The Art of Uslub al-Hakim in The Qur'an in the Context of Its Objectives

Yıl 2023, Sayı: 93, 119 - 141, 16.03.2023

Elif Özcan , Esra Hacımüftüoğlu

https://doi.org/10.17753/sosekev.1200803

Öz

The Qur'an, which is the guide for the person who is the addressee of the divine command, to reach his God, is an ocean containing knowledge and wisdom. There are many researches on the Qur'an with the intention of benefiting from this sea. This article deals with the i‘jaz features in the style of the Qur'an, which is the linguistic expression and coding of the divine message and uslub al-hakim, which is one of the bedi‘ arts included in the science of rhetoric, in the context of its aims. The language of the Qur'an, the repetitions in its content, the narration of the stories, the question-answer forms, the oath, the istifham, the ta'kid, etc. The subjects are evaluated in the context of the stylistic features of the Qur'an. The style of the Qur'an has been evaluated by scholars mostly in the context of i'jaz features. Uslub al-hakim, which teaches the methods and methods of addressing and speaking to people from all walks of life and from all levels, is a style used in the invitation of the addressees who used the most eloquent and fluent language to Islam, and in the establishment of the belief of oneness. It offers a method that teaches the decency of speaking, asking and responding in a more elegant language, both individually and socially. Style is one of the aspects that reflects the universal, fresh and contemporary style of the Qur'an that directs the past from the past to the present and the future. In this article, it has been discussed within the scope of the application of the art of uslub al-hakim, what kind of style he uses to reach the truth, to address and direct his interlocutors in the transmission of divine messages, notification and guidance; The aims of the art uslub al-hakim have been revealed. It is thought that the article will contribute to the Qur'an researches in order to consider the arts in the Qur'an as a whole within the context and social realities in the tafsir and rhetoric studies to be made from now on.

Anahtar Kelimeler

Tafsir, I‘jâz, Rhetoric, Bedi‘, Uslub al-hakim

GAYELERİ BAĞLAMINDA KUR’AN-I KERÎM’DE ÜSLÛB-I HAKÎM SANATI1

Öz

İlahî emre muhatap olan insanın Rabbine ulaşmasında rehber olan Kur’ân, içinde ilim ve hikmet barındıran bir deryadır. Bu deryadan faydalanmak suretiyle Kur’an-ı Kerîm üzerine pek çok araştırmalar yapılmaktadır. Bu makale ilâhi mesajın dilsel ifade ve kodlaması olan Kur’an-ı Kerîm’in üslûbundaki î‘câz özelliklerinden, belâgat ilmi kapsamında yer alan bedi‘ sanatlardan üslûb-ı hakîm sanatını gayeleri bağlamında konu edinmektedir. Kur'ân'ın dili, muhtevası içinde bulunan tekrarlar, kıssaların anlatımı, soru-cevap formları, yemin, istifhâm, te’kid vb. konular Kur'ân'ın üslûp özellikleri bağlamında değerlendirilmektedir. Kur'ân'ın üslûbu konusu âlimler tarafından daha çok i‘câz özellikleri bağlamında incelenmiştir. Her kesimden ve her seviyeden insana hitap etmenin, konuşmanın yöntem ve metotlarını öğreten üslûb-ı hakîm sanatı, risalet döneminde en beliğ ve fasih dili kullanan muhatapların İslam dinine davetinde, tevhid inancının yerleştirmesinde kullanılan bir üslûbtur. Gerek bireysel gerekse ictimâi açıdan daha latif bir dille, konuşmanın, istemenin ve cevap vermenin edebini öğreten bir yöntem sunmaktadır. Üslûb-ı hakîm, Kur’an’ın geçmişten günümüze ve geleceğe yön veren evrensel, taptaze ve güncel üslûbunu yansıtan yönlerden biridir. Bu makalede, ilahi mesajların iletiminde, tebliğ ve irşatta muhataplarına hitabı, yönlendirmesi, hakikate ulaşmak için nasıl bir üslûb kullandığı üslûb-ı hakîm sanatının uygulanma alanı içerisinde ele alınmış; üslûb-ı hakîm sanatının gayeleri ortaya çıkarılmıştır. Makalenin bundan sonra yapılacak tefsir ve belâgat çalışmalarında Kur’ân’da yer alan sanatların bağlam, muhatap ve toplumsal gerçekler çerçevesinde bir bütün olarak ele alınması adına Kur'an araştırmalarına katkı sağlayacağı düşünülmektedir.

