YENİ BİR DÜNYANIN EŞİĞİNDE ÖNCÜ FİGÜR OLARAK DEDE EFENDİ

Yıl 2024, Sayı: 48, 215 - 229, 30.11.2024

Ali Ergur

https://doi.org/10.59572/sosder.1537315

Öz

Türk Makam Müziği’nin temel taşlarından biri kabul edilen Hammâmizâde İsmail Dede Efendi, müzik çevrelerinde genellikle dâhi bir sanatçı ve büyük bir yenilikçi olarak kabul edilmektedir. Dede Efendi kuşkusuz olağanüstü bir yetenek sahibi bir bestekâr olarak nitelenmelidir. Bununla birlikte, sanatçı, bu özel yeteneğinin yanı sıra bir toplumsal-ekonomik bağlamın ve belli bir tarihsel dönemin ürünü olarak değerlendirilmelidir. Dede Efendi’nin yaşadığı dönem, Osmanlı Devleti’nin değişme çabalarının yaşandığı Nizâm-ı Cedîd sürecini içerdiği kadar, uluslararası güç dengelerinin yeniden oluştuğu, Sanayi Devrimi’nin hızlandığı, modern kültürün şekillendiği bir tarihsel dönüm noktasını oluşturur. Osmanlı Devleti, bu hızla değişen dünyaya ayak uydurma zorunluluğunu somut olarak hissetmiş, bu yönde reformlar yapma girişimlerini on sekizinci yüzyıl sonlarından itibaren başlatmıştır. III. Selim ve II. Mahmud’un saltanat dönemleriyle örtüşen bu değişme dönemi, doğrusal ve istikrarlı bir gelişme göstermez; tersine, pek çok çatışma ve çelişki barındırır. Reformcu aktörler ve hareketler, eski düzenin devamını savunan güç odaklarıyla sürekli çatışma içinde olmuştur. Bununla birlikte, toplum hayatı, Avrupa’dakinden farklı bir karakter gösterse de tedricen kentli ve modern değerlere yakınlaşamaya başlamıştır. Müzik üretimi ve beğenileri, hızlanan, karmaşıklaşan, dünyayla daha yakın ilişkilere giren büyük kentlerde, bir yandan piyasa mantığı ekseninde yeniden biçimlenirken diğer yandan daha dünyevî bir karakter kazanmıştır. Dede Efendi, bu makalede, sosyolojik bir perspektif içinde değerlendirilip bu büyük dönüşümler ve çelişkiler çağının bir aktörü olarak kavramsallaştırılmıştır. Dede Efendi, her dönemde örnekleri görülen, içinden yetiştiği müzik geleneğini yaşatmak ve sanatsal olarak en gelişkin müziği yapmak isteyen, ancak aynı zamanda yükselen popüler taleplere en iyi şekilde yanıt vermek zorunda olan, gelenekle piyasa arasında bölünen bestekâr tipinin arketipi olarak tanımlanabilir.

Anahtar Kelimeler

Dede Efendi, Nizâm-ı Cedîd, Türk Müziği’nde modernleşme, müzik piyasası, Osmanlı modernleşmesi, popüler müzik

Etik Beyan

Bu makale, tarihsel verilerden hareket ederek yapılan bir analize dayanmaktadır. İnsanlarla çalışmayı gerektiren tipte bir araştırmaya bağlı değildir. Bu nedenle Etik Kurulu Onay Raporu alması gerekmemektedir.

Destekleyen Kurum

Destekleyen kurum yoktur.

Teşekkür

Bu makalenin yazımı, düzeltisi, gözden geçirilmesi sırasında yardımlarını esirgemeyen sevgili Ceren Tunay'a yürekten teşekkür ederim.

DEDE EFENDI AS A PIONEERING FIGURE ON THE THRESHOLD OF A NEW WORLD

Öz

The composer Hammâmîzade İsmail Dede Efendi, recognized as one of the pillars of Turkish Makam Music, is often perceived by the contemporary representatives of this musical tradition as a genius and a great innovator of his time. While Dede Efendi should undoubtedly acknowledged for his exceptional musical talent, it is also essential to consider him within the broader socio-economic context and historical period in which he lived. He lived during a period of broader social changes, including the reconfiguration of power balance on the international stage, the rise of the Industrial Revolution, and the formation of modern values and relations. These external factors coincided with the internal dynamics of the Ottoman Empire, particularly the structural changes and reforms of policies during the New Order (Nizam-I Cedîd) era. As the pace of change triggered by industrial capitalism accelerated in Western Europe and stimulated the emergence of modern culture, the Ottoman Empire, as an older political organization, felt the urgent need to adapt to this new socio-economic context. The Ottoman Empire can be defined as a kind of Ancien Régime, structurally inappropriate to survive the capitalist transformation, which was based on the supremacy of the agricultural economy and military conquests. Although there had been earlier attempts at structural reform, they didn’t have lasting effects. However, by the end of the eighteenth century, when the need for change became inevitable, a series of reformist policies were initiated. This era of institutional reforms has been baptized as the New Order (Nizâm-I Cedîd) during the reigns of Sultans Selim III and Mahmud II. Dede Efendi is analyzed in this article as a typical individual of this historical period of conflicts and contradictions, embodying the tensions between the traditional music in which he was raised and the rising demands for popular music driven by changing tastes.

