HADİS İLMİNDE KADIN MUHADDİSLERİN LAKAPLARI ÜZERİNE BİR İNCELEME

Yıl 2021, Sayı: 86, 91 - 112, 24.05.2021

Alparslan Kartal

Öz

Hadis ilminin önemli sîmâları zikredilirken ağırlıklı olarak erkek muhaddislerden
bahsedilmektedir. Hiç şüphesiz erkeklerin diğer İslâmî ilimlerde olduğu gibi Hadis
alanında da tedris faaliyetleri, eser telifi, rivayet oranları gibi kriterler açısından sayısal
olarak daha fazla oldukları bir vakıa olsa da kadınların da bu alandaki hizmetleri
yadsınamaz. Hadis ilminde kadınların yerine yönelik son dönemde yapılan birçok akademik
çalışma ile bu konu da gün geçtikçe vuzûha kavuşmaktadır. Muhaddislerin lakaplarını ele
alan Elkâb Edebiyâtı kitaplarında erkeklerle beraber zaman zaman kadın muhaddislerin
de lakaplarına yer verilmiştir. Kadın muhaddislere verilen lakapların mâhiyeti üzerine
yapılan bu çalışmada, tespit edilen lakapların birçoğunun hadis ilmi ve Kur’an
öğretimi ile meşguliyetleri nedeniyle kendilerine verildiği, bir kısmının ise başka nedenlerden
kaynaklandığı görülmüştür. İlmî nedenlerle verilen lakaplar, kadınların bu ilim dalındaki
hizmetlerini, gayretlerini, kendi devirlerinde diğer ulema ve halk üzerinde oluşturdukları
tesiri göstermesi açısından önem arz etmektedir. Kadın muhaddislere verilen lakapların
hiç birinin olumsuz anlam taşımaması da çalışmada ulaşılan sonuçlardandır.

Anahtar Kelimeler

Hadis, Râvi, Kadın Muhaddis, Lakap, Elkâb Edebiyatı.

