzüm, M. (2019). Eski Anadolu Türkçesinde epistemik kiplik (Kısas-ı Enbiya örneği). Nobel Bilimsel Eserler.
• Üzüm, M. (2020). Türkçede kanıtsallık ve bilgi kipliği ayrımı. Dil Araştırmaları, (26), 83-102.
• Yazıcı Ersoy, H. (2007). Başkurt Türkçesinde kip. (Yayımlanmamış doktora tezi). Ankara: Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Yazıcı Ersoy, H. (2014). Başkurt Türkçesinde kip. Türk Dil Kurumu Yayınları.
• (2004) Merriam Webster online dictionary.
• (2011) Güncel Türkçe sözlük.