Osmanlı’dan Cumhuriyet’e Yabancı Sermaye ve Millîleştirme Süreci: Bursa Elektrik Şirketi Örneği

Yıl 2025, Cilt: 26 Sayı: 49, 593 - 620, 31.07.2025

Hacer Karabağ Arslan

https://doi.org/10.21550/sosbilder.1621857

Öz

Osmanlı İmparatorluğu’nda kamu hizmetlerinin büyük bir bölümü, 19. yüzyılın ikinci yarısından itibaren imtiyazlı yabancı şirketlere devredilmiştir. 20. yüzyıla gelindiğinde, Avrupa sermayesinin Osmanlı topraklarındaki demiryolları, limanlar, bankacılık, sanayi, su, gaz ve elektrik gibi belediye hizmeti sayılan stratejik alanlarda belirgin bir hâkimiyet kurduğu görülmektedir. Osmanlı Devleti’nde kamu hizmetlerinin yabancı sermayeli şirketler aracılığıyla yürütülmesi, Erken Cumhuriyet döneminde de zorunlu olarak devam ettirilmiştir. Ancak, bu sistem zamanla ulusal çıkarlara ve sosyal devlet ilkelerine uyumsuzluğu ile büyüyen kentlerin ve gelişen sanayinin artan taleplerini karşılayamaması nedeniyle terk edilmiştir. Bu doğrultuda, yabancı sermayeli işletmeler satın alınarak devletleştirilmiştir. Bu çalışma, tarihsel tarama yöntemini kullanarak arşiv belgeleri, dönem yayınları ve şirket raporları gibi birincil kaynaklara dayanmakta ve Osmanlı’dan Türkiye Cumhuriyeti’ne geçiş sürecinde yabancı sermayeli şirketlerin rolünü, Bursa Elektrik Şirketi örneği üzerinden mikro düzeyde incelemektedir. 1924 yılında Fransız Omnium d’Enterprises Şirketi tarafından kurulan Bursa Elektrik Şirketi, 1932’de İtalyan Marelli Şirketi’ne devredilmiş ve 1939 yılında devlet tarafından millîleştirilerek Cumhuriyet dönemi millîleştirme politikalarının somut bir örneği hâline gelmiştir.

Anahtar Kelimeler

imtiyazlı yabancı şirketler , millîleştirme , Cumhuriyet modernleşmesi , elektrifikasyon , Bursa Elektrik Şirketi

FOREIGN CAPITAL AND THE NATIONALIZATION PROCESS FROM THE OTTOMAN EMPIRE TO THE REPUBLIC: THE CASE OF THE BURSA ELECTRICITY COMPANY

Öz

In the Ottoman Empire, a significant portion of public services was transferred to privileged foreign companies starting from the second half of the 19th century. By the 20th century, European capital had established dominance in strategic sectors within Ottoman territories, including railways, ports, banking, industry, and municipal services such as water, gas, and electricity. The reliance on foreign-capital companies to manage public services continued as a necessity during the Early Republican Period. However, this system was abandoned over time due to its incompatibility with national interests and the principles of a social state, as well as its inability to meet the growing demands of expanding cities and developing industries. Consequently, foreign-owned enterprises were purchased and nationalized by the state. This study employs a historical survey method, relying on primary sources such as archival documents, periodicals, and company reports to analyze the role of foreign-capital companies during the transition from the Ottoman Empire to the Republic of Turkey. It focuses on the Bursa Electricity Company as a micro-level case study. Established in 1924 by the French Omnium d’Enterprises Company, the Bursa Electricity Company was transferred to the Italian Marelli Company in 1932 and subsequently nationalized by the state in 1939, serving as a tangible example of the nationalization policies of the Republican era.

Anahtar Kelimeler

privileged foreign companies , nationalization , Republican modernization , electrification , Bursa Electricity Company

Etik Beyan

The article has been prepared in accordance with research and publication ethics. This study does not require ethics committee approval.

