HATTÂBÎ’NİN (Ö. 388) İ‘CÂZ ANLAYIŞI VE KUR’AN’IN İFADE BİÇİMİNE YÖNELİK TENKİTLERE YAKLAŞIMI

Yıl 2014, Sayı: 60, 97 - 124, 31.08.2014

Celalettin Divlekci

Öz

Kur’an’ın i‘câzı konusu III. yüzyılın başlarında üzerinde dikkatle durulan bir konu olmuştur.
Bu alana dair eserler, işâretler dönemi (II. ve III. asır), risâleler dönemi (IV. asır) ve
kitaplar dönemi (IV. asır vs.) şeklinde üç dönemde ele almak mümkündür. Görüşlerini inceleme
konusu yaptığımız Ebû Süleyman el-Hattâbî (ö.388)’nin eseri Beyânü İ‘câzi’l-Kur’an
da risâleler dönemine ait bir eserdir. Müellifin sarfe, gayb bilgisi, belagat gibi kendisinden
önceki i‘câz çeşitlerine dair görüşleri üzerinde durulmuş ve ilk defa kendisinin gündeme getirdiği
psikolojik i‘câz kavramına yer verilmiştir. Hattâbî eserinde, çeşitli çevreler tarafından
Kur’an’ın ifade biçimine yönelik tenkitlere de doyurucu cevaplar vermiştir. Kur’an’a yönelik
edebî açıdan yetersizlik (!) iddialarının Müslüman bir müellif tarafından ele alınması, İslam
dünyasının sahip olduğu özgüveni göstermesi bakımından da ayrıca önemlidir. Çalışmamızda
yazarın i‘câz tarihindeki yerinin daha net anlaşılması için klasik ve çağdaş i‘câz yazarlarıyla
da bir mukayeseye gidilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Hattâbî, Kur’an’a Yönelik Tenkitler, Muâraza, Psikolojik İ‘câz, Nazım, İ‘câz

Kaynakça

• Abdülcebbâr, el-Kâdî Ebu’l-Hasen, el-Muğnî fî Ebvâbi’t-Tevhîd ve’l-Adl, ty., yy Abbâs, Fadl Hasen, el-Belâğa Fünûnüha ve Efnânüha, Dâru’l-Furkan, Amman 1997, (III).
• ……, Buhûsü Resâili’l-İ‘câz, (Basılmamış Ders Notları) el-Câmiatü’l-Ürdüniyye, Amman ty.
• Abbâs, Fadl-Senâ, İ‘câzü’l-Kur’an, Dâru’l-Furkan, 5. bs., Amman 2004. Ahmed Cevdet Paşa, Belâgat-ı Osmâniye, haz. Turgut Karabey-Mehmet Atalay, 1. bs., Akçağ, Ankara 2011.
• Âişe Abdurrahman, el-İ‘câzü’l-Beyânî, Dâru’l-Meârif, Mısır ty. el-Bâkıllânî, Ebû Bekr Muhammed b. et-Tayyib, İ‘câzü’l-Kur’an, tah. Seyyid Ahmed Sakr, Daru’l-Mearif, Kahire 1963.
• Cürcânî, Abdülkâhir, Delâilü’l-İ‘caz, tah. M. Muhammed Şakir, Mektebetu’l-Hancı, Kahire 2004.
• Demirci, Muhsin, Tefsir Tarihi, 13. bs., M.Ü. İlahiyat Fakültesi Yay., İstanbul 2006.
• Dıraz, Abdullah, en-Nebeü’l-Azîm, Matbaatü’s-Seâde, b.y. 1969.
• Dırâz, Sabbâh, el-Belâğatü’l-Kur’âniyye inde’l-İmam el-Hattâbî, Matbatü’l-Emâne, 1. bs., Mısır 1986.
• el-Hattâbî, Beyânü İ‘câzi’l-Kur’an, (Selâse Resâil fî İ‘câzi’l-Kur’an içinde) tah. Muhammed Halefullah-Muhammed Zalûl Selam, Dâru’l-Meârif, Mısır ty.
• el-Hatîb, Abdülkerim, el-İ‘câz fî Dirâsâti’s-Sâbikîn, 1. bs., Dâru’l-Fikri’l-Arabî, Kahire 1974.
• el-Hâlidî, Salah, el-Beyân fî İ ‘câzi’l-Kur’an, Dâr Ammâr, 3. bs., 1992 Amman.
• el-Isfahânî, er-Râğıb, Müfredâtü Elfâzı’l-Kur’an, tah. Safvan Adnân Dâvûdî, Dâru’l-Kalem, Dımaşk 1992.
• …………..., Mukaddimetü Câmii’t-Tefâsîr, nşr. Ahmed Hasen Ferhat Dâru’d-dave, el- Kuveyt 1974.
• İsmail Durmuş, (2006), “Nazîre”, Diyanet İslam Ansiklopedisi (DİA), XXXII, s. 455- 456, Ankara.
• Karacabey, Salih, (1997), “Hattâbî”, Diyanet İslam Ansiklopedisi (DİA), XIX, s. 489- 491, Ankara.
• Matlûb, Ahmed, Mucemü’l-Mustalahâti’l-Belâgıyye ve Tetavvuruha, 1. bs., ed-Dâru’l- Arabiyye li’l-Mevsûât, Beyrut 2006, (I-III).
• Meriç, Cemil, Umrandan Uygarlığa, İletişim Yay., 2. bs., İstanbul 1996.
• el-Mellah, Ömer Yasin, “Vücûhü’l-İ‘câzi’l-Kur’ânî inde’l-İmam el-Hattâbî min Hilâli Kitâbihi Beyâni İ‘câzi’l-Kur’an- Dirâse Tahlîliyye”, Mecelletü Külliyeti’l- Ulûmi’l-İslâmiyye, S. 13, Musul 2013, V. 1-33.
• Râfiî, Mustafa Sâdık, İ‘câzü’l-Kur’an, Dâru’l-Kitabi’l-Arabî, Beyrut 1990.
• er-Rummânî, Ebu’l-Hasen Ali b. İsa, en-Nüket fî İ‘câzi’l-Kur’an, (Selâse Resâil fî İ‘câzi’l-Kur’an içinde) tah. Muhammed Halefullah-Muhammed Zalûl Selam, Dâru’l-Meârif, Mısır ty.
• es-Seyyid Salih, Sa’düddin, el-Mucizetü ve’l-İ‘câz, 2. bs., Dâru’l-Meârif, Kahire 1993. Sultan, Münîr, İ‘câzü’l-Kur’an beyne’l-Mutezile ve’l-Eşâira, 3. bs., Münşetü’l-Meârif, İskenderiye 1986.
• Şeref, Hafinî Muhammed, İ‘câzü’l-Kur’ani’l-Beyânî beyne’n-Nazariyyeti ve’t-Tatbîk, el- Cumhûriyetü’l-Arabiyetü’l-Müttehide, 1970.
• el-Umerî, Ahmed Cemâl, Mefhûmu’l-İ‘câzi’l-Kur’anî, Dâru’l-Meârif, Kahire 1984. Yusuf Şevki Yavuz, (2000), “İ‘câzü’l-Kur’an” Diyanet İslam Ansiklopedisi (DİA), XXI, s. 403-406, Ankara.
• Yusuf Şevki Yavuz, (2009), “Sarfe” Diyanet İslam Ansiklopedisi (DİA), XXXVI, s. 140- 141, Ankara.
• ez-Zerkeşî, el-Burhan fi Ulûmi’l-Kur’an, tah. Abdurrahman Maraşlı vd., Dâru’l-Marife, Beyrut 1994, (I-IV).