ZÜHLÎ İLE BUHÂRÎ ARASINDAKİ TARTIŞMALAR VE RİVAYETLERE YANSIMASI

Yıl 2020, Sayı: 83, 405 - 426, 30.09.2020

Hamdi Türkoğlu

Öz

Hicrî III. asır, hadis tarihi açısından oldukça önemli bir yere sahiptir. Hadis ve sünnet konusunda yapılan faaliyetler dikkate alınarak bu dönem hadis tarihinin altın çağı olarak nitelendirilmektedir. Bununla birlikte bu asrın ilk yarısında mihne gibi bazı olumsuz hâdiseler de yaşanmıştır. Bu dönemde savunuculuğunu Muʻtezile’nin üstlendiği Kur’an’ın mahlûk olduğu fikri, Abbasî idaresi tarafından benimsenmiş ve bu resmî fikri kabul etmeyen birçok âlime baskı yapılarak söz konusu düşünceyi kabul etmeyenler ağır bir şekilde cezalandırılmıştır. İdare tarafından ulemâya yapılan baskılar süreç içerisinde azalıp sona ermesine rağmen yankıları bir süre daha devam etmiş, bu defa ulemâ kendi içerisinde konu etrafında tartışmaya girişmiş ve ilgili meseleyi baskı unsuru olarak kullanmıştır. Bazı muhaddisler bu sebeple birbirini tenkit ederek birbirlerinin rivayetlerini terk etmiştir. Nitekim mezkûr tartışmalara bizzat şahit olan ve aynı zamanda bu tartışmaların birer tarafı olan Buhârî ve hocası Muhammed b. Yahyâ ez-Zühlî de bu olumsuzluklardan nasibini almıştır. Öyleki Buhârî, Zühlî’nin beldesi Nîsâbûr’u terk etmek zorunda kalmıştır. Dönemin iki güvenilir ve meşhur muhaddisi arasındaki bu olumsuz gelişmelerin izleri rivayetlerde de görülmektedir. Bu çalışmada hoca Zühlî ile talebe Buhârî arasındaki tartışmalar ve bu tartışmaların rivayetlere yansıması üzerinde durulmuştur.

Anahtar Kelimeler

Hadis, Zühlî, Buhârî, Mihne, Halku’l-Kur’an.

