ANTİK PERS (AKHAİMENİD) DÖNEMİ’NDE İKTİDARIN SEMBOLÜ: “BÜYÜK KRAL” İDEOLOJİSİ

Yıl 2025, Cilt: 26 Sayı: 48, 1 - 19, 31.01.2025

Deniz Serhad Sezer

https://doi.org/10.21550/sosbilder.1512800

Öz

Bu çalışmada Akhaimenid Hanedanlığı Dönemi ele alınmış ve Büyük Kral’ın meşruiyetini kuvvetlendirmek için kullandığı heykel, kabartma, sikke ve yazıt gibi kaynaklar incelenmiştir. Bunlara ek olarak; Antik Yunan kaynakları ile Avesta gibi kutsal metinlerden de yararlanılmıştır. Bu kaynaklarda Büyük Kral’ın kendi propagandasını yaparak, bu unvanla birlikte karizmatik bir hakimiyet anlayışı sergilediği görülmektedir. Pers kraliyet ideolojisiyle iç içe geçen ve bunu tamamlayan bir kavram olan Büyük Kral unvanı, aslında tüm dünyanın yöneticiliğini kapsayan, huzur ve barışı sağlayan bir lideri tasvir etmektedir. Büyük Kral, daima kendini Tanrı Ahuramazda’nın yeryüzündeki vekili olarak yansıtmakta ve onun tarafından seçildiğini söyleyerek iktidarını meşrulaştırmaktadır. II. Artakserkses Dönemi’nden itibaren Tanrı Ahuramazda’nın desteğinin yanı sıra Anahita ve Mithra’nın da yazıtlarda isimlerinin geçtiği görülmektedir. Dolayısıyla, bu durum da kraliyet ideolojisinin somutlaştırılmış şekli olarak rahatlıkla tanımlanabilir. Ayrıca, Büyük Kral’ın iktidar inşasında Assur, Babil, Med, Elam ve Hellen medeniyetlerinden büyük oranda etkilendiği ve mevcut durumunu da geliştirerek kendi yönetim biçimini oluşturduğu tespit edilmektedir.

Anahtar Kelimeler

Pers, Akhaimenid, Büyük Kral ideolojisi, Kyros, Dareios

Etik Beyan

Makale araştırma ve yayın etiğine uygun olarak hazırlanmıştır. Yapılan bu çalışma etik kurul izni gerektirmemektedir.

The Symbol of Rulership in the Ancient Persian (Achaemenid) Period: “The Great King” Ideology

Öz

This study focuses on the Achaemenid Dynasty and analyses the sources such as statues, reliefs, coins and inscriptions used by the Great King to strengthen his legitimacy. In addition to these; Ancient Greek sources and sacred texts such as Avesta were also utilized. In these sources, it is seen that the Great King, by making his propaganda, exhibited a charismatic understanding of sovereignty with this title. The title of the Great King, which is a concept intertwined with and complementary to the Persian royal ideology, actually depicts a leader who is the ruler of the whole world and ensures peace and tranquility. The Great King always portrays himself as the representative of the God Ahuramazda on earth and legitimizes his power by saying that he was chosen by him. From the reign of Artaxerxes II onwards, besides the support of the god Ahuramazda, Anahita, and Mithra are also mentioned in the inscriptions. Therefore, this situation can be easily defined as the embodiment of the royal ideology. In addition, it is determined that the Great King was greatly influenced by Assyrian, Babylonian, Median, Elamite, and Hellenic civilizations in the construction of power and formed his form of government by improving the existing situation.

