Euphemisms For the Concept of Death in Bâbürnâme

Yıl 2025, Cilt: 26 Sayı: 48, 85 - 98, 31.01.2025

Özlem Akbulak

https://doi.org/10.21550/sosbilder.1508291

Öz

Language has been the most important means of communication for human from ancient times to the present day. While it is seen that there are clear expressions in the language, which progressed on the axis of comprehension, with the processing and development of language over time, besides the clear expression, which is the main purpose, the effect of the expression of the interlocutor, etc. thoughts and emotions have made the language a more complex structure. Over time, the same feelings or situations are shaped according to the narrator’s preference and the ability to use the language, sometimes very clearly, sometimes indirectly, and sometimes ornately, considering various effects. Especially for some concepts that are thought to create emotions such as sadness, shame, fear, etc., it is seen that a more implicit use is preferred although understanding is essential. This situation also occurs in the expression of the concept of death. In this study, it was aimed to examine this feature of language through the concept of death. As part of the review, Bâbürnâme, one of the most important works of, Chagatai literature, will be discussed and the euphemisms used to meet the concept of death in the work will be determined and evaluated.

Anahtar Kelimeler

Turkish language, Chagatai Turkish, Bâbürnâme, presence of word, euphemism

BÂBÜRNÂME’DE ÖLÜM KAVRAMINI KARŞILAYAN ÖRTMECELER

Öz

Dil, tarihî dönemlerden bugüne insanoğlunun en önemli iletişim aracı olma işlevini yürütmektedir. Temel olarak anlaşılma ekseninde ilerleyen dilde açık ifadelerin yer aldığı görülmekteyken dilin zamanla işlenip gelişmesiyle birlikte temel amaç olan net ifadenin yanında, ifadenin muhatabındaki etkisi vb. düşünce ve duygular dili daha kompleks bir yapı hâline getirmiştir. Zamanla aynı duygu veya durumlar çeşitli etkiler de gözetilerek bazen çok açık, bazen dolaylı bazen de süslü bir şekilde anlatıcının tercihine ve dili kullanma becerisine göre şekillenmiştir. Özellikle üzüntü, utanç, korku vb. duygular oluşturabileceği düşünülen kimi kavramlar için anlaşılma esas olmakla birlikte daha örtülü bir kullanımın tercih edildiği görülmektedir. Bu durum ölüm kavramının ifadesinde de ortaya çıkar. Bu çalışmada dilin bu özelliğini ölüm kavramı üzerinden incelemek amaçlanmıştır. İnceleme kapsamında Çağatay edebiyatının en önemli eserlerinden olan Bâbürnâme ele alınacak, eserde ölüm kavramını karşılamak için kullanılan örtmeceler belirlenip değerlendirilecektir.

Anahtar Kelimeler

Türk dili, Çağatay Türkçesi, Bâbürnâme, söz varlığı, örtmece

Etik Beyan

Makale araştırma ve yayın etiğine uygun olarak hazırlanmıştır. Yapılan bu çalışma etik kurul izni gerektirmemektedir.