Kaynakça

• Aynî, Ebû Muhammed Bedrüddîn Mahmûd b. Ahmed b. Mûsâ b. Ahmed. Umdetü’l-kârî fi şerhi Sahîhi’l-Buhari. Beyrût: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî, trs.
• A‘zamî, Muhammed Mustafa. “Buhârî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. İstanbul: TDV Yayınları, 1992.
• Bağdâdî, Ebû Bekr Ahmed b. Alî b. Sâbit. Târîhu Bağdâd. Beyrût: Dâru Ğarbi’l-İslâmî, 2002.
• Başaran, Selman. “el-Cerh ve’t-Ta’dîl”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. İstanbul: TDV Yayınları, 1993.
• Behnesâvî, Sâlim Ali. es-Sünnetü’l- Müfterâ aleyhâ. 3. bs. Kâhire: Dâru’l-Vefâ, 1989.
• Buhârî, Ebû Abdillâh Muhammed b. İsmâîl b. İbrâhîm el-Cu‘fî. Halku Efâli’l-İbâd.
• Riyâd: Dâru’l-Maârifi’s- Suûdiyye, trs.
• ———, Kurratü’l-Ayneyn bi Ref‘i’l-Yedeyn fi’s -Salât. Kuveyt: Dâru’l-Erkam, 1983.
• ———, Beyrût: Dâru Tavki’n-Necat, 1422.
• Ebû Gudde, Abdulfettâh. Mes’eletü halki’l-Kur’an ve eseruha fî sufûfi’r-ruvâti ve’l-mu- haddisîn ve kütübi’l-cerhi ve’t-ta‘dîl. Beyrût: Mektebetü’l-Matbu‘âti’l-İslâmiy- ye, trs.
• Erul, Bünyamin. “Tedlîs”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. İstanbul: TDV Yayınları, 2011.
• Hakyemez, Cemil. “İlk Dönem İslam Tarihinde Mihne Süreci ve İslami İlimlere Etkisi’ İsimli Çalıştayın Değerlendirmesi”. İstanbul Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 26 (2012).
• Halîlî, Halîl b. Abdillah b. Ahmed. el- İrşâd fî marifeti ulemâi’l-hadîs. Riyâd: Mektebetü’r- Rüşd, 1989.
• İbn Ebî Hâtim, Ebû Muhammed Abdurrahmân b. Muhammed b. İdrîs er-Râzî. el-Cerh ve’t-taʻdîl. Beyrût: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî, 1952.
• İbn Hacer, Ebü’l-Fazl Şihâbüddîn Ahmed b. Alî b. Muhammed el-Askalânî. Fethu’l-bârî bi-şerhi Sahîhi’l-Buhârî. Beyrût: Dâru’l-Ma’rife, 1379.
• ———, Tabakâtu’l-müdellisîn (Ta’rifu ehli’t-takdis bi-merâtibi’l-mevsûfîne bi’t-tedlîs. Ammân: Mektebetü’l-Menâr, 1403.
• İbn Kesîr, Ebü’l-Fidâ’ İmâdüddîn İsmâîl b. Şihâbiddîn Ömer. el-Bidâye ve’n-nihâye. Riyâd: Dâru Hicr, 1424.
• İbn Teymiyye, Ebü’l-Abbâs Takıyyüddîn Ahmed b. Abdilhalîm b. Mecdiddîn Abdisselâm el-Harrânî. Der’ü te’âruzi’l-akl ve’n-nakl. 2. bs. Riyâd: Câmiatü’l-İmam Mu- hammed b. Suûd el-İslâmiyye, 1991.
• İbnü’l-Cevzî, Ebü’l-Ferec Cemâlüddîn Abdurrahmân b. Alî b. Muhammed el-Bağdâdî. el-Muntazam fî târîhi’l-mülûk ve’l-ümem. Beyrût: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1992.
• İbnü’s-Salâh, Ebû Amr Takıyyüddîn Osmân b. Salâhiddîn Abdirrahmân b. Mûsâ eş-Şeh- rezûrî. Ulûmu’l-hadîs. Beyrût: Dâru’l-Fikr, 1406.
• Kastallânî, Ebü’l-Abbâs Şihâbüddîn Ahmed b. Muhammed b. Ebî Bekr. İrşâdü’s-sârî li şerhi Sahîhi’l- Buhârî. 7. bs. el-Matbaatü’l-Kübra, 1323.
• Kaya, Ali. “Mihne Hadisesi ve Hadis İlmine Etkileri Bakımından Mihne’nin Sonuçları”. Cumhuriyet Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi. 19.1 (2015).
• Kirmânî, Ebû Abdillâh Şemsüddîn Muhammed b. Yûsuf b. Alî. el-Kevâkibü’d-derârî fî şerhi Sahîhi’l-Buhârî. Dâru İhyâi’d-Turâsi’l-Arabî, 1981.
• Molla Gürânî. Kevserü’l-cârî ilâ riyâzi ehâdîsi’l-Buhârî. Beyrût: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l- Arabî, 2008.
• Özafşar, Mehmet Emin. “Zühlî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. İstanbul: TDV Yayınları, 2013.
• ———, İdeolojik Hadisçiliğin Tarihî Arkaplanı. 3. bs., Ankara: Otto, 2017.
• Polat, Salahattin. “Cerh ve Ta’dilin Tenkidi”. Erciyes Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 2 (1985): 221-248.
• Sehavî, Şemsüddin Ebu’l-Hayr Muhammed b. Abdirrahmân. Fethu’l-muğîs bi-şerhi Elfiyeti’l-Hadîs. Mısır: Mektebetü’s-Sünne, 1424.
• Sever, Mehmet. “Hanbeli Düşüncenin Aklîleşme Sürecinde İbn Akîl’in Eş’arilik Eleştirisi”. Bayburt Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 10 (2019): 99-122.
• Sönmez, Mehmet Ali. “Ali b. el-Medînî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. İstanbul: TDV Yayınları, 1989.
• Sübkî, Ebû Nasr Tâcüddîn Abdülvehhâb b. Alî b. Abdilkâfî. Tabakâtü’ş-şâfi‘iyyeti’l-küb- râ. Hicr, 1413.
• Süyûtî, Ebü’l-Fazl Celâlüddîn Abdurrahmân b. Ebî Bekr b. Muhammed el-Hudayrî. Tarihu’l-Hulefâ. Riyâd: Mektebetü Nizâr Mustafa el-Bâz, 2004.
• Şahyar, Ataullah. “Bidat Ehlinden Hadis Rivayeti Kapsamında Mihne Sürecinin Cerh ve Tadile Etkisi”. Hitit Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 12/24 (2013).
• Taberî, Ebû Ca‘fer Muhammed b. Cerîr b. Yezîd el-Âmülî. Tarihü’r-rusül ve’l-müluk. 2. bs. Beyrût: Dâru’t-Turâs, 1387.
• Taş, Mustafa. “Mihne Olayı, Cerh-Ta‘dîl ve Buhârî”. Bingöl Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 5.10 (2017): 95-106.
• Temi̇z, Rabia Zahide. “Mihne Sürecinde Bir Ehli Hadis, Muhammed Bin İsmail el- Buhâri ve Halku Ef’âli’l-İbâd Adlı Eseri”. Fırat Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 20.1 (2015).
• Tirmizî, Ebû İsa Muhammed b. İsa. Sünen. Mısır: Şirketü Mektebeti ve Matbaati Mustafa el-Beyani, 1395.
• Tuğlu, Nuri. “Mihne Dönemi Tartışmalarının Hadis Rivâyetine Yansıması (Buhârî Özelinde Bir Değerlendirme)”. Dinî Araştırmalar 8. 23 (2005): 153-169.
• Yavuz, Yusuf Şevki. “Halku’l-Kur’ân”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. İstanbul: TDV Yayınları, 1997.
• Yücesoy, Hayrettin. “Mihne”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. İstanbul: TDV Yayınları, 2005.
• Zehebî, Ebû Abdillâh Şemsüddîn Muhammed b. Ahmed b. Osmân. Dîvânü’d-duafa ve’l- metrûkîn. 2. bs. Mekke: Mektebetü’n-Nahdati’l-Hadîse, 1387.
• ———, el-Kâşif fî marifetin men lehû rivâye fi’l-Kütübi’s-Sitte. Cidde: Dâru’l-Kıble li’s- Sekâfeti’l-İslâmiyye, 1992.
• ———, Mîzânu’l-iʻtidâl fi nakdi’r- ricâl. Beyrût: Dâru’l-Marife, 1382.
• ———, Siyeru aʻlâmi’n-nübelâ. 3. bs. Beyrût: Müessesetu’r-Risâle, 1985.
• ———, Tezkiretü’l-huffâz. Beyrût: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1419.