DURKHEİMCİ BİR SOSYOLOG: İSMAYIL HAKKI BALTACIOĞLU’NUN DİN VE TOPLUM GÖRÜŞLERİ

Yıl 2015, Sayı: 62, 205 - 228, 30.04.2015

İsmail Güllü

Öz

Bu makalenin konusu, Türk sosyolojisi içerisinde önemli bir yere sahip olan ve düşünceleri
Durkheim ile Gökalp Sosyolojisinin etkisi altında şekillenen Ord. Prof. Dr. İsmayıl Hakkı
Baltacıoğlu’nun dine ve topluma ilişkin bakış açısıdır. Meşrutiyet ve Cumhuriyet döneminin
birçok aşamasına şahit olan ve çok yönlü bir kişiliğe sahip olan Baltacıoğlu, üzerinde çok
tartışılan bir düşünür ve sosyologdur. Daha çok eğitimci kimliği ön plana çıkan Baltacıoğlu,
Türkçe ibadet, anane, ahlak, toplumsal kalkınma ve iman gibi konularda kendine özgü
görüş ve yorumlar ile dönemin din-toplum tartışmalarında yer almıştır. Durkheim’in Türk
sosyolojisindeki en önemli takipçisi Ziya Gökalp ve onun etkisiyle Baltacıoğlu’nda Durkheim
Sosyolojisi’nin ve Max Weber’in güçlü izleri görülmektedir. Baltacıoğlu, toplumsal kalkınma
için dine özel bir önem verirken aynı zamanda Türkçeleştirilmek sureti ile dinin reforma ihtiyacının
olduğunun altını çizmektedir. Sosyolojinin toplumsal sorunlara çözüm bulmak üzere
ülkemize girişi ile birlikte siyasi, ideolojik farklı kırılma ve yorumlamalar söz konusu olmuş
buna paralel olarak da Türk sosyolojisi dönemin siyasi ve toplumsal dalgalanmaları içinde
şekillenmiştir. Durkheim sosyolojisi batıda etkili olduğu dönemde Türkiye’deki aydınlar arasında
da etkili olmuştur. Bu bağlamda Osmanlı sonrası ortaya çıkan yeni toplumsal yapı, yeni
kimlik arayışları Türk sosyologlarının dine bakış açılarını da şekillendirmiştir.

Anahtar Kelimeler

Baltacıoğlu, Durkheim, Ziya Gökalp, Din, Sosyoloji, Gelenek.