Anahtar Kelimeler

Persian, Achaemenid, The Great King ideology, Cyrus, Darius

Kaynakça

• Arr. Anab. = Arrianos, Aleksandrou Anabasis (1976-1983). Kullanılan Metin ve Çeviri: (Çev: P. A. Bruntt), Harvard University Press.
• Ctes. = Ctesias. (2010). Persica. Kullanılan Metin ve Çeviri: (Çev: L. Llewellyn-Jones-J. R. Robson), Routledge.
• Curt. = Quintus Curtius Rufus, Historiarum Alexandri Magni Macedonis, (1946). Kullanılan Metin ve Çeviri: (J. C. Rolfe), Harvard University Press.
• Diod.= Diodorus Sicilus, Bibliotheka Historika (1906). Kullanılan Metin ve Çeviri: (Çev: F. Vogel-K. T. Fischer), In aedibus B. G. Teubneri.
• Hdt.=Herodotos, Histories (2009). Kullanılan Metin ve Çeviri: (Çev: M. Ökmen), Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları.
• Jacoby, F. (1995). Die Fragmente Der Griechischen Historiker. Brill.
• Kitab-ı Mukaddes (Tevrat). (2007). Kitabı Mukaddes Şirketi.
• Ksen. Kyr.= Ksenophon, Kyrou Paideia (1960). Kullanılan Metin ve Çeviri: (Çev: W. Miller), Harvard University Press.
• Ksen. Oik.= Ksenophon, Oiconomikus: Kullanılan Metin ve Çeviri: (Çev: H. A. Holden), Cambridge University Press.
• Ksen. Anab. = Ksenophon, Anabasis (2011). Kullanılan Metin ve Çeviri: Onbinlerin Dönüşü, (Çev: O. Yarlıgaş), Kabalcı Yayıncılık.
• Plut. Alex. =Plutarkhos, Aleksandros (2017). Kullanılan Metin ve Çevirisi: Plutarkhos, İskender. (Çev: I. Çokona), Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları.
• Plut. Artak. = Plutarkhos, Artakserkses (1962). Kullanılan Metin ve Çeviri: Plutarch’s Lives, Aratus, Artaxerxes, Galba and Otho. (Çev: B. Perrin), Harvard University Press.
• Polyain. Strat.=Polyainos, Strategemata (1974). Kullanılan Metin ve Çeviri: (Çev: R. Shepherd), Ares Publishers.
• Strab.=Strabon. Strabon, Geographika (1969). Kullanılan Metin ve Çeviri: (Çev: H. Leonard), Harvard University Press.
• Allen, L. (2005). The Persian Empire. The University of Chicago Press.
• Axworthy, M. (2016). İran: Aklın imparatorluğu. (Çev: Ö. Gitmez), Say Yayınları.
• Balcer, J. M. (1995). The Persian conquest of the Greeks 545-450 BC. Universitatsverlag Konstanz.
• Ball, W. (2018). Tek dünyaya doğru: Antik İran ve Batı. (Çev: A. Çağlayan), Ayrıntı Yayınları.
• Billows, R. A. (2018). Maraton. (Çev: M. D. Karakılıç), Salon Yayınları.
• Briant, P. (2002). From Cyrus to Alexander. A history of the Persian Empire. Eisenbrauns.
• Briant, P. (2017). Persler kimdir?. K. İren, Ç. Karaöz, Ö. Kasar (Ed.), Persler: Anadolu’da Kudret ve Görkem Kitabı içinde (12-20. ss.), Yapı Kredi Yayınları.
• Casabonne, O. (2007). Akamenid İmparatorluğu: Büyük Kral ve Persler. Arkeoatlas, (6), 20-35.
• Ciampini, M. E. (2018). Mısır’da Pers Devri ve son özerk dönem. (Çev: L. T. Basmacı), U. Eco (Ed.), Antik Yakındoğu Kitabı içinde (276-281. ss.), Alfa Yayınları.
• Darmesteter, J. (1883). The Zend-Avesta: The sirôzahs, yasts, and nyâyis (Part II). Clarendon Press.
• Darmesteter, J. (1895). The Zend-Avesta: The vendîdâd. Clarendon Press.
• Daryaee, T. (2009). Sasanian Persia: The rise and fall of an empire. I. B. Tauris.
• Diler, A. (2017). Anadolu-Pers Dönemi sanatında ikonografi: Gelenek, gerçeklik ve paradoks. K. İren, Ç. Karaöz, Ö. Kasar (Ed.), Persler, Anadolu’da Kudret ve Görkem Kitabı içinde (284-305. ss.), Yapı Kredi Yayınları.
• Duran, M. (2015). Satraplık sisteminin Pers yönetim teşkilatındaki yeri. SDÜ Fen Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi, (34), 61-86.
