ATABETÜ’L HAKAYIK’TA GEÇİŞ DÖNEMİNİN İZLERİ: SOSYAL DEĞİŞİM VE PROBLEMLER

Yıl 2025, Cilt: 10 Sayı: 2, 375 - 404, 28.12.2025

Yunus Akif Çelikel

https://doi.org/10.37991/sosdus.1801868

Öz

Tarihin farklı dönemlerinde, dünyanın çeşitli coğrafyalarına göç eden ve kendi devletlerini kuran milletlerden biri Türklerdir. Türkler, geniş coğrafyalara yayılarak sadece siyasi ve askeri güç oluşturmakla kalmamış, aynı zamanda bulundukları coğrafyalarda kendi kültürlerini de sürdürmüşlerdir. Türklerin farklı din ve kültürlerle kurduğu etkileşim, devlet yönetimi, sosyal yapı ve inanç gibi alanlarda farklılaşmalara, bu bağlamda sosyal değişimin derinden yaşanmasına neden olmuştur.
Tarih boyunca Türklerin etkileşim kurduğu önemli medeniyetlerden biri İslam’dır. İslam medeniyetiyle yaşanan etkileşim, Türk toplumunun sosyal yapısında kapsamlı değişimlere neden olmuştur. Özellikle din değişimi, sosyal yaşamın temel dinamikleri üzerinde etkili olarak kültür, sanat ve siyaset gibi alanlarda da çeşitli değişimlerin temeli olmuştur. 11. ve 12. yüzyıllarda Fars ve Arap dünyasının bilimsel ve sanatsal üstünlüğünün yaşanması karşısında Türklerin de eserler vermeye başlaması önemli bir gelişmedir. Edebi eserler arasında özellikle ahlaki öğüt kitaplarının ağırlıklı olduğu görülmektedir. Atabetü’l Hakayık, devlet idaresi, ahlak kuralları ve dini konularla ilgili olan, Türk-İslam medeniyeti ekseninde verilen ilk eserlerdendir.
Eserde işlenen sosyal problemlerin günümüzde de benzer biçimde varlığını sürdürdüğü gözlemlenmektedir. Bu bağlamda, Atabetü’l Hakayık, uzun yıllar önce yazılmış olmasına rağmen bugüne ışık tutabilme özelliği taşımaktadır. Bu çalışmanın amacı, Atabetü’l Hakayık merkezinde geçiş döneminin izlerini, sosyal değişim kavramı etrafında aktarmak, toplumsal sorun ve çözümlerin dönemsel okumasını yapmaktır.

Anahtar Kelimeler

Atabetü’l Hakayık , Sosyal Değişim , Toplumsal Problemler , Ahlak , Geçiş Dönemi

SIGNS OF THE TRANSITION PERIOD IN ATABETU’L HAKAYIK: SOCIAL CHANGE AND PROBLEMS

Öz

Throughout history, the Turks have been among the peoples who migrated across diverse regions of the world and established their own states. By spreading over vast geographies, they not only formed political and military power but also preserved and sustained their cultural traditions. Interaction with different religions and cultures led to significant transformations in areas such as state administration, social structure, and belief systems, resulting in profound social change.
One of the most influential civilizations with which the Turks interacted was Islam. Engagement with Islamic civilization brought comprehensive changes to the social structure of Turkish society. In particular, religious conversion affected the core dynamics of social life and laid the groundwork for transformations in culture, art, and politics. In the eleventh and twelfth centuries, as the Persian and Arab worlds experienced scientific and artistic prominence, Turks also began to produce literary works, notably moral and didactic texts. Atabetü’l Hakayık, addressing state governance, ethical principles, and religious issues, stands as one of the earliest works of Turkish-Islamic civilization.
This study aims to examine the traces of the transitional period through Atabetü’l Hakayık within the framework of social change and to provide a period-based reading of social problems and their proposed solutions.

Anahtar Kelimeler

Atabetü’l Hakayık , Social Change , Social Problems , Ethics , Transition Period

Kaynakça

• Alpkaya, F. (2017). Toplumsal Yapı ve Toplumsal Değişme. 1920’den Günümüze Türkiye’de Toplumsal Yapı ve Değişim, Der. Faruk Alpkaya ve Bülent Duru. Ankara: Phoenix Yayınevi.
• Arslantaş, E. (2018). “İslam Öncesi ile İlk Türk-İslam Devletlerinde Siyasi Yapı ve Dış İlişkilerin Kıyaslanması”. Akademik Bakış Dergisi, 65, 7-27.
• Corbin, H. (1994). İslam Felsefesi Tarihi. Çev. Hüseyin Hatemi. İstanbul: İletişim Yayınları.
• Ergun, D. (1984). 100 Soruda Sosyoloji El Kitabı. İstanbul: Gerçek Yayınevi.
• Fichter, J. (2002). Sosyoloji Nedir?. Çev. Nilgün Çelebi. Ankara: Anı Yayıncılık.
• İbn Haldun (2007). Mukaddime I. Haz. Süleyman Uludağ. İstanbul: Dergâh Yayınları.
• Közleme, A. O. (2020). Batı Ekseninde Türk Modernleşmesi. İstanbul: İz Yayıncılık.
• Okumuş, E. (2009). “Toplumsal Değişme ve Din”. Elektronik Sosyal Bilimler Dergisi, 8 (30), 323-347.
• Özgeriş, M. M. (2013). “Karahanlılar Döneminde Sultan ve Devlet Adamları Etrafında Oluşan Edebî Çevreler”. Uluslararası Türkçe Edebiyat Kültür Eğitim Dergisi, 2 (3), 139-151.
• Polat, S. (2015). “Karahanlı Devleti’nde Eğitim Faaliyetleri”. Uluslararası Eğitim, Bilim ve Teknoloji Dergisi, 1 (1), 42-52.
• Tokur, B. (2019). “Ahlaki Çözülme, İdeal İnsan ve Hayatın Anlamı Bağlamında Atebetü’l-Hakâyık”. Bilimname XL, 4, 173-194.
• Turhan, M. (2015). Kültür Değişmeleri. Ankara: Altınordu Yayınları.
• Yaka, A. (2011). Sosyal Değişme: Temel Kavramlar-Kuramlar-Türk Modernleşmesi ve Bir Araştırma. İstanbul: Gündoğan Yayınları.
• Yükneki, E. A. (2013). Atabetü’l Hakayık Gerçeklerin Eşiği. Haz. Yaşar Çağbayır. İstanbul: Ötüken Neşriyat.
• Yükneki, E. A. (1992). Atabetü’l-Hakayık. Haz. Reşid Rahmeti Arat. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi.