SOSYAL BİLGİLER DERS KİTAPLARINDA MİZAH UNSURLARININ İNCELENMESİ

Yıl 2025, Sayı: 101, 199 - 217

Furkan Altunay , Yavuz Değirmenci

https://doi.org/10.17753/sosekev.1620787

Öz

Mizah, insanlıkla aynı yaşta olan ve insanlığın hayatının vazgeçilmez parçalarından biri haline gelmiş bir kavramdır. Mizahın eğitimde kullanılmasına yönelik daha önce yapılan çalışmalar, mizahın öğretimi kolaylaştırdığı, bilgilerin kalıcı olmasını sağladığı ve pozitif bir öğrenme ortamı meydan getirdiği vb. sonuçlara ulaşıldığını ortaya koymaktadır. Bu araştırmanın amacı, sosyal bilgiler 5, 6 ve 7. sınıf ders kitaplarında yer alan mizah unsurlarını incelemek ve değerlendirmektir. Mizahın derslerde kullanılmasını sağlayacak en önemli kaynak hiç şüphesiz ders kitaplarıdır. Bu sebeple sosyal bilgiler ders kitaplarında yer alan mizah unsurları incelenerek, çeşitli değerlendirme ve önerilerde bulunulması amaçlanmaktadır. Bu çalışma kapsamında, 2019-2020 tarihlerinde Talim ve Terbiye Kurulu tarafından 5 yıllığına sosyal bilgiler ders kitabı olarak kabul edilen 5, 6 ve 7. sınıf ders kitaplarında yer alan mizah unsurları incelenmiştir. Araştırmada nitel araştırma desenlerinden biri olan durum çalışması tercih edilmiştir. Bu araştırma yöntemi, belirli bir olayın, sürecin, bireyin, grubun ya da kurumun derinlemesine incelenmesini amaçlayan bir nitel araştırma desenidir. Bu çalışma için veriler doküman inceleme tekniğine ile toplanmıştır. Dokümanlardan elde edilen veriler, içerik analizi yöntemiyle incelenip yorumlanmıştır. Veri toplama süreci sosyal bilgiler 5, 6 ve 7. sınıf ders kitapları ile yürütülmüştür. Sosyal bilgiler ders kitaplarındaki tüm öğrenme alanları ve kazanımlar detaylı olarak incelenmiş ve yer verilen mizah unsurları araştırmacılar tarafından toplanmıştır. İlgili literatür kapsamında mizah unsuru olarak kabul edilen veriler bulgular kısmında detaylı olarak sunulmuştur. Araştırma sonuçlarına göre, ders kitaplarında mizah unsurları ile ilgili farklı türlerin, görsellerin ve metinlerin bulunduğu, bu görsel ve metinlerin öğrencilerde öğrenmeyi kolaylaştırma ve kalıcılığı sağlama amacı taşıdığı gözlemlenmiştir. Aynı zamanda sosyal bilgiler ders kitaplarında yer alan öğrenme alanlarının sadece bazılarında mizah unsurlarına yer verilirken, pek çoğunda mizah unsurlarına yer verilmediği tespit edilmiştir. En çok tercih edilen mizah unsurunun ise karikatürler olduğu tespit edilmiştir. Mizahın eğitimdeki etkisi göz önüne alındığında, ders kitaplarını hazırlayan yetkililerin içeriklerde daha fazla öğretici mizah kullanmaları önerilebilir.