Kaynakça

• Afetinan, A. (1989). İzmir İktisat Kongresi (17 Şubat-4 Mart 1923). TTK Publications.
• Atay, F. R. (1998). Çankaya. Bateş Atatürk Series.
• Aydın, R. (2018). Ulus, uluslaşma ve devlet: Bir modern kavram olarak ulus devlet. Marmara Üniversitesi Siyasal Bilimler Dergisi, 6(1), 229-256.
• Baykal, K. (1976). 2000 yıllık Bursa’nın belediyesi. Özkardeşler Press.
• Boratav, K. (1982). Türkiye’de devletçilik. Savaş Publications.
• Bursa Ansiklopedisi. (2002). Y. Akkılıç (Ed.), Burdef Publications.
• Bürüngüz, M. R. (2013). Son dönem Osmanlı aydınlarının sömürgecilik ve emperyalizm algısı. (Unpublished PhD thesis). Ankara: Hacettepe University Institute of Social Sciences.
• Carr, E. H. (2012). Milliyetçilik ve sonrası. (Trans: O. Akınhay), İletişim Publications.
• Cebesoy, A. F. (2002). Siyasi hatıralarım: Lozan’dan Cumhuriyet’e. Temel Publications.
• Ceyhan, M. (2016). Bursa’da elektriğin tarihsel gelişimi. Elektrik Mühendisliği Dergisi, (459), 60-64.
• Ergün, Ç. E. (2010). Elektrik piyasasında kamu hizmeti. Çakmak Publications.
• Erol, E. (2007). Türkiye’de elektrik enerjisinin tarihi gelişimi 1902-2000. (Unpublished PhD thesis). İstanbul: İstanbul University Institute of Social Sciences.
• Erol, G. S. (1999). Kamu hizmetlerinin görülmesinde imtiyaz yöntemi ve Türkiye uygulaması. İktisadi Sektörler ve Koordinasyon Genel Müdürlüğü, Hukuki Tedbirler ve Kurumsal Düzenlemeler Dairesi.
• Ferro, M. (2017). Sömürgecilik tarihi. (Trans: M. Cedden), İmge Publications.
• Gündüz, A. (2016). Sömürgecilik kavramı ve sömürgeci devletlerin uyguladıkları taktikler: Ortadoğu örneği. Tarih Okulu Dergisi, 9(25), 763-784.
• Halet, H. (1933). Cumhuriyet Türkiye’si: Elektrikli Türkiye. Fazilet Press.
• Kaplanoğlu, R. (2006). Meşrutiyet’ten Cumhuriyet’e Bursa 1876-1926. Avrasya Etnografya Publications.
• Kaplanoğlu, R. (2008). Bursa’nın alâmet-i fârikaları. Bursa Araştırmaları Vakfı Publications.
• Karabağ, H. (2020). Osmanlı’dan Cumhuriyet’e Bursa’da elektriğin tarihi (1906-1939). Gaye Publications.
• Kazgan, G. (2009). Tanzimat’tan 21. yüzyıla Türkiye ekonomisi. İstanbul Bilgi University Publications.
• Luraghi, R. (1994). Sömürgecilik tarihi. (Trans: A. Emeç), Sosyalist Publications.
• McCarthy, J. (2008). Osmanlı’ya veda: İmparatorluk çökerken Osmanlı halkları. (Trans: M. Tuncel), Etkileşim Publications.
• Özdemir, N. (2016). İmparatorluktan Cumhuriyete Türkiye’de elektriğin tarihsel gelişimi (1850-1938). Osmanlı Medeniyeti Araştırmaları Dergisi, 2(3), 17-32.
• Özkan, S. (2008). Osmanlılarda elektrik kullanımı. In N. N. Kara, L. Daşdemir, Ö. Küpeli (Eds.), Prof. Dr. Necmi Ülker’e Armağan (pp. 201-210), Meta Press.
• Pamuk, Ş. (2015). Türkiye’nin 200 yıllık iktisadi tarihi. Türkiye İş Bankası Kültür Publications.
• Pamuk, Ş. (2020). Osmanlı ekonomisinde bağımlılık ve büyüme 1820-1913. Türkiye İş Bankası Kültür Publications.
• Tekeli, İ. & İlkin, S. (1982). Uygulamaya geçerken Türkiye’de devletçiliğin oluşumu. ODTÜ Publications.
• Tezel, Y. (2002). Cumhuriyet döneminin iktisadi tarihi 1923-1950. Türkiye İş Bankası Kültür Publications.
• Toprak, Z. (2012). Türkiye’de milli iktisat 1908-1918. Doğan Books.
• Uygur, E. & Uygur, F. (2013). Fransız sömürgecilik tarihi üzerine bir araştırma. Türkiye Sosyal Araştırmalar Dergisi, 17(3), 273-286.
• Üsküdarî, F. (1972). Eski Bursa’dan notlar. Bursa Ticaret ve Sanayi Odası Publications.
• Türkiye Cumhuriyeti’nin ilk yıllarında yapılan devletleştirmeler. (2024, December 4). EkoDialog. https://www.ekodialog.com/istatistik/ozel_stat/devletlestirme.html
• Yenal, O. (2010). Cumhuriyet’in iktisat tarihi. Türkiye İş Bankası Kültür Publications.