Kaynakça

• Bolelli, Nusrettin, Kadınların Hadis İlmindeki Yeri, İstanbul: İFAV Yayınları, 1998.
• Buharî, Muhammed b. İsmail, Sahîh, thk. Muhammed Zuheyr b. Nasır en-Nasır, Dâr-u tavkı’n-necâh, I-IX, 1422.
• Ciyânî, Ebû Ali el-Hüseyn b. Muhammed el-Gassânî, Takyîdü’l-mühmel ve temyîzü’l- müşkil, thk. Ali b. Muhammed el-Umrân, Muhammed Azîz Şems, Mekke: Dâ- rül-âlemi’l-fevâid, I-III, 2000.
• Clot, Andre, Kölelerin İmparatorluğu Memlûklerin Mısır’ı, Çev. Turhan Ilgaz, İstanbul: Epsilon Yayınları, 2005.
• Ebû Nuaym, Ahmed b. Abdillah el-İsbehânî, Hilyetü’l-evliya ve tabakâtü’l-asfiyâ, Bey- rut: Dârü’l-kütübi’l-Arabî, 1405.
• Emiroğlu, Nagihan, “Kadınların Hadis Okuttuğu Mekânlar: el-Câmiu’l-Muzafferî Örneği”, İslâm Araştırmaları Dergisi, 2017, S. 37, 33-70.
• Erdoğan Marsak, Emine, “Türkiye’de Hadis İlminde Kadın Konulu Çalışmaların Meta- Sentez Analizi”, HADITH, 2020, S. 4, 51-88.
• Eren, Mehmet, “Kadınların Hadis İlmine Katkıları”, AÜİFD, Ankara, 2003, C. 44, S. 1, 83-110.
• Hatîb, Ebûbekr Ahmed b. Ali el-Bağdâdî, Târîhu Bağdât ve züyûlih. thk. Mustafa Abdülkâdir Atâ, Beyrut: Dârü’l-kütübi’l-ilmiyye, I-XXIV, 1417.
• İbn Abdilberr, Ebû Amr Yusuf b. Abdillah, el-İstîâb fî ma’rifeti’l-ashâb, thk. Ali Muham- med el-Becâvî, Beyrut: Dârü’l-ceyl, 1992.
• İbn Hacer, Ebü’l-Fadl Ahmed b. Ali el-Askalânî, el-İsâbe fî temyîzi’s-sahâbe, Beyrut: Dârü’l-kütübi’l-ilmiyye, 1415.
• İbn Hacer, Ebü’l-Fadl Ahmed b. Ali el-Askalânî, el-Mecmaü'l-müesses li’l-mucemi'l-mü- fehres, thk. Yusuf Abdurrahman Mar’aşlı, Beyrut: Dârü’l-ma’rife, 1413/1992.
• İbn Hacer, Ebü’l-Fadl Ahmed b. Ali el-Askalânî, Nüzhetü’l-elbâb fi’l-elkâb, thk. Abdü- lazîz Muhammed b. Sâlih, Riyâd: Mektebetü’r-Rüşd, I-II, 1989.
• İbn Hacer, Ebü’l-Fadl Ahmed b. Ali el-Askalânî, ed-Düreri’l-kâmineti fî a’yâni’l-mieti’s- sâmine, Haydarâbâd: Dâiretü’l-ma’ârifi’l-Osmaniyye, 1392/1972.
• İbn Ḳayyim, el-Cevziyye, Muhammed b. Ebîbekr ed-Dımaşkî, et-Tibyân fî eymâni’l- Ḳur’ân, thk. Abdullah b. Sâlim el-Baṭâṭî, Mekke: Dâr ‘Âlemi’l-Fevâ’id, 1429.
• İbn Manzûr, Muhammed b. Mükrim b. Ali, Lisânü’l-Arab, Beyrut: Dâru Sâdır, I-XV, 1414.
• İbn Sa’d, Muhammed el-Hâşimî el-Basrî, Kitabü’t-tabakâti’l-kübra, thk. Muhammed Abdülkadir Atâ, Beyrut: Dârü’l-kütübi’l-ilmiyye, I-VIII, 1410/1990.
• İbnü’l-Cevzî, Cemâlüddîn Abdurrahman b. Ali, Meşyahâ, thk. Muhammed Mahfûz, Beyrut: Dârü’l-garbi’l-İslâmî, 2006.
• .............., el-Muntaẓam fî târîḫi’l-mülûk ve’l-ümem, thk. Muhammed Abdulkadir Ata- Mustafa Abdulkadir Atâ, Beyrût: Dârü’l-kütübi’l-ilmiyye, I-XIX, 1412/1992.
• İbnü’l-Esîr, Ebü’l-Hasen Ali b. Ebi’l-Kerem, el-Kâmil fi’t-târîh, thk. Ömer Abdüsselâm Tedmürî, Beyrut: Dârü’l-kitâbi’l-Arabî, I-X, 1997.
• İbnü’l-Esîr, Ebü’l-Hasen Ali b. Ebi’l-Kerem, Üsdü’l-ğâbe, Beyrut: Dârü’l-fikr, 1989.
• İbnü’l-İmâd, Abdülhayy b. Ahmed, Şezerâtü’z-zeheb fî ahbâri men zeheb, thk. Mahmûd Arnavûd, Beyrut: Dâr İbn Kesîr, I-XI, 1986.
• Kotan Varlık, Sehal D., Hadis Rivayetinde Kadın Sahâbiler, İstanbul: Hikav Yayınları, 2020.
• Kehhâle, Ömer Rıdâ, A’lâmü’n-nisâ, Beyrut:y.y, I-V, 1402/1982.
• Kettânî, Muhammed Abdulhay Haseni, Fihrisül-fehâris ve’l-esbât ve Mu’cemu’l-meâcim ve’l-meşihât ve’l-müselselât, thk. İhsan Abbas, Beyrut: Dâru’l-garbi’l-İslâmî, I- II, 1982.