Anahtar Kelimeler

Mizah, Mizah unsurları, Ders kitapları, Sosyal bilgiler

Examination of Humor Elements in Social Studies Textbooks

Öz

Humor is a concept that is as old as humanity and has become an indispensable part of humanity's life. Previous studies on the use of humor in education have revealed that humor facilitates teaching, ensures that information is permanent, and creates a positive learning environment, etc. The purpose of this research is to examine and evaluate the humor elements in social studies 5th, 6th and 7th grade textbooks. The most important source that will ensure the use of humor in lessons is undoubtedly textbooks. For this reason, it is aimed to examine the humor elements in social studies textbooks and make various evaluations and suggestions. Within the scope of this study, the humor elements in 5th, 6th and 7th grade textbooks, which were accepted as social studies textbooks by the Board of Education and Training for 5 years in 2019-2020, were examined. In the study, a case study, one of the qualitative research designs, was preferred. This research method is a qualitative research design that aims to examine in depth a specific event, process, individual, group or institution. Data for this study were collected using the document review technique. The data obtained from the documents were examined and interpreted using the content analysis method. The data collection process was carried out with social studies 5th, 6th and 7th grade textbooks. All learning areas and achievements in social studies textbooks were examined in detail and the humorous elements included were collected by the researchers. Data accepted as humorous elements within the scope of the relevant literature are presented in detail in the findings section. According to the research results, it was observed that there were different types, visuals and texts related to humorous elements in the textbooks, and that these visuals and texts aimed to facilitate learning and ensure permanence in students. At the same time, it was determined that humorous elements were included in only some of the learning areas in social studies textbooks, while humorous elements were not included in many of them. It was determined that the most preferred humorous element was cartoons. Considering the impact of humor in education, it may be recommended that authorities preparing textbooks use more educational humor in their content.

