İKİ GEZGİN HA(L)K AŞIĞI: ERZURUMLU EMRAH VE ERCİŞLİ EMRAH

Yıl 2024, Cilt: 6 Sayı: 16, 163 - 184, 30.12.2024

Songül Çakmak

Öz

Türk edebiyatı külliyatının önemli bir kısmını halk edebiyatında aşık ve aşıklık geleneği oluşturmaktadır. Aşıklık edebiyatının saz şairleri ve söz (kalem) şairleri olmak üzere iki kısma ayrıldığı, aynı zamanda hece veznini arı bir Türkçeyle kullananların yanında divan etkisinde aruz vezniyle yazmaya çalışanların ve her iki vezni de ustalıkla kullanan aşıkların olduğu bilinmektedir. İki gezgin hak/halk aşığının da benzer yönleri olduğu gibi farklılıkları da çok net bir şekilde şiirlerine yansımıştır.
Erzurumlu Emrah, adını doğduğu yerden almış, medresede tahsilini tamamlayarak bulunduğu yerden ayrılarak sanatkârlığını farklı diyarlarda geliştirmiştir. Ercişli Emrah, Erciş’de doğmuş, Erciş’de yetişmiştir. İki şairin de yetiştiği mekânların ve gezdikleri yerlerin sosyo-kültürel yapıları farklıdır ama doğdukları yerden çok sanatlarını besleyen gezdikleri yerlerdir. Yetişkinlik çağına kadar doğdukları yerden beslenen şairler, yetilerinin farkına vardıklarında kendilerine hak tarafından bağışlanan yeteneklerini diyar diyar gezerek geliştirmişlerdir. İlk zamanlarda birinin medreseler mekânı olmuş, diğeri dağ-bayırı mekân bellemiştir. Şiirlerinin derinliği sadece mekânsal farklılıkta değil, sözlü kültürün tarihsel olayları anımsama ve hikâye etme biçiminde de bir gelişme göstermiştir.
Çalışmada; sözlü kültürde yetişmiş iki aşığın yöresinden birer aşıkla nitel araştırma yöntemine uygun görüşmeler, tekli durum çalışması çerçevesinde ele alınmıştır. Bunun dışında kendileri hakkındaki bilgiler literatür taraması yöntemiyle anlaşılmaya çalışılmıştır. Sözlü ve yazılı kaynak karşılaştırmasına dayanan bu çalışmada, sözlü kaynak olarak aşıkların yetiştiği ortamda yetişen günümüz aşıklarından bilgiler alınarak, yazılı kaynakta belirtilen özellikle dini/dindışı yönleriyle karşılaştırılmıştır.
Araştırma için Erzurumlu Emrah şiirleri ve Ercişli Emrah şiirleri karşılaştırılarak, şiirlerin söylendiği dönemin kültür ve estetik anlayışı, insan, toplum ve dünyaya bakış açısının yanında ahlak anlayışı hakkında da önemli bilgiler edinilmiştir. İki aşığın dünyevi aşk ile manevi aşk temaları karşılaştırılarak aradaki farklılıklar ve benzerlikleri yapay zekânın sunduklarıyla karşılaştırılmış, halk edebiyatı ve sözlü kültür çalışmalarında yapay zekânın işlevleri ve çalışmalara katkı/riskleri değerlendirilmiştir. Talebelerinin ustadan aldıkları şiirleri nasıl seslendirdikleri ve tanımladıklarından da yola çıkarak usta/çırak sürdürülebilirliğinde zamanın etkisi değerlendirilmiş, böylece iki aşığın sözlü kültürde yetişen talebelerin nazarında ha(l)k kimlikleri literatürdeki şiirlerinden ve sözlü kaynak bilgilerinden sorgulanarak, iki aşığın da hak aşıklığı yönünün daha baskın olduğu sonucuna varılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Erzurumlu Emrah, Ercişli Emrah, Şiir tahlili, karşılaştırma, usta-çırak ilişkisi, edebi ve inançsal yön, halk edebiyatı-sözlü edebiyat, yapay zeka

Etik Beyan

Bu çalışmanın hazırlanma sürecinde bilimsel ve etik ilkelere uyulduğu ve yararlanılan tüm çalışmaların kaynakçada belirtildiği beyan olunmaktadır. Saha çalışması için Van Yüzüncü Yıl Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Etik kurulundan karar: 24.06. 2024, tarihinde 2024/12 kararla izin alınmıştır.

Destekleyen Kurum

Yok

Teşekkür

Çalışmada, iki aşıkla ilgili bilgilerini ve gelenekteki sözlü aktarımları bizden esirgemeyen Erzurumlu Rahim Sağlam ve Van/Ercişli Ahmet Poyrazoğlu’na çok teşekkür ediyorum.

Kaynakça

• Adalı, E. (2012). Doğal dil işleme. Türkiye Bilişim Vakfı Bilgisayar Bilimleri ve Mühendisliği Dergisi, 5 (2). Akdemir, İ. (2011). Erzurumlu Emrah’ın Hayatı ve Eserleri, Yükseklisans Tezi