Kaynakça

• Akbulak, Ö. (2022). Örtmece sözlere bir örnek olarak tuvalet sözcüğünün değerlendirilmesi. Kültür Araştırmaları Dergisi, (15), 271-287.
• Akgül, S. (2020). Bâbürnâme’nin Haydarâbâd Nüshasının transkripsiyonu ve söz dizimi incelemesi. (Yayımlanmamış doktora tezi). İstanbul: İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Akpınar, T. (1985). Dünyada ve Türklerde ağza alınması yasak (tabu) kelimeler. Folklor ve Etnografya Araştırmaları içinde (13-20. ss.), Anadolu Sanat Yayınları.
• Aksan, D. (2003). Her yönüyle dil ana çizgileriyle dilbilim. Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Aksan, D. (2004). Türkçenin sözvarlığı. Engin Yayınevi.
• Akün, Ö. F. (1991). Bâbürnâme. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi içinde (404-408. ss.), 4, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
• Arat, R. R. (1987). Gazi Zahirüddin Muhammed Babur, Vekayi, Babur’un hâtıratı. Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Arslan Erol, H. (2002). Tabu taboo ve kelimelerin anlam alanlarına etkisi. Türk Dili Araştırma Yıllığı-Belleten, (2), 35-56.
• Arslan Erol, H. (2012). Eski Türkçede ölüm için kullanılan sözler. E. Gürsoy Naskali (Ed.), Defin içinde (361-394. ss.), Tarihçi Kitabevi.
• Aslan, S. (2019). Derleme Sözlüğündeki örtmece kelimeler üzerine bir inceleme. (Yayımlanmamış yüksek lisans tezi). Elazığ: Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Aslan, S. (2024). Örtmeceler ile ilgili bibliyografya çalışması. Korkut Ata Türkiyat Araştırmaları Dergisi, (14), 574-583.
• Ayverdi, İ. (2011). Misalli büyük Türkçe sözlük. Kubbealtı Yayınları.
• Bilginer, H. (2011). Batı dillerinde ve Türkçede güzel adlandırmalar. Türk Dili, (598), 441-445.
• Çağatay, S. (1974). Türklerde batıl inançlar arasında tabu. I. Uluslararası Türk Folklor Semineri Bildirileri içinde (365-372. ss.), Başbakanlık Basımevi.
• Çelik, C. (2011). Türkiye Türkçesinde örtmece ve tabu kelimeler. (Yayımlanmamış yüksek lisans tezi). Gazimağusa: Doğu Akdeniz Üniversitesi Öğretim ve Araştırma Enstitüsü.
• Çiftoğlu Çabuk, A. (2014). Örtmece kavramı ve hayvan adlarında örtmece oluşumu. E. Gürsoy Naskali (Ed.), Korku içinde (5-23. ss.), Kitabevi Yayınları.
• Çiftoğlu Çabuk, A. (2015). Türkçedeki örtmece sözlerin oluşum yolları. Manas Sosyal Araştırmalar Dergisi, (5), 136-160.
• Demirci, K. (2008). Örtmece (euphemism) kavramı üzerine. Milli Folklor, (77), 21-34.
• Devellioğlu, F. (2011). Osmanlıca - Türkçe ansiklopedik lūgat. Aydın Kitabevi Yayınları.
• Eraslan, K. (1993). Çağatay Edebiyatı. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi içinde (168-176. ss.), 8, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
• Ergun, P. (2013). Türk kültüründe ölümle ilgili bazı terimler. Milli Folklor, (100), 134-148.
• Gecekuşu, A. (2006). Güzel adlandırma. (Yayımlanmamış yüksek lisans tezi). Elazığ: Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Güngör, A. (2006). Tabu-örtmece (euphemism) sözler üzerine. A.Ü. Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi Prof. Dr. Zeki Başar Özel Sayısı, (29), 69-93.
• Hirik, E. (2013). Evliyâ Çelebi Seyahatnâmesi’nde ölüm örtmeceleri. Yeni Türkiye, Türkçe Özel Sayısı, (55), 441-451.
• İnce Özyıldırım, I. (1996). Türkçede örtmece sözcükler üzerine bir araştırma. Dil Dergisi, (50), 15-21.
• Kanar, M. (2009). Arapça-Türkçe sözlük. Say Yayınları.
• Kanar, M. (2010). Farsça-Türkçe sözlük. Say Yayınları.
• Karabulut, F. & Ospanova, G. (2013). Örtmece sözlerin mantığı: Kazak Türkçesi ile Türkiye Türkçesinde karşılaştırmalı model analizi. Uluslararası Türkçe Edebiyat Kültür Eğitim Dergisi, 2(2), 122-146.
• Karaca, F. (2009). Mezar taşı metinleri. E. Gürsoy Naskali, G. Sağol Yüksekkaya (Ed.), Uçmağa Varmak Kitabı içinde (75-92. ss.), Kitabevi.
• Killi, G. (2006). Hakas Türkçesinde tabu sözler ve örtmece. Modern Türklük Araştırmaları Dergisi, 3(3), 50-65.
• Koç, A. (2010). Hastalık isimlerinde örtmece. Türk Dünyası Araştırmaları Dergisi, (188), 77-95.
• Ospanova, G. (2014). Türkiye Türkçesinde örtmeceler. (Yayımlanmamış doktora tezi). Kayseri: Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Sağol Yüksekkaya, G. (2009). Türklerde ölümün algılanışı “Ölmek” karşılığı kullanılan kelimelerden hareketle. E. Gürsoy Naskali, G. Sağol Yüksekkaya (Ed.), Uçmağa Varmak Kitabı içinde (3-40. ss.), Kitabevi Yayınları.
• Şen, M. (1993). Gazi Zahirüddin Muhammed Bâbur Bâburname giriş-metin (Kabil ve Hindistan bölümleri) açıklamalı dizin. (Yayımlanmamış doktora tezi). İstanbul: Marmara Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü.
• Şirin, H. (2016). Eski Türk yazıtları söz varlığı incelemesi. Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Taşkıran, H. (2021). Türk devletlerinde tabiiyet ve tehdidin simgesi: Kesik baş gönderme geleneği. Şarkiyat İlmi Araştırmalar Dergisi, 13(1), 287-301.
• Thackston, W. (1993). Muhammad Zahiruddin Muhammad Bâbur Mirza, Bâburnâme. The Department of Near Eastern Languages and Civilizations Hardvard University.
• Türk Dil Kurumu Güncel Türkçe Sözlük. (2024, Şubat 4). https://sozluk.gov.tr/
• Türkmen, S. (2009). Türkçedeki örtmece sözler. Karadeniz Araştırmaları, (23), 131-140.
• Uzun, G. (2020). Kırgız Türkçesinde ölüm ile ilgili örtmece ve tabu sözler. Söylem Filoloji Dergisi, 5(1), 226-238.
• Üstüner, A. (2009). Örtmece sözlerle ilgili terimler. Turkish Studies, 4(8), 166-176.