Anahtar Kelimeler

Dede Efendi, Nizâm-ı Cedîd, modernization of Turkish Music, music market, Ottoman modernization, popular music

Kaynakça

• Aksoy, B. (1985). “Tanzimat’tan Cumhuriyet’e musiki ve batılılaşma”, içinde M. Belge (Der.), Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Türkiye Ansiklopedisi, Cilt: 5, (1212-1236). İstanbul: İletişim Yayınları.
• Aksoy, B. (1994). Avrupalı gezginlerin gözüyle Osmanlılarda musiki, İstanbul: Pan Yayıncılık.
• Aracı, E. (2006). Donizetti Paşa, Osmanlı sarayının İtalyan maestrosu, İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
• Ayangil, R. (2019). “XVII. yüzyılda Türk musikisi”, içinde F. Göher Vural ve Timur Vural (Der.), Türk Mûsikîsi Atlası, Cilt: 1, (273-287). Ankara: Yeni Türkiye Stratejik Araştırma Merkezi.
• Bahadır, O. (2019). Osmanlılardan Cumhuriyete sekülerleşme, İstanbul: Anahtar Kitaplar Yayınevi.
• Becker, H. S. (1984). Art worlds, Londra: University of California Press.
• Becker, H. S. (1985). Outsiders, études de sociologie de la déviance, Paris: Métailié.
• Behar, C. (2021). Orada bir musiki var uzaklarda… XVI. Yüzyıl İstanbul’unda Osmanlı/Türk musiki geleneğinin oluşumu, İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
• Behar, C. (2023). “Bir İstanbul çocuğunun kısa biyografisi: İsmail Dede Efendi (1778-1846)”, içinde H. Dedeler (Der.), Müzik İstanbul, (246-249). İstanbul: Esenler Belediyesi Prof. Dr. Sadettin Ökten Düşünce Merkezi Yayınları.
• Berkes, N. (1979). Türkiye’de çağdaşlaşma, İstanbul: Doğu-Batı Yayınları.
• Cipolla, C. M. Yelken ve top, İstanbul: Kitap Kitabevi.
• Çırak, C. ve Tutu, S. B. (2020). “İsmâil Dede Efendi ekolünde usta-çırak (hoca-öğrenci) ilişkileri”, Eurasian Journal of Music and Dance, 17, 159-174. DOI: 10.31722/ejmd.846851
• Ergur, A. ve Doğrusöz, N. (2015). “Resistance and adoption towards written music at the crossroads of modernity: Gradual passage to notation in makam music”, International Review of Aesthetics and Sociology of Music, 46(1), 2015, 145-174. Erişim adresi: https://www.researchgate.net/publication/288519432_Resistance_and_Adoption_towards_Written_Music_at_the_Crossroads_of_Modernity_Gradual_Passage_to_Notation_in_Turkish_Makam_Music
• Feyzioğlu, N. (2017) “Türk mûsıkîsinin modernleşmesi bağlamında Hammamîzâde İsmail Dede Efendi ve ferahfezâ makamı”, Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Ensitüsü Dergisi, 21(2), 625-646. Erişim adresi: https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/474646
• Foucault, M. (1975). Surveiller et punir, Naissance de la prison, Paris: Gallimard.
• Gargun, A. ve Karaman, S. (2012). “Dede Efendi, Zekâî Dede ve Dellâlzâde’nin beste formunda, zencîr usûlündeki eserlerinin usûl-arûz vezni ilişkisi yönünden incelenmesi”, Türkiyat Araştırmaları Dergisi, 32, 361-383. Erişim adresi: https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/257637
• Hassan, Ü. (2005). Osmanlı, örgüt-inanç-davranış’tan hukuk-ideoloji’ye, İstanbul: İletişim Yayınları.
• İnalcık, H. (2017). Rönesans Avrupası, Türkiye’nin batı medeniyetiyle özdeşleşme süreci, İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları.
• İnalcık, H. (2020). Devlet-i ‘Aliyye, Osmanlı İmparatorluğu üzerine araştırmalar-IV, İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları.
• Karal, E. Z. (1983). Osmanlı tarihi V. cilt, Nizam-ı Cedid ve Tanzimat devirleri (1789-1856), Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Levendoğlu, O. (2004). “XIII. yüzyıldan bugüne uzanan makamlar ve değişim çizgileri”, Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 17(2), 131-138. Erişim adresi: https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/219287
• Oransay, G. (1983). “Cumhuriyet’in ilk elli yılında geleneksel sanat musikimiz”, içinde M. Belge (Der.), Cumhuriyet Dönemi Türkiye Ansiklopedisi, Cilt: 6, (1496-1509). İstanbul: İletişim Yayınları.
• Özcan, N. (2019). “Hammâmîzâde İsmail Dede Efendi”, içinde F. Göher Vural ve Timur Vural (Der.), Türk Mûsikîsi Atlası, Cilt: 3, (331-337) , Ankara: Yeni Türkiye Stratejik Araştırma Merkezi.
• Özçifçi, S. (2020). “Bir Dede Efendi şarkısında motif-yapı”. Sahne ve Müzik Eğitim-Araştırma E-dergisi, 11, 23-33. Erişim adresi: https://dergipark.org.tr/en/download/article-file/1210680
• Özkaya, Y. (1985). XVIII. yüzyılda Osmanlı kurumları ve Osmanlı toplum yaşantısı, Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları.
• Rémond, R. (1974). Introduction à l’histoire de notre temps, I. l’Ancien Régime et la Révolution 1750-1815, Paris: Éditions du Seuil.
• Uzunçarşılı, İ. H. (1983). Osmanlı tarihi, III. cilt, 1. kısım, Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi.
• Yetkin, Ç. (1984). Türk halk hareketleri ve devrimler, İstanbul: Say Yayınları.
• Yıldız, E. (2022). “İsmail Dede Efendi’nin Sultan II. Mahmud vasfındaki mesnevisi”, Rumelide Dil ve Edebiyat Araştırmaları Dergisi, 26, 603-649, DOI: 10.29000/rumelide.1074004.