Kaynakça

• Aktay, Y. (1999). Türk dinin sosyolojik imkânı, İstanbul: İletişim Yayınları. Arslan, H. (1992). Epistemik cemaat-bir bilim sosyolojisi denemesi-, İstanbul: Paradigma Yayınevi.
• Aydar, H. (2007). Türklerde anadilde ibadet meselesi -Cumhuriyet dönemi-, İstanbul Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, Sayı: 15, s.71-107.
• Bakırcı, M. (2004). II. Meşrutiyet Dönemi din sosyolojisinin önemli bir kaynağı: İslam Mecmuası (1914-1918), Selçuk Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, Sayı, 17, s.177-210. Baltacıoğlu, H. İ. (1941). Tiyatro, İstanbul: Sebat Basımevi.
• Baltacıoğlu, H. İ. (1914). Terbiye ve iman, İstanbul.
• Baltacıoğlu, H. İ. (1918). Din ve hayat, İstanbul.
• Baltacıoğlu, H. İ. (1936). Ezbere yaşayan adamlar, Yeni Adam Dergisi, s. 113.
• Baltacıoğlu, H. İ. (1939). Sosyoloji, İstanbul: Halk kitapları.
• Baltacıoğlu, H. İ. (1943). Türk’e doğru, İstanbul: Yeni Adam Yay,
• Baltacıoğlu, H. İ. (1950). Halkın evi, Ankara: Ulus Basımevi.
• Baltacıoğlu, H. İ. (1953a). Din softaları, bilim softaları, Türk Düşüncesi, 1(1).
• Baltacıoğlu, H. İ. (1953b). Kur’an felsefesi üzerine inceleme, AÜ İlahiyat Fakültesi Dergisi, II (1), Ankara.
• Baltacıoğlu, H. İ. (1956). Dinsiz ahlak olur mu? onlar mı yanılıyor biz mi?, Din Yolu Dergisi, 7. Sayı, s.1-7.
• Baltacıoğlu, H. İ. (1957a). Dine doğru, Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi, 6(1), s. 44-59.
• Baltacıoğlu, H. İ. (1959). Softa ve mürteci, Türk Düşüncesi Dergisi, S, 56(15), s. 12-16.
• Baltacıoğlu, H. İ. (1961). Büyük Tefsir-birinci kitap: Allah nedir?, Ankara: Ayyıldız Matbaası.
• Baltacıoğlu, H. İ. (1964). Ziya Gökalp, İstanbul.
• Baltacıoğlu, H. İ. (1967). Kültürce kalkınmanın sosyal şartları, İstanbul: Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları.
• Baltacıoğlu, H. İ. (1974). Dinsiz milliyetçilik, Yeni Adam Dergisi, s. 870.
• Baltacıoğlu, H. İ. (1995). Talim ve terbiyede inkılap, (Hz. Canım, R., Kıncal, R.Y.) İstanbul: MEB. Yay.
• Baltacıoğlu, H. İ. (1956). Türkiye’de din anlayışı, Din Yolu Dergisi, 1(1).
• Baltacıoğlu, H. İ. (1972). Türk’e doğru, Ankara: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları.
• Berkes, N. (2003). Türkiye’de çağdaşlaşma, İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
• Celkan, Hikmet, Y. (1992). Sosyo kültürel değişim süreci içinde türk ailesi, Aile Araştırma Kurumu, Türk Ailesinin Yeni Dönemlerde Ele Alınışı –Gökalp ve Baltacıoğlu Örneği-, s. 244-254. Celkan, Hikmet, Y. (2003). Türk milli eğitimden felsefi bir kesit, Türk Eğitim Bilimleri Dergisi, 1(2), s.1-9. Cündioğlu, D. (1998). Türkçe Kur'an ve cumhuriyet ideolojisi, İstanbul: Kitabevi Yayınları.
• Dikici A., Tezci E. (2002). İsmayil Hakkı Baltıcıoğlu’nun sanat, sanat eğitimi ve milli sanat hakkındaki düşünceleri, Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 12(2), s, 235-244.
• Durheim, E. (2005). Dini hayatın ilkel biçimleri, (Çev. Fuat Aydın), Ataç Yayınları:
• Durkheim, E. (1986). İntihar, (Çev: Özer Ozankaya), Ankara: Türk Tarih Kurumu.
• Durkheim, E. (1986). Sosyolojik metodun kuralları, İstanbul: Sosyal Yayınları.
• Gleyse, A. ve Hesse, A. (1924). İçtimaiyat dersleri, (Çev. Mehmet İzzet, Haz: Mehmet Kanar), İstanbul.
• Göçeri, N. (2003).Toplumsal bir kalkınma modeli olarak İsmail Hakkı Baltacıoğlu’nun din eğitimi anlayışı üzerine bir değerlendirme, ÇÜ İlahiyat Fakültesi Dergisi, 3(2), s. 45-65.
• Gökalp, Z. (1976). Türkçülüğün esasları, İstanbul: Kültür Bakanlığı Yayınları,
