BELÂGAT GELENEĞİNDE BEDÎʿ İLMİNİN SERENCAMI

Yıl 2025, Sayı: 104, 446 - 467, 01.12.2025

Şahin Yetik

https://doi.org/10.17753/sosekev.1778381

Öz

Bu makale, bedîʿ ilminin tarihsel serencamını erken dönemden modern döneme kadar ortaya koymakta; muhassinât-ı lafziyye ve muhassinât-ı maneviyyenin fonetik–anlam ilişkisi bağlamındaki işlevsel yönünü vurgulamakta ve klasik ile modern dönemdeki tasnifleri tablolaştırarak edebî sanatların niceliksel gelişimini görünür kılmayı amaçlamaktadır. Çalışma, nitel bir literatür incelemesi deseninde yürütülmüştür. Veri kaynağı olarak İbnü’l-Muʿtez’in Kitâbü’l-Bedîʿ, Ebû Hilâl el-Askerî’nin Kitâbü’s-Sınâʿateyn, Sekkâkî’nin Miftâhu’l-ʿUlûm, Hatîb el-Kazvînî’nin Telhîsü’l-Miftâh ve Teftâzânî’nin el-Mutavvel gibi klasik eserler esas alınmış; ayrıca modern retorik ve stilistik çalışmalardan da yararlanılmıştır. Bulgular, bedîʿ ilminin yalnızca süsleme sanatı olmadığını, sözün hem işitsel hem de zihinsel etkisini artıran işlevsel bir boyut taşıdığını göstermektedir. Muhassinât-ı lafziyye’nin fonetik ve ritmik yapıyı güçlendirdiği, muhassinât-ı maneviyyenin ise anlam derinliğini pekiştirdiği belirlenmiştir. Ayrıca yapılan tablolaştırma, klasik dönemlerde sınırlı sayıda olan edebî sanatların modern döneme gelindikçe çeşitlendiğini ve sayısal olarak arttığını ortaya koymuştur. Çalışmanın özgün katkısı, bedîʿ ilmini tarihsel gelişim çizgisi içerisinde ele alması, fonetik–anlam ilişkisini merkeze alması ve sanatların niceliksel değişimini görselleştirerek literatüre yeni bir yöntemsel yaklaşım sunmasıdır.

Anahtar Kelimeler

Bedîʿ ilmi , Belâgat , Muhassinât-ı lafziyye , Muhassinât-ı maneviyye , Retorik

Etik Beyan

Bu çalışma, herhangi bir insan veya hayvan deneyi, anket, mülakat ya da gözlem içermemektedir. Araştırma yalnızca yazılı ve basılı kaynakların incelenmesine dayanmaktadır. Bu nedenle etik kurul onay belgesi gerektirmemektedir. Yazar(lar), çalışmada bilimsel araştırma ve yayın etiği ilkelerine uyulduğunu beyan eder.

The Trajectory of the Science of Badīʿ in the Tradition of Rhetoric

Öz

The science of badīʿ, one of the three main disciplines of rhetoric (balāgha)., represents its aesthetic dimension by encompassing both phonetic (muhassināt al-lafẓiyya). and semantic (muhassināt al-maʿnawiyya). ornaments. This article examines the position of badīʿ within rhetoric through the framework of these two categories. The study first addresses the etymological and theoretical foundations of rhetoric and eloquence (fasāḥa)., and then analyzes the tripartite structure of rhetoric (maʿānī, bayān, badīʿ). in light of classical sources. The research was conducted through a qualitative literature review design. Primary sources included Ibn al-Muʿtazz’s Kitāb al-Badīʿ, Abū Hilāl al-ʿAskarī’s Kitāb al-Ṣināʿatayn, al-Sakkākī’s Miftāḥ al-ʿUlūm, al-Khaṭīb al-Qazwīnī’s Talkhīṣ al-Miftāḥ, and al-Taftāzānī’s al-Muṭawwal, complemented by modern rhetorical and stylistic studies. The findings reveal that badīʿ enhances both the auditory and intellectual impact of speech, with muhassināt al-lafẓiyya reinforcing phonetic and rhythmic aspects, and muhassināt al-maʿnawiyya deepening semantic richness. The originality of the study lies in relating classical classifications of badīʿ to modern rhetorical perspectives, highlighting the functional dimensions of both categories, and presenting them in a comparative table that illustrates their quantitative expansion. In this way, the science of badīʿ is reconsidered through a new perspective that bridges classical and modern approaches.

Anahtar Kelimeler

Science of badīʿ , Phonetic ornaments , Semantic ornament. Rhetoric

Kaynakça

• Abū Nuwās, al-Ḥasan ibn Hāniʼ. Dīwān Abī Nuwās. Editör Aḥmad ʻAbd al-Majīd al-Ghazālī, Dār al-Kitāb al-ʻArabī, 1984.
• Abū Tammām, Ḥabīb ibn Aws al-Ṭāʼī. Dīwān Abī Tammām bi-Sharḥ al-Khaṭīb al-Tibrīzī. Editör Muḥammad ʻAbduh ʻAzzām, c. 2, Dār al-Maʻārif, 1965.
• Akbaş, Yaşar Fatih. Arapça Belâgat Meânî-Beyân-Bedi‘. Cantaş, 2017.
• Akbaş, Yaşar Fatih, ve Yakup Kızılkaya. “Arap Belâgatinde Cümle Düzeyinde Ḳalb (Göçüşme)”. Şırnak Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, sy 35, no. 35, Aralık 2024, ss. 119-43. dergipark.org.tr, https://doi.org/10.35415/sirnakifd.1509350.
• Akdemir, Hikmet. Belâgat Meani - Beyan - Bedi. Nizamiye Akademi, 2016.
• al-Asʿad, Ḥannā. “Mā li’l-kharāʾid qad aḥdathna ṭūfānan”. t.y.a, https://poetry.dctabudhabi.ae/poems/94793. al-Ḥarīrī, al-Qāsim ibn ʻAlī. Maqāmāt al-Ḥarīrī. Dār al-Kutub al-ʻIlmīyah, 2002.
• al-Ḥāʼirī, Naṣr Allāh. Dīwān al-Sayyid Naṣr Allāh al-Ḥāʼirī. Muʼassasat al-Balāgh, 1987.
• al-Urjānī, Nāṣiḥ al-Dīn. Dīwān al-Urjānī. Editör Muḥammad al-Nadwī, c. 1, Dār al-Bashāʼir al-Islāmīyah, 1996.
• al-Waṭwāṭ, Rashīd al-Dīn Muḥammad ibn Muḥammad, ve Ibrāhīm Amīn Shawāribī. Ḥadāʾiq al-siḥr fī daqāʾiq al-shiʿr. Maṭbaʿat Lajnat al-Taʾlīf wa-al-Tarjama wa-al-Nashr, 1945.
• Atîk, Abdulaziz. İlmu’l - Bedî’. Daru’l-Nahda, 2014.
• Aydın, Mustafa. Bedi İlmi ve Sanatları. 1. bs, İşaret Yayınları, 2018, https://mustafaaydin.com/yayimlar/BediIlmiVeSanatlari.pdf.
• Bolelli, Nusrettin. Belâgat: (beyân, me’ânî, bedî’ ilimleri): arap edebiyâtı. 8. baskı, IFAV, 2013. M.Ü. İlâhiyat Fakültesi Vakfı yayınları, nu. 72.
• ———. Belâğat Tarihi. Rağbet Yayınları, 2018.
• Bowen, Glenn A. “Document analysis as a qualitative research method”. Qualitative Research Journal, c. 9, sy 2, 2009, ss. 27-40.
• Bulut, Ali. Bedî’ Ilmi. 1. bs, Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Vakfi Yayınları, 2016.
• ———. Belâgat Terimleri Sözlüğü. 1. baskı, Marmara Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi Vakfı Yayınları, 2015. M.Ü. İlâhiyat Fakültesi Vakfı Yayınları, no: 355.
• ———. Belâgat Terimleri Sözlüğü. 1. baskı, Marmara Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi Vakfı Yayınları, 2015. M.Ü. İlâhiyat Fakültesi Vakfı Yayınları, no: 355.
• Dereli̇, Muhammet Vehbi. İbn Ebi’l-İsbaın Bedî‘u’l-Kur’ân-ı Kerîm Adlı Eseri Bağlamında Kur’an’ın Bedî‘ İlmine Katkısı. c. 48, 2019.
• Dīk al-Jinn al-Ḥimṣī, ʻAbd al-Salām ibn Raghbān. Dīwān Dīk al-Jinn al-Ḥimṣī. Editör ʻAbd al-Fattāḥ Rawwās Qalʻajī, Dār al-Nafāʼis, 1998.
• Ebu’l-Adûs, Yusuf. Medhal ila’l-Belâğati’l-Arabiyye, (İlmu’l-Meânî, İlmu’l-Beyân, İlmu’l-Bedi’). Dârü’l-Mesîre, 2007.
• el-Askerî, Ebû Hilâl. Kitâbu’s-Sınâʿateyn. el-Mektebet’u l-Unsuriyye, 1998.
• el-Bağdadî, Kudâme b. Câfer. Naḳdu’ş-Şiʿr. Editör Muḥammad Muḥyiddīn Abd al-Ḥamīd, Dār al-Maʿārif, ts. el-Bikâî, Burhâneddin. Nazmü’d-Dürer fî Tenâsübi’l-Âyât ve’s-Süver. Dâru’l-Kitâbi’l-İslâmî, 1992.
• el-Câhiz, Amr b. Bahr. el-Beyân ve’t-Tebyîn. Daru’l-Takva, 2018.
• el-Cârim, Ali, ve Mustafa Emîn. El-Belâğatu’l-Vâdıha. Daru’l-Fikr.
• el-Curcanî, Abdulkahir. Delâilul İcâz fi İlmil Meânî. Editör Yasin el-Eyyubî, Al-Maktaba al-ʿAṣrīya, 2011.
• el-Curcâni, Abdulkâhir. Delâilü’l İ’câz. Çeviren Osman Güman, 1. bs, Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı, 2015.
• el-Curcânî, Abdülkâhir. Esrâru’l-Belâga Belâgatin Sırları. 1. bs, Litera Yayıncılık, 2018.
• el-Galâyini, Mustafa. Camiü’d-Dürusi’l-Arabiyye. 1. bs, ed-Darü’l-Alemiyye li’n-Neşr, 2015.
• el-Iṣfahānī, Abū al-Faraj. Kitāb al-Aghānī. Dār al-Kutub al-ʻIlmīyah, 1992.
• el-Kayrevâni, İbn Reşîk. El-Umde Fi Mehasini’ş- Şi’R Ve Âdâbihi Ve Nakdihi. Dâru’l-Cîl, 1981.
• el-Kazvînî, Hatîb. El-Îzâh fi Ulumi’l Belaga. 3. bs, c. 1, Daru’l Ciyl, 2010.
• ———. Telhîs ve Tercümesi Kur’ân-ı Kerîm’in Eşsiz Belâgatı. 1. bs, Huzur Yayınevi, t.y.a.
• el-Merâği, Ahmet Mustafa. Ulûmu’l-Belâga. Daru’l-Kutubu’l-İlmiyye, 1993.
• el-Meydânî, Abdurrahman Hasan Habennek. el-Belâgatu’l’Arabiyye Ususuha ve Ulûmuha ve Fünûnuha. Dârü’l-Kalem, 1996.
• el-Meydânî, Abdurrahman Hasan Habenneke. El-Belâgatul Arabiyye Ususuha ve Ulumuha ve Fununuha. Dârü’l-Kalem, 1996.
• El-Canâcî, Hasan bin İsmail bin Hasan bin Abdul Razeq. el-Nazmu’l Belâği Beyne’l Nazariyyeti ve’l Tatbig. Muhammedia Baskı Evi, 1983, https://shamela.ws/book/151013.
• El-Kazvînî, Hatîb. Telhîs Ve Tercümesi Kur’ân-ı Kerîm’in Eşsiz Belâgatı. 1. bs, Huzur Yayınevi.
• Ergüven, Şahabettin. “Arap Dilinde Lahn’ın Ortaya Çıkışı ve İlk Görüntüleri”. Hitit Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, c. 6, sy 11, no. 11, Haziran 2007, ss. 155-83.
• Er-Râzî, Fahreddin. Nihayetü’l-İcaz fi Dirayeti’l-İ’caz Kur’an’ın İ‘cazı ve Belâgat. Çeviren Zekeriya Çelik, Litera Yayıncılık, 2022.
• Es-Sekkâkî, ebû Ya’kûb. Miftâhu’l-Ulûm. 1. bs, Litera Yayıncılık, 2017.
• ez-Zemahşerī, Ebû’l-Ḳâsim Cârullah Maḥmûd b. ʿomer b. Muḥammed b. Aḥmed el-Ḥevârizmî. El-Keşşâf ’an hakā’ikı ğavâmidı’t-tenzîl ve ’uyûni’l-ekāvîl fî vucûhî’t-te’vîl: Keşșaf tefsiri: (metin-çeviri). Editör Murat Sülün, Çeviren Muhammed Coşkun, 1. baskı, c. 1, Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı, 2016. Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları ; Dinî ilimler serisi, 70. 7.
• ez-Zerkeşî, Ebû Abdillah Bedruddin Muhammed b. Bahâdır. el-Burhân fî ʿulûmi’l-Kur’ân-ı Kerîm, thk. With Yusuf Abdurrahman el-Maraşî ve Cemal Hamdi ez-Zehebî, c. 1, Dâru’l-Meʿârif, 1990.
• Fadıl Hasan, Abbâs. el-Belâga Funûnuha ve Efnânuha. Daru’l- Furkan, 1417.