• Mehmet Zihnî, Meşâhîrü’n-nisâ, İstanbul: y.y., I-II, 1296.
• Müslim, Ebü’l-Hüseyn İbn el-Haccâc, Sahîh, thk. Muhammed Fuad Abdülbakî, Beyrut: Dâru ihyai’t-türâsi’l-Arabî, I-V, trs.
• Nedvî, Muhammed Ekrem, Al-Muhaddithat: The Woman Scholars in Islam, London: In- terface Publications, 2007.
• Özkan, Halit, Memlüklerin Son Asrında Hadis, Kahire 1392-1517, İstanbul: Klasik Yayınları, 2012.
• Sabuncu, Ömer, Müminlerin Anneleri, Ed. Adnan Demircan-Ömer Sabuncu, İstanbul: Siyer Yayınları, 2017.
• Safedî, Salâhüddîn Halîl b. Aybek, el-Vâfî bi’l-vefiyyât, thk. Ahmed Arnavûd, Beyrut: Dâr ihyâi’t-türâs, I-XXIX, 2000.
• Safedî, Salâhüddîn Halîl b. Aybek, A’yânü’l-asr ve a’vânü’n-nasr, thk. Ali Ebû Zeyd vd., Beyrut: Dârü’l-Fikr, 1418/1998.
• Sehâvî, Ebü’l-Hayr Şemsüddîn Muhammed b. Abdurrahmân el-Kâhirî, ed-Dav’ü’l-lâmî’ li ehli’l-karni’t-tâsi’, Beyrut: Dârü’l-Mektebeti’l-Hayât, I-XII, trs.
• Seyyid, Fuad Salih, Mu'cemü'l-elkâb ve'l-esmâi'l-müsteâr fi’t-târîhi’l-İslâmî ve’l-Arabî, Beyrut: y.y., 1990
• Sıbt İbnü’l-Cevzî, Şemsüddîn Ebü’l-Muzaffer Yusuf b. Kızoğlu, Mir’âtü’z-zaman fî tevârîhi’l-a’yân, thk. Muhammed Berekât vd., Beyrut: Dâru’r-risâleti’l-âlimiy- ye, 2013.
• Süyûtî, Ebü’l-Fazl CelâlüddînAbdurrahmân b. Ebî Bekr, Tedrîbü’r-râvî fî şerhi Takrîbi’n- Nevâvî, Çev. Muhammed Enes Topgül, Faik Akçaoğlu, İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları, 2019.
• Tirmizî, Muhammed b. İsa, es-Sünen, thk. Beşşar Avvâd Maruf, Beyrut: Dâru’l-garbi’l- İslamî, I-VI, 1998.
• Yalçın, Mehmet Fatih, “Memlükler Döneminde İlmî Hayatta Bir Kadın: Meryem el-Ezra- iyye”, İlahiyat Tetkikleri Dergisi, Erzurum, 2018, S. 50, 295-319.
• Yazıcı, Mahmut, “İlahiyat Fakültelerinde Sahâbilerle İlgili Tamamlanmış Yüksek Lisans ve Doktora Tezleri Üzerine Bir İnceleme”, EKEV, Erzurum, 2014, C. 18, S. 59, 457-488.
• Yılmaz, Muhammet, İbn Hacer’in Hocaları Bağlamında Kadın Hadisçiler, Ankara: Araştırma Yayınları, 2008.
• Yılmaz, Muhammet, “Hz. Peygamber Dönemi ve Sonrasında Kadın Âlimlerin Hadis İlmine Katkıları (Memlükler Dönemine Kadar)”, International Journal of Cultu- ral and Social Studies (IntJCSS), August 2016, C. 2, S. 1, 378-388.
• Yiğit, İsmail, “Memlükler Zamanında (1250-1517) Kadın”, Diyanet İlmi Dergi, Ankara, 2004, C. 40, S. 2, 131-144.
• Yusuf, Ramazan Muhammed Hayr, el-Müellifât mine’n-nisâ ve müellefâtühünne fi’t- târîhi’l-İslâmî, Beyrut: Dâr İbn Hazm, 2000.
• Yücel, Ahmet, “Şeyh”, DİA, İstanbul, XXXIX, 2010, s. 50.
• Zehebî, Şemsüddin Ebû Abdillah Muhammed b. Ahmed, Târîhül-İslâm ve vefeyâtü’l- meşâhîr ve’l-a’lâm, thk. Beşşâr Avvâd Ma’rûf, Beyrut: Dârü’l-ğarbi’l-İslâmî, I-XV, 2003.
• Zehebî, Şemsüddin Ebû Abdillah Muhammed b. Ahmed, Siyeru a’lâmi’n-nübelâ, thk. Şuayb Arnavûd, Beyrut: Müessesetü’r-risâle, 1985.
• Zehebî, Şemsüddin Ebû Abdillah Muhammed b. Ahmed, el-‘İber fî haberi men ğaber, thk. Ebû Hâcer Muhammed es- Said, Beyrut: Dâru’l-kütübi’l-İlmiyye, I-IV, 1405.
• Ziriklî, Hayreddin, Ḳāmûsü terâcim li-eşheri’r-ricâl ve’n-nisâ mine’l-‘Arab ve’l- müsta‘rebîn ve’l-müsteşriḳīn, Beyrut: Dârü’l-ilm li’l-melâyîn, 1986.