• Gökalp, Z. (1981). Dinin içtimai hizmetleri II, makaleler VIII, (Haz. Ferit Ragıp Tuncer, Kültür Bakanlığı Yayınları), (1. Baskı), Ankara.
• Gökalp, Z. (1981). Makaleler VIII, Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları.
• Gökalp, Z. (1982). Makaleler VII, Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları.
• Günay, Ü. (1989). Ziya Gökalp ve din sosyolojisi, Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 3. Sayı, s. 223-238.
• Günay, Ü. (2010). Gökalp, milli kimlik ve din, Türk kimliğinin yeniden inşası bağlamında Ziya Gökalp, İstanbul: Kesit Yayınları, s. 9-59.
• Ergan, Nevin G. (2005). Gökalp- Fındıkoğlu çizgisi üzerine notlar, Sosyoloji Konferansları Dergisi, 31. sayı, s.1-11.
• Güngör, E. (1981). İslam’ın bugünkü meseleleri, İstanbul: Ötüken Yayınları, Güngör, M. (2008). Çağının önünde koşan bir aydın: İsmayıl Hakkı Baltacıoğlu, Mersin Üniversitesi Eğitim Fakültesi Dergisi, 4(1), s.54-64.
• Kaçmazoğlu, B. (1999). Türk sosyoloji tarihi üzerine araştırmalar, İstanbul: Birey Yayıncılık. Kaçmazoğlu, H. B. (2001). Bir halk adamı olarak aydının portresi: İsmayıl Hakkı Baltacıoğlu, Doğu Batı Düşünce Dergisi, 16. sayı, s.199-217.
• Kılıç, F. A. (2011). Türkiye’de ahlaki değerlerin yozlaşma süreci, Eğitime Bakış Dergisi, Eğitim-Bir-Sen, 7 (19), s. 46-51.
• Kongar, E. (1996). Türk toplumbilimcileri, İstanbul: Remzi Kitabevi. Köktaş, M. E. (1997). Din ve siyaset, Ankara: Vadi Yayınları.
• Kösemihal, Şazi, N. (1971). Durkheim sosyolojisi, İstanbul: Remzi Kitabevi.
• Mardin, Ş. (1990). Türkiye’de toplum ve siyaset, İstanbul: İletişim Yayınları.
• Mert N. (2003). Muhafazakârlık ve laiklik, modern Türkiye’de siyasî düşünce. 5. Cilt, Muhafazakârlık, (Ed. Ahmet Çiğdem), İstanbul: İletişim Yayınları, s. 314-345.
• Özcan U. (2013). İsmayıl Hakkı Baltacıoğlu’nun eklektik reformizmi, Muhafazakâr Düşünce Dergisi, 10(37), s.155-178.
• Özman, A. (2002). İsmayıl Hakkı Baltacıoğlu, modern Türkiye’de siyasî düşünce -modernleşme ve Batıcılık-, (Ed. Uygur Kocabaşoğlu), 3. Cilt, İstanbul İletişim Yayınları.
• Öztürk, F. (2008). İsmail Hakkı Baltacıoğlu’nun eğitim felsefesinde iman ve ahlak kavramı, Ankara Üniversitesi Eğitim Bilimleri Fakültesi Dergisi, 41(1), s. 223-239.
• Pekman, Y. (2003). Türk tiyatrosunda çağdaş bir kuramcı: İsmayıl Hakkı Baltacıoğlu, Tiyatro ve Eleştirmenliği ve Dramaturji Bölüm Dergisi, 3. Sayı, s.59-76.
• Safa, P. (bt.). Türkçe tercümesi, Sebilürreşad, 10(250), s. 397.
• Schutz, A. (1962). The Problem of social reality: Collected Papers I. The Hague: Martinus Nijhoff.
• Sezer, B. (1988). Türk sosyolojisinin ana sorunları, İstanbul: Sümer Kitabevi, Subaşı, N. (1999). Kutsanmış görüntüler, İstanbul: Nehir Yayınları, Şen, E. (2013). Cumhuriyet dönemi Kur’ân tercümeleri bağlamında bir meâl ve bir mütercim: İsmayıl Hakkı Baltacıoğlu (1886-1978) ve Kur’ân Çevirisi (Eleştirel Bir Yaklaşım), Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, 6(28), s. 348-368.
• Turhan, M. (1972). Kültür değişmeleri-sosyal psikoloji bakımından bir tetkik-, İstanbul: Başbakanlık Kültür Müsteşarlığı Yayınları,
• Türkdoğan, O. (1996). İslam ekonomik sistemi ve Weberci görüşler, İstanbul: Turan Yayıncılık, Ülken, Hilmi. Z. (1966). Türkiye’de çağdaş düşünce tarihi, İstanbul: Ülken Yayınları.
• Yıldırım, E. (1999). Değişen din anlayışının sosyolojisi, İstanbul: Bilge Yayınları,. Yıldırım, E. (2004). Türk sosyolojisinde pozitivizm: Bilginin sosyolojik tasarımı (1908- 1945), Sosyoloji Araştırmaları Dergisi, 7(1), s.107-130.