Anahtar Kelimeler

Humor, Humor elements, Textbooks, Social studies

Kaynakça

• Akbuğa, M. (2010). İlköğretim dördüncü ve beşinci sınıf öğretmenlerin sosyal bilgiler ders kitaplarına ilişkin görüşleri (Tez No. 261128) [Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Selçuk Üniversitesi]. Yükseköğretim Kurulu Ulusal Tez Merkezi.
• Akengin, H., & İbrahimoğlu, Z. (2010). Sosyal bilgiler dersinde karikatür kullanımının öğrencilerin akademik başarısına ve derse ilişkin görüşlerine etkisi. Ondokuz Mayis University Journal of Education, 29(2), 1-19.
• Akpınar, M. (2013). Sosyal bilgiler öğretmen adaylarının 5.sınıf sosyal bilgiler ders kitabındaki etkinlikler hakkındaki görüşleri. Eğitim ve Öğretim Araştırmaları Dergisi, 2(2), 338-346.
• Aksoy, B., Karatekin, K., Kuş, Z., & Sönmez, Ö. (2010). Sosyal bilgiler öğretiminde karikatür kullanımının öğrencilerin akademik başarısına etkisi. Newwsa, 5(4). 1484-1497.
• Alaca, E. (2017). Sosyal bilgiler ders kitapları üzerine bir değerlendirme. 21. Yüzyılda Eğitim ve Toplum, 6(18), 759-786.
• Altunay, F. (2022). Sosyal bilgiler öğretiminde mizah unsurlarının kullanımının akademik başarıya, düşünme eğilimlerine etkisi ve öğrenci görüşlerine göre değerlendirilmesi (Tez No. 755397) [Doktora tezi, Atatürk Üniversitesi]. Yükseköğretim Kurulu Ulusal Tez Merkezi.
• Askildson, L. (2005). Effects of humor in the language classroom: Humor as a pedagogical tool in theory and practice. Journal of Second Language Acquisition and Teaching, 12, 45-61.
• Aydemir, M. (2017). Ortaokul sosyal bilgiler ders kitaplarının ortaokul sosyal bilgiler dersi öğretim programında yer alan beceriler açısından incelenmesi. Uluslararası Güncel Eğitim Araştırmaları Dergisi, 3(2), 1-17.
• Berger, A. A. (1993). An anatomy of humor. Transaction.
• Bergson, H. (2011) Gülme, (Y. Avunç, Çev. Eds.) (3. baskı). Ayrıntı. (Çalışmanın orijinali 1900’de yayımlanmıştır).
• Bolton-Gary, C. (2012). Connecting through comics: Expanding opportunities for teaching and learning. US-China Review, B4, 389-395.
• Bowen, G. A. (2009). Document analysis as a qualitative research method. Qualitative Research Journal, 9(2), 27-40.
• Brumbaugh, F. (1940). The place of humor in the curriculum. The Journal of Experimental Education, 8(4), 403-409.
• Büyükalan, S. F. (2003). Ders kitabı ve öğretim programı ilişkisi C. Şahin (Eds.). Sosyal bilgiler konu alanı ders kitabı inceleme kılavuzu içinde (ss. 97-120). Gündüz Eğitim.
• Cepni, S. (2014). Araştırma ve proje çalışmalarına giriş (7. baskı). Celepler.
• Chua, Y. P. (2014). The effects of humor cartoons in a series of bestselling academic books. Humor, 27(3), 499-520.
• Demir, A. Y., & Özyurt, M. (2021). Sosyal bilgiler dersi öğretim programı ve ders kitaplarının 21. yüzyıl becerileri bağlamında incelenmesi. İnönü Üniversitesi Eğitim Fakültesi Dergisi, 22(2), 1254-1290.
• Demir, Y., & Atasoy, E. (2018). 5. sınıf sosyal bilgiler ders kitabının (2017) değerlendirilmesi. Uludağ Üniversitesi Eğitim Fakültesi Dergisi, 31(2), 753-780.
• Doğan, Y., & Torun, F. (2018). Sosyal bilgiler ders kitapları nereye doğru gidiyor? The Journal of International Lingual Social and Educational Sciences, 4(2), 111-125.
• Erözkan, A. (2009). Üniversite öğrencilerinin kişiler arası ilişki tarzları ve mizah tarzları. Dokuz Eylül Üniversitesi Buca Eğitim Fakültesi Dergisi, (26), 56-66.
• Ertürk, M., & Güler, E. (2017). 5. 6. ve 7. Sınıf Sosyal bilgiler ders kitaplarının öğretmen görüşlerine göre incelenmesi (Muğla İli Örneği). Uluslararası Türk Eğitim Bilimleri Dergisi, 5(8), 64-76.
• Garner, R. (2006). Humor in pedagogy and how ha ha can lead to ah ha: Physiological and psychological effects. College Teaching, 54(1), 177-180. https://doi.org/10.3200/CTCH.54.1.177-180
• Gorham, J., & Christophel, D. (1990). The relationship of teachers’ use of humor in the classroom to immediacy and student learning. Communication Education, 39(1), 46-62. https://doi.org/10.1080/03634529009378786
• Güler, Ç., & Güler, B. U. (2010). Mizah, gülme ve gülme bilimi. Yazıt.
• Gülersoy, A. E. (2012). İdeal ders kitabı arayışında sosyal bilgiler ders kitaplarının bazı özellikler açısından incelenmesi. International Journal of New Trends in Arts, Sports & Science Education (IJTASE), 2(1), 8-26.