• Duran, M. (2016). Pers ordu teşkilatı, MÖ 6-4. yüzyıl. (Yayımlanmamış doktora tezi). Isparta: Süleyman Demirel Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Duran, M. (2021a). Eski İran’da (Persler, Parthlar, Sasaniler) veraset ideolojisi. OANNES-Uluslararası Eskiçağ Tarihi Araştırmaları Dergisi, 3(2), 329-357.
• Duran, M. (2021b). Yazılı ve ikonografik kaynaklara göre Antik İran’da (Persler, Parthlar, Sâsânîler) hâkimiyet anlayışı: Tanrısal seçim. İran Çalışmaları Dergisi, 5(2), 361-391.
• Duran, M. (2021c). Pers (Akhaimenid) hükümdarlık sembolleri. M. Bulut, Z. Karacagil (Ed.), 4. International Congress of Human Studies Kitabı içinde (145-156. ss.), Bidge Yayınları.
• Dusinberre, E. (1999). Satrapal Sardis: Achaemenid bowls in an Achaemenid capital. American Journal of Archaeology, 103(1), 73-102.
• Dusinberre, E. (2013). Empire, authority and autonomy in Achaemenid Anatolia. Cambridge University Press. Eliade, M. (1971). Spirit, light, and seed. History of Religions, 11(1), 1-30.
• Finn, J. (2011). Gods, kings, men: trilingual inscriptions and symbolic visualizations in the Achaemenid empire. Ars Orientalis, (41), 219-275.
• Gariboldi, A. (2004). Astral symbology on Iranian coinage. East and West, 54(1/4), 31-53.
• Garthwaite, R. (2011). İran tarihi. (Çev: F. Aytuna), İnkılap Kitabevi.
• Garrison, M. B. (2011). By the favor of Auramazda: Kingship and the divine in the early Achaemenid period. P. Iossif, A. Chankowski, C. Lorber (Ed.), More Than Ten, Less Than Gods Studies on Royal Cult and Imperal Worship içinde (15-104. ss.), Peeters.
• Hintze, A. (1994). Zamyād Yašt: Introduction, Avestan text, translation, glossary. Riechert Verlag.
• Ivanov, M. S. (2021). İran tarihi. (Çev: H. Demiroğlu), Selenge Yayınları.
• Jursa, M. (2018a). Assur İmparatorluğu’nun çöküşü ve vârisleri: Babiller, Medler ve Persler. (Çev: L. T. Basmacı) U. Eco (Ed.), Antik Yakındoğu Kitabı içinde (250-257. ss.), Alfa Yayınları.
• Jursa, M. (2018b). Pers İmparatorluğu’nun yapısı ve Assur mirası. (Çev: L. T. Basmacı), U. Eco (Ed.), Antik Yakındoğu Kitabı içinde (265-270. ss.), Alfa Yayınları.
• Kaptan, D. (2002). The Daskyleion Bullae: Seal images from The Western Achaemenid Empire. AH XII, (Vol. I, II), 71-73.
• Kaptan, D. (2017). Anadolu’da Pers Dönemi mühürleri. K. İren, Ç. Karaöz, Ö. Kasar (Ed.), Persler, Anadolu’da Kudret ve Görkem Kitabı içinde (254-267. ss.), Yapı Kredi Yayınları.
• Kent, R. (1953). Old Persian (grammar texts lexicon). American Oriental Society.
• Klinkott, H. (2007). Steuern, Zölle und Tribute im Achaimenidenreich. Geschenke und Steuern, Zölle und Tribute; Antike Abgabenformen in Anspruch und Wirklichkeit, (29), 263-290.
• Köker, H. (2023). Pers Krali sikkeleri: Dareikos ve Siglos. Myrina Yayınları.
• Kuhrt, A. (1983). The Cyrus Cylinder and Achaemenid imperial policy. JSOT, (25), 83-97.
• Kuhrt, A. (1988). Earth and water. Achaemenid History III: Method and Theory, 87-99.
• Kuhrt, A. (2007). The Persian Empire: A corpus of sources from the Achaemenid Period. Vol. 2, Routledge.
• Kuhrt, A. (2009). Eskiçağda Yakın Doğu. C. II, (Çev: D. Şendil), Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları.
• Maffre, F. (2017). Pers hakimiyeti altında Anadolu halkları. K. İren, Ç. Karaöz, Ö. Kasar (Ed.), Persler, Anadolu’da Kudret ve Görkem Kitabı içinde (52-61. ss.), Yapı Kredi Yayınları.