Anahtar Kelimeler

Tefsir, Belâgat, î'caz, Bedî', Üslûb-ı Hakîm

Kaynakça

• Abbas, İhsan. Melamihu Yunanıyye fi’l-Edebi’l-Arabi. Beyrut: el-Müessesetü’l-Arabiyyetü li’d-Dirâseti ve’n-Neşri, 1977.
• Abdülbâkî, Muhammed Fuâd. Mu‘cemü’l-müfehres li-elfâzi’l-Kur’âni’l-Kerîm. Beyrut: Dâru İhyâi’t-türâsi’l-Arabî, 1364/1945.
• Ağbal, Davut. "Üslûb-i Hakîm ve Kur’ân Belâğatındaki Yeri." Dinbilimleri Akademik Araştırma Dergisi 20.2 (2020): 1015-1040.
• Akdemir, Hikmet. Belâgat Terimleri Ansiklopedisi, İzmir: Nil Yayınları, 1999.
• Alak, Musa. Kemalpaşazâde'nin Şerhu Tağyiri'l-Miftâh Adlı Eserinin Tahkik ve Tahlili. Yayımlanmamış Doktora Tezi, İstanbul: Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2009.
• Alevî, Yahyâ b. Hamza. el-Αcâz li Esrâri Kitâbi’l-Îcâz, Beyrut: Dâru’l-Medâri’l-İslâmi, 2007.
• Ali, Ahmed. Uslûbu’l-Hakîm fi’l-Kur’âni’l-Kerîm, Cezayir: Câmiatu’l-Kâsidî Merbât, Yüksek Lisans Tezi, 2014.
• Âlusi, Ebü's-Senâ Şehâbeddîn Mahmûd b. Abdullah b. Mahmûd. Ruhü'l-Meânî fî Tefsiri'l-Kur'âni'l-Azim ve's-Seb’i'l-Mesâni, thk. Ali Abdülbârı Atıyye, Beyrut: Daru’l-Kütübi’l İlmiyye, 1415.
• Atik, Abdülaziz. İlmü'l-Bedi‘, Beyrut: Darün-Nehda, t.y.
• Ayverdi, İlhan. Asırlar Boyu Tarihi Seyri İçinde Misalli Büyük Türkçe sözlük: H – N Kubbealtı Lügati, red. Etimoloji
• Ahmet Topaloğlu; yay. Haz. Kerim Can Bayar, İstanbul: Kubbealtı Neşriyat, 2005.
• Bayer, İsmail. “İbn-i Kemâl’in “el-Üslûbu’l-Hakîm” Risâlesinde İlgili Âyetlere Bakışı ve es-Sekkâkî Eleştirisi”, İlted, Erzurum, 45 (Haziran 2016), 215-231.
• Bolelli, Nusreddin. Belâgat Terimleri Sözlüğü, İstanbul: İfav Yayınları, 2015.
• Bolelli, Nusreddin. Bedî‘ İlmi, İstanbul: İfav Yayınları, 2016.
• Bolelli, Nusreddin. Belagat: Beyân-Meânî-Bedî‘İlimleri Arap Edebiyatı, İstanbul: Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Vakfı (İFAV), 2009.
• Bûtî, Sa’id Ramazan. Min Revâi’l-Kur’ân, Dımeşk: Mektebetu’l-Farabi, 1975.
• Câhiz, Ebû Osman Amr b. Bahr b. Mahbub Kinani Leysi. el-Beyân ve't-Tebyîn, Beyrut: Dârü'l-Mektebetü’l-Hilal, 1423.
• Câhiz, Ebû Osman Amr b. Bahr b. Mahbub Kinani Leysi. Kitâbu’l-Mehâsın ve’l-Ezdât, Beyrut: Mektebetu’l-Hilal, 1423.