• Fuzûlî. Fuzûlî Dîvânı. Editör Abdülhakim Kılınç, ürkiye Yazma Eserler Kurumu, 2021, http://ekitap.yek.gov.tr/urun/fuzûli-divani_765.aspx.
• Güler, İsmail, editör. İslâm Medeniyetinde Dil İlimleri: Tarih ve Problemler. Birinci basım, İSAM Yayınları, 2015. İSAM yayınları İlmî Araştırmalar dizisi, 167 72.
• Hacımüftüoğlu, Nasrullah. “Bedî‘”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, c. 5, TDV Yayınları, 1992, ss. 320-22. ———. “Bedîʿ”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, c. 5, Türkiye Diyanet Vakfı, 1992.
• Hacimüftüoğlu, Nasrullah. “Belâgat İlminin Gelişmesine Müessir Olan Kaynaklar”. Atatürk Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, sy 11, Haziran 1993, s.
• Hâşimî, Seyyid Ahmed. Cevâhiru’l-Belâğa. 4. bs, Daru’l Maʿrife, 2013.
• İbn Fâris, Ebû’l-Ḥuseyn Aḥmed b. Fâris el-Ḳazvînî. Muʿcemu Meḳâyîsi’l-Luğa. Dâru’l-Fikr, 1979. Original work published as “مقاييس اللغة”, 6 vols.
• İbn Manzûr, Muhammed b. Mükerrem. “abd”. Lisânü’l-ʿArab, c. 4, Dârü’l-Maârif, ts.
• İbnü’l-Muʿtez, Ebul Abbas Abdullah. Kitâbu’l-Bedi. Müessesetul Kutubus Segafiyye, 2012.
• Karamollaoğlu, Fatma Serap. Kur’an Işığında Belâgat Dersleri Bedi’ İlmi. 1. bs, İşaret Yayınları, 2014.
• Kırkız, Mustafa, ve Ousama Ekhtiar. El Muktedabu Fil Belâgati Arabiyyeti. Rağbet Yayınları, 2017.
• Manzur, Ibn. Lisänü’l-Arab. Beirut, 1955.
• Mecmu‘a mine’l Müellifin. el-Beyan-vel-Bedi. Daru’l-Zahiriyye, 2017, https://www.tahsilyayinevi.com/urun/el-beyan-vel-bedi-lbyn-wlbdy.
• Nef’î. Nef’î Divanı. T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, 2017, https://ekitap.ktb.gov.tr/Eklenti/57741,nefi-divanipdf.pdf?0.
• Özbalıkçı, Mehmet Reşit. “Sîbeveyhi”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, c. 37, TDV Yayınları, 2009, ss. 130-34.
• Özdoğan, M. Akif. Arap Gramerinde Mecâz. 1. bs, Ensar Nesriyat, 2019.
• Râġıb El-İsfahânî, Ebû’l-Ḳāsım Hüseyn b. Muḥammed b. er-. el-Müfredât fî ġarîbi’l-Ḳurʾân. 4. bs, Yarın Yayınları, 2015.
• Salâhi, Mehmed. Kâmûs-ı Osmanî. İstanbul : Mahmud Bey Matbaası, 1313. ; TDV İslâm Araştırmaları Merkezi, ktp2.isam.org.tr, http://ktp2.isam.org.tr/detayzt.php?navdil=tr&idno=85285&tarama=mehmed+salahi. Sezgin, Fuat. Bedî‘ İlminin Tekamülü ve İstanbul Kütüphanelerinde Bulunan Bediiyyelere Ait Yazmalar Kataloğu. 1947. İstanbul Üniversitesi, Lisans Bitirme Tezi.
• Sîbeveyhi. el-Kitâb. 3. bs, c. 1, Mektebet’u l-Ḫâncî, 1408.
• Şener, Fatma Nur. “Fuat Sezgin’in Bedî‘ Ilminin Doğuşu ile Ilgili Görüşleri (Bedî‘ Ilmi ile Ilgili Bitirme Tezi Bağlamında)”. darulfunun ilahiyat, Aralık 2019. ResearchGate, https://doi.org/10.26650/di.2019.30.2.0051.
• Taftazânî, Sadeddin. Muhtasarul Meani Tercümesi. 1. bs, c. 3, Seyda Yayınevi, 2015.
• Yıldırım, Ali, ve Hasan Şimşek. Sosyal bilimlerde nitel araştırma yöntemleri. 10. bs, Seçkin, 2016.