• Mann, M. (2012). İktidarın tarihi. C. I, (Çev: E. Saraçoğlu, S. Torlak, E. Kolay, O. Sevimli), Phoenix Yayınevi.
• McCoy, W. J. (1989). Memnon of Rhodes at the Granicus. The American Journal of Philology, (110), 413-433.
• Mills, L. H. (1965). The Zend-Avesta: The yasna, visparad, āfrīnagān, gāhs and miscellaneous fragments (Part III). Motilal Banarsidass.
• Momigliano, A. (2011). Modern tarihçiliğin klasik temelleri. (Çev: G. Ayas), İthaki Yayınları.
• Nadali, D. (2018). Pers sanatı: Eklektizm ve devamlılık. (Çev: L. T. Basmacı), U. Eco (Ed.), Antik Yakındoğu Kitabı içinde (403-406. ss.), Alfa Yayınları.
• Nimchuk, C. L. (2002). The ‘Archers’ of Darius. Ars Orientalis, (32), 55-79.
• Olmstead, A. T. (1948). History of the Persian Empire. The University of Chicago Press.
• Öncü, F. (2021). Hellenleri nüfuz altına alma boyutuyla savaşlar ve diplomatik faaliyetler (MÖ 547-431): Persler, Spartalılar ve Atinalılar. G. Masalcı Şahin, A. Doğan (Ed.), Eskiçağda Savaş ve Diplomasi Kitabı içinde (230-237. ss.), Ege Yayınları.
• Öncü, F. (2023). Persler Dönemi’nde Anadolu’da ekonomi (MÖ 6. ve 5. Yüzyıllar). Arkeoloji ve Sanat Yayınları.
• Özkan, S. (2022). Eski Yakın Doğu sanatındaki silah, savaş ve av sahnelerinin Pers sanatına yansımaları. Akademik Tarih ve Düşünce Dergisi, 9(1), 71-86.
• Özkan, S. (2023). Behistun Yazıtı’nda bahsi geçen fiziksel şiddet içerikli cezalar. Akademik Tarih ve Düşünce Dergisi, 10(1), 18-33.
• Root, M. C. (1979). The King and Kingship in Achaemenid art: Essays on the creation of an ıconography of Empire. Brill.
• Sancisi-Weerdenburg, H. (1989). Gifts in the Persian Empire. Le tribut dans l’empire perse. 129-146.
• Sandys, W. & Vaux, W. (2022). Persler, Parthlar, Sasaniler. (Çev: B. A. Uzun), Say Yayınları.
• Sarıkaya, S. (2016). Anadolu’da Pers satraplık sistemi. CEDRUS, (IV), 75-91.
• Sarıkaya, S. (2018). Anadolu’da Persler: Daskyleion satraplığı. Arkeoloji ve Sanat Yayınları.
• Sarıkaya, S. (2021). Pers Kralı Artakserkses II Mnemon. Arkeoloji ve Sanat Yayınları.
• Sevinç, H. (2014). Yunan çağdaşı uygarlıklarda toplumsal gelişmeler, siyasal ve dinsel düşünüş. Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, 7(32), 232-251.
• Shahbazi, A. S. (1980). An Achaemenid symbol II. farnah ‘(God given) fortune’ symbolised. Archäologische Mitteilungen aus Iran, (13), 119-147.
• Simpson, J. (2006). The Royal Table, Forgotten Empire: The World of Ancient Persia. The British Museum Press, 104-131.
• Spek, R. J. (1982), Did Cyrus the great ıntroduce a new policy towards Subdued Nations?, Persica, (10), 278-283.
• Stronach, D. (2007). Pasargadae. I. Gershevitch (Ed.), The Cambridge History of Iran II Kitabı içinde (828-838. ss.), Cambridge University Press.
• Tolman, H. (1908). Ancient Persian lexicon and texte. Create Space Independent Publishing.
• Tuplin, C. (2014). The changing pattern of Achaemenid Persian Royal Coinage. Explaining Monetary and Financial Innovation, Financial and Monetary Policy Studies, (39), 127-168, Springer International Publishing.
• Van de Mieroop, M. (2018). Eski Yakındoğu tarihi. (Çev: S. Gül), Homer Kitabevi.
• Wiesehöfer, J. (2003). Antik Pers tarihi. (Çev: M. A. İnci), Telos Yayıncılık.
• Wiesehöfer, J. (2020). Erken Pers: Antik bir dünya imparatorluğunun tarihi. (Çev: N. Ersoy), Totem Yayınları.
• Yıldırım, N. (2008). Fars mitolojisi sözlüğü. Kabalcı Yayınevi.