• Cârim, Ali, & Emîn, M., el-Belâğatu’l-Vâzıha, Dimeşk: Mektebeti Dâru’l-Fecr, 2014.
• Cezerî, İbnu’l-Esîr. en-Nihaye fi Garibi’l-Eser, nşr. Tahir Ahmed ez-Zâvî, M. Muhammed et-Tenâhî, Beyrut: Mektebetu’l-İlmiyye, 1979.
• Cürcâni, Ebû Bekr Abdülkahir b. Abdurrahman Abdülkahir. Delâilü'l-i'câz; thk. Muhammed Rıdvan ed-Daye, Fayiz ed-Daye. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, 2001.
• Cürcânî, Seyyid Şerîf. et-Tâ’rifât, Beyrut: Daru’l-Kütübü’l-İlmıyye, 1983.
• Çetiner, Bedreddin. Fatiha’dan Nas’a Esbab-ı Nüzul: Kur’an Ayetlerinin İniş Sebebi, İstanbul: Çağrı Yayınları, İstanbul 2002.
• Derviş, Muhyiddin. İ'rabü'l-Kur'âni'l-Kerim ve Beyânuh, Daru’l İrşâd Daru’l Yemâme, Dımeşk Beyrut: 1415.
• Diraz, Muhammed Abdullah. en-Nebe’ü'l-Azim: Nazaratun Cedide fî’l-Kur’an, Dımeşk: Daru’l-kalem, 2005.
• Durmuş, İsmail. “Üslûb-ı Hakîm”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, 42: 381-382. İstanbul: TDV Yayınları, 2012.
• Durmuş, İsmail. “Üslûb”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 42: 383-385. İstanbul: TDV Yayınları, 2012. Ebu Musa, Muhammed. Hasâisus Terâkîp; Dirase Tahliiiliyye Li Mesaili İlmil Meanı, Kahire: Mektebetu Vehbe, 1977.
• Ebû Zehra, Muhammed. el-Mu‘cizetü'l-Kübra: el-Kur’ân (Nüzûlühû - Kitâbetühû - Cem‘uhû - İ‘câzühû - Cedelühû - Ulûmühû - Tefsîruhû - Hükmü’l-Ğınâi Bihî), Kahire: Dârü'l-Fikri'l-Arabi, (t.y.).
• Elmalılı, Muhammed Hamdi Yazır. Hak Dini Kur’ân Dili, İstanbul: Eser Kitabevi, 1982.
• Fadl, Salâh. ‘Ilmu’l-Uslûb Mebâdiuhu ve İcrââtuh, Beyrut: Dâru’ş-Şurû‘, 1998.
• Firuzabadi, Ebü't-Tahir Mecdüddin Muhammed b. Yakub b. Muhammed. Kamusü’l-Muhit, Beyrut: Müessetü’l-Risale, 2005.
• Habenneke, Abdurrahman Hasan el-Meydani. Belâgatü’l-Arabiyye: Üsüsühâ ve Ulûmuhâ ve Fünûnuhâ, Beyrut: Darü’l-Kalem,1996.
• Hacımüftüoğlu, Nasrullah. İ‘câz ve Belâğat Deyimleri, Erzurum: Ekev Yayınları, 2001.
• Halîl b. Ahmed. Kitâbu’l-‘Ayn, Beyrut: Daru’l Kütübi’l İlmiyye, 1988, I.
• Haşimi, es-Seyyid Ahmed. Cevâhirü'l-Belâga fi'l-Meani ve'l-Beyân ve'l-Bedi‘,Beyrut: Mektebetu’l-Asriyye, 2003.
• Herevî, Muhammed b. Ahmed b. Ezher. Tehzîbü’l-Luğa, Tahkîk: Muhammed ‘Avz Mur‘ib, Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-‘Arabî, 2001.