• Harwood, T. G., & Garry, T. (2003). An overview of content analysis. The Marketing Review, 3, 479–498.
• Hayırsever, F. (2010). Sosyal bilgiler ders, öğretmen kılavuz ve öğrenci çalışma kitaplarının sosyal bilgiler öğretim programında kazandırılması hedeflenen temel beceriler açısından değerlendirilmesi (Tez No. 279925) [Yayınlanmamış Doktora Tezi, Anakara Üniversitesi]. Yükseköğretim Kurulu Ulusal Tez Merkezi.
• Hayırsever, F., & Kısakürek, M. A. (2014). Sosyal bilgiler ders kitabının, ilköğretim programında kazandırılması hedeflenen beceriler açısından değerlendirilmesi. Uluslararası Eğitim Programları ve Öğretim Çalışmaları Dergisi, 4(8), 23-42.
• İncekara, S., & Karatepe, A. (2010). Sosyal bilgiler öğretmenlerinin yeni program temelinde ders kitaplarına yönelik düşünceleri. Marmara Coğrafya Dergisi, 21, 46 – 64.
• Kaçar, T., & Bulut, B. (2020). Sosyal bilgiler öğretim programı ve 4-7. sınıf sosyal bilgiler ders kitaplarının coğrafya kavramları bağlamında değerlendirilmesi. Kahramanmaraş Sütçü İmam Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 17(2), 652-679.
• Karaalioğlu, S. K. (1983). Ansiklopedik edebiyat sözlüğü. İnkılap ve Aka.
• Karabacak, N., Turan İ. (2007). İlköğretim Birinci kademe sosyal bilgiler ders kitaplarının sınıf öğretmenliği öğretmen adaylarına göre bir değerlendirmesi. Atatürk Üniversitesi Kazım Karabekir Eğitim Fakültesi Dergisi, (16), 209-233.
• Karakuş, U., Palaz, T., Kılcan, B., & Çepni, O. (2012). Sosyal bilgiler müfredatında yer alan çevre sorunları konularının öğretiminde karikatür kullanımın öğrencilerin akademik başarısına etkisi. Gazi Üniversitesi Gazi Eğitim Fakültesi Dergisi, 32(2), 363-376.
• Karasu Avcı, E., & Faiz, M. (2018). 4. ve 5. sınıf sosyal bilgiler ders kitapları “etkin vatandaşlık” öğrenme alanında yer alan becerilerin ve değerlerin incelenmesi. International Journal of New Approaches in Social Studies, 2(1), 1-21.
• Kayabaşı, B. (2003). İlköğretim okulu sosyal bilgiler ders kitapları ile ilgili öğretmen ve öğrenci görüşleri (Tez No. 136861) [Yüksek Lisan Tezi, Sakarya Üniversitesi]. Yükseköğretim Kurulu Ulusal Tez Merkezi.
• Kaymakçı, S. (2013). Sosyal bilgiler ders kitaplarında sözlü ve yazılı edebî türlerin kullanım durumu. Dicle Üniversitesi Ziya Gökalp Eğitim Fakültesi Dergisi, (20), 230-255.
• Keltner, D., Capps, L., Kring, A. M., Young, R. C., & Heerey, E. A. (2001). Just teasing: A conceptual analysis and empirical review. Psychological Bulletin, 127, 229-248. https://doi.org/10.1037/0033-2909.127.2.229
• Kızılçaoğlu, A. (2003). Orta öğretim coğrafya ders kitapları değerlendirme ölçütleri. Marmara Coğrafya Dergisi, (8), 19-33.
• Klein, A. (1999). Mizahın iyileştirici gücü, (Çev. S. Karayusuf). Epsilon. (Çalışmanın orijinali 1999’da yayımlanmıştır).
• Koca, N., & Daşdemir, İ. (2017). Sosyal bilgiler lisans öğrencilerinin sosyal bilgiler ders kitaplarının etkililiğine ilişkin görüşleri. TURAN-SAM: Stratejik Araştırmalar Merkezi, 9(35), 144-155.
• Koçak, A., & Arun, Ö. (2006). İçerik analizi çalışmalarında örneklem sorunu. Selçuk İletişim, 4(3), 21-28.
• Koçoğlu, E. (2016). Sosyal bilgiler dersinde karikatür kullanımının erişiye göre değerlendirilmesi. Uluslararası Avrasya Sosyal Bilimler Dergisi, 7(23), 299-318.
• Koçoğlu, E. (2017). Sosyal bilgiler dersinde karikatür kullanımına ilişkin öğrenci algıları. Doğu Coğrafya Dergisi, 22(37), 199-214.
• Kolbe R. H. & Burnett, M. S. (1991 Content-analysis research: An examination of applications with directives for improving research reliability and objectivity. J Consumer R., 18(2), 243-250.
• Korobkin, D. (1988). Humor in the classroom: Considerations and strategies. College Teaching, 36(4), 154-158.
• Mengi, A. (2019). Sosyal bilgiler ders kitabı ve öğretim programının engellilik açısından incelenmesi. Ankara Üniversitesi Eğitim Bilimleri Fakültesi Özel Eğitim Dergisi, 20(4), 707-736.
• Morreall, J. (1997) Gülmeyi ciddiye almak (Çev. K. Aysevener & Ş. Soyer). İris Mizah Kültürü. (Çalışmanın orijinali 1983’de yayımlanmıştır).