• İbn Âşur, Muhammed Tahir b. Muhammed b. Muhammed et-Tunusi. Tefsirü’t-Tahrîr ve't-Tenvîr, Tunus: Dârus-Suhnûn, 1394/1973.
• İbn Hicce, Takiyyuddîn Ebû Bekr Muhammed b. ‘Ali el-Hamevî. Hizânetu’l-Edeb ve Ğâyetu’l-Erab, thk. Muhammed Nâci b. Ömer, Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-ilmiyye, 2008.
• İbn Kuteybe, Ebû Muhammed Abdullah b. Müslim b. Kuteybe Dîneverî, Edebü'l-Kâtib; thk, ta’lik Muhammed ed-Dali, Beyrut: Müessesetü'r-Risâle, 1985.
• İbn Manzûr, Muhammed B. Mükrim B. Ali Cemâlüddîn. Lisânü’l-‘Arab, Beyrut: Dâru Sâdır, 1993.
• İbn-i Ebi’l-İsba’, Ebû Muhammed Zekiyyüddîn Abdülazîm (Abdüsselâm) b. Abdilvâhid b. Zâfir el-Mısrî, Bedîu’l-Kur’ân, nşr.:, Hafnî Muhammed, Mısır: Dâr-u Nahda, 1957.
• İbn-i Kemâl Paşa Şemseddîn Ahmed B. Süleymân. Resâil-i İbn-i Kemâl, Nşr. Ahmed Cevdet,Dârü’l-hilâfeti’l-aliyye, İstanbul: İkdam Matbaası, 1, 2, 23, Risâle, 1316.
• İsfahâni, Ebü'l-Kâsım Hüseyin b. Muhammed b. Mufaddal Râgıb. el-Müfredat’ü Elfâz’il-Kur’ân; thk. Safvan Adnan Davudi, Dımaşk: Dâru’l-Kalem, 2002.
• Kazvînî, el-hatip Muhammed b. Abdurrahman. Telhis, (Sadi Çöğenli-Mustafa Kılıç-Nevzat H. Yanık), İstanbul, 2001.
• Kazvini, Hamdullah Müstevfi. El-Îzâh fî Ulumi'l-Belâğa, thk. Muhammed Hafâcı, Beyrut: Dârü'l-ciyl, 1998.
• Kefevî, Ebü'l-Beka Eyyub b. Musa el-Hüseyni. el-Külliyyat: Mu’cem fi’l-Mustalahat ve’l-Furuk el-Lugaviyye; thk. Adnan Derviş, Muhammed el-Mısri, Beyrut: Müessesetü'r-Risâle, 2011.
• Kurtubi, Ebû Abdullah Muhammed b. Ahmed el-Ensârî. el-Câmi‘ li ahkâmi’l-Kur’an; Thk. Ahmet el-Berdûni İbrahim Atfiş, Kahire: Dârü’l-Kütübi’l-Mısriyye, 1964.
• Marulcu, Hasan. "Kur’ân’da Edebî Bir Üslup Olarak Tehekküm ve Müşâkele -Kelâm Açısından Bir Değerlendirme", Süleyman Demirel Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 29, (2017), 327-338.
• Matlub, Ahmed. Mu'cemü'l-Mustalahati'l-Belaga ve Tetavvüruha, Matbuatü’l Beyrut: Mecmai’l-İlmiyyi’l-Iraki, 1987.
• Mes‘ûdî, Ebü’l-Hasen Alî b. el-Hüseyn b. Alî el-Mes‘ûdî el-Hüzelî. Mürûcu’z-Zeheb; Tah. Esad Dağir, Kum: Daru’l-Hicra, 1409.
• Sâbûnî, Muhammed Ali. Safvetü't-Tefasir, Kahire: Daru's-Sâbûnî, 1997.
• Sekkâkî, Ebû Ya’kûb. Miftâhu’l-Ulûm: Belâgat; Çev. Zekeriya Çelik, İstanbul: Litera Yayıncılık,2017.