• Morrissett, I., Hawke, S., & Superka, D. P. (1980). Project SPAN: Analysis and proposals for the 1980s. Social Education, 44(7), 560-569.
• Nalçacı, A. (2011). İlköğretim 5. sınıf sosyal bilgiler ders kitabının öğretmen görüşlerine göre değerlendirilmesi (Erzurum örneği). Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 15(2), 321-335.
• Oruç, Ş. (2010). Sosyal bilgiler öğretiminde mizah kullanımının öğrencilerin akademik başarılarına ve tutumlarına etkisi. Mehmet Akif Ersoy Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, (3), 56-73.
• Öcal, A., & Yiğittir, S. (2007). İlköğretim sosyal bilgiler ders kitaplarının öğretmen görüşlerine göre değerlendirilmesi (Kırıkkale Örneği). Ahi Evran Üniversitesi Kırşehir Eğitim Fakültesi Dergisi, 8(1), 51-61.
• Öngören, F. (1983). Cumhuriyet dönemi Türk mizahı ve hicvi. Türkiye İş Bankası Kültür.
• Özdemir, N. (2010). Mizah, eleştirel düşünce ve bilgelik: Nasreddin Hoca. Milli Folklor, 22(87), 27-40.
• Özdemir, S. (2019). Kuramdan uygulamaya Türkçe ders kitabı incelemeleri. Anı.
• Özer, M. A., & Allahverdi, K. (2009). Geleneksel ve yapılandırmacı eğitim anlayışı ile hazırlanan 7 sınıf sosyal bilgiler ders kitaplarının ders öğretmenlerinin görüşlerine göre değerlendirmesi. 17. Ulusal Eğitim Bilimleri Kongresi, Sakarya Üniversitesi, 1-3 Eylül 2009, Mayıs 2009, Sakarya.
• Öztürk T., & Öğreten A. (2017). 2005 yılı sosyal bilgiler öğretim programı’ndaki becerileri kazandırmada ders kitaplarının yeterliliğine ilişkin öğretmen görüşleri. Anadolu Üniversitesi Eğitim Bilimleri Enstitüsü Dergisi, 7(2), 234-259.
• Sever, A., & Ungar, S. (1997). No laughing matter: Boundaries of gender-based humour in the classroom. Journal of Higher Education, 68(1), 87-105. https://doi.org/10.2307/2959937
• Sevindik, A. (2021). Türk mizah ekolojisi. Ötüken Neşriyat.
• Shannon, P. (1982). Some subjective reasons for teachers' reliance on commerical reading materials. Reading Teacher, 36, 884-889.
• Sidekli, S., Er, H., Yavaşer, R., & Aydın, E. (2014). Sosyal bilgiler öğretiminde alternatif bir yöntem: karikatür. Uluslararası Türk Eğitim Bilimleri Dergisi, 2014(2), 151-163.
• Sprinthall, N. A. (1977). Psychology and teacher education: New directions for school and counseling psychology. The Counseling Psychologist, 6(4), 53-56.
• Şentürk, M., & Şimşek, U. (2021). Educational comics and educational cartoons as teaching material in the social studies course. African Educational Research Journal, 9(2), 515-525.
• Taş, A. M. (2007). Yeni sosyal bilgiler ders kitaplarına ilişkin öğretmen görüşlerinin belirlenmesi. Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 1(17), 519-532.
• Taylan, H. H. (2011). Sosyal bilimlerde kullanılan içerik analizi ve söylem analizinin karşılaştırılması. Bingöl Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 1(2), 63-76.
• Türkmen, F., & Fedakâr, P. (2009). Türk halk tiyatrosunda hareket komiğine bağlı mizahi unsurlar. Millî Folklor, 82, 98-109.
• Ulu Kalın, Ö., & Koçoğlu, E. (2017). 6. sınıf sosyal bilgiler ders kitabının farklı okunabilirlik formüllerine göre incelenmesi. Abant İzzet Baysal Üniversitesi Eğitim Fakültesi Dergisi, 17(4), 2202-2220.
• Uzun Turan, A. N. (2003). İlköğretim altıncı ve yedinci sınıf öğrencileri ile sosyal bilgiler öğretmenlerinin sosyal bilgiler ders kitaplarına ilişkin görüşleri (Tez No. 124679) [Yüksek Lisans Tezi, Anadolu Üniversitesi]. Yükseköğretim Kurulu Ulusal Tez Merkezi.
• Yaman, B., & Öztürk, M. (2018). Sosyal bilgiler öğretiminde karikatür kullanımı (eylem araştırması). Diyalektolog, (19), 345-378.
• Yastı, M. (2006). Özkul Çobanoğlu, Türk dünyası ortak atasözleri sözlüğü. Selçuk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi, (19), 335-339.
• Yaylı, D., & Çınar, E. K. (2014). Ortaokul Türkçe ders kitapları görsellerinde toplumsal cinsiyet. Turkish Studies (Elektronik), 9(5), 2075-2096.
• Yıldırım, A., & Şimsek, H. (2011). Sosyal bilimlerde nitel araştırma yöntemleri. Seçkin.
• Yıldız, A. (2005). İlköğretim 7. sınıf sosyal bilgiler ders kitaplarının niteliğinin ve bununla ilgili öğretmen-öğrenci görüşlerinin değerlendirilmesi (Tez No. 159171) [Yüksek Lisans Tezi, Marmara Üniversitesi]. Yükseköğretim Kurulu Ulusal Tez Merkezi.