• Sekkâkî, Ebû Yakub Yusuf b. Ebî Bekr Muḥammed b. Ali. Miftâhu’l-‘Ulûm, Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-ilmiyye, 1987.
• Sülemî, Ebu İsa Muhammed b. İsa b. Sevre Tirmizi. eş-Şemâilü'l-Muhammediyye, i'tena bihi Muhammed Avvame, Medine: Darü’l-Yüsr; Cidde: Darü’l-Minhac, 2011, 389-391 (240. hadis).
• Tâhirül Mevlevî, Edebiyat Lügatı, İstanbul: Enderun Kitapevi, 1994.
• Tala, Murat. Sarf ve Nahiv Açısından Kur’an’da ‘Udûl, Konya: Necmettin Erbakan Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2016.
• Teftâzânî, Sa‘düddîn Mes‘ûd b. Fahriddîn Ömer b. Burhâniddîn Abdillâh el-Herevî el-Horâsânî, el-Mutavvel: Şerhu Telhisi Miftahi’l-Ulûm Belâgat İlimleri Meânî 1,; Haz. Zekeriya Çelik, İstanbul: Litera Yayıncılık, 2019.
• Tîbî, Ebû Muhammed Şerefüddîn Hüseyn b. Abdillâh b. Muhammed. Şerhu’t-Tîbî ‘Alâ Mişkâti’l-Mesâbîh, Thk.: Abdülhamîd Hindâvî, Mekke, Riyad: Mektebetü Nezâr Mustafa el-Bâz, 1997.
• Tîbî, Ebû Muhammed Şerefüddîn Hüseyn b. Abdillâh b. Muhammed. Kitâbu’t-Tibyân fî İlmi’l-Meânî ve’l-Bedî‘ ve’l-Beyân, thk. Hâdî Atiyye- Matar el-Hilâlî, Beyrut: Âlemu’l-kutub, 1407/1387.
• Topaloğlu, Bekir. “Hakîm”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 15: 181-182. İstanbul: TDV Yayınları, 1997.
• Türkiye Diyanet Vakfı, Kur’an-ı Kerîm ve Açıklamalı Meâli, haz.: Prof. Dr. Hayrettin Karaman, Prof. Dr. Ali Özek, Prof. Dr. İbrahim Kâfi Dönmez, Prof. Dr. Mustafa Çağrıcı, Prof. Dr. Sadrettin Gümüş, Doç. Dr. Ali Turgut, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, Ankara: 2002.
• Uçar, Hasan. “Arap Dili Belâgatında el-Kavlu bil-Mûcib ve Kur'ân-ı Kerîm'deki Uygulamaları”, Omuıfd: Ondokuz Mayis University Review Of The Faculty Of Divinity, 37, (2014), 171-187.
• Vâhıdî, Ebü'l-Hasan Ali b. Ahmed b. Muhammed en-Nisaburi. Esbâbu Nüzûli’l-Kur’ân, thk. Mahir Yasin el-Fahl, Riyad: Dârü’l-Meyman, 2005.
• Ziyâuddîn İbn Esîr, Ebü’l-Feth Nasrullâh b. Muhammed b. Muhammed eş-Şeybânî el Cezerî. el-Meselü’s-Sâir fî Edebi’l-Kâtibi ve’ş-Şâ‘ir, Kahire: Daru Nahzati Mısr,t.y
• Zürkânî, Muhammed Abdülazîm. Menâhilü'l-İrfân fî Ulûmi'l-Kur'ân, Mısır: Matbaatu İsa El-Bâbi el-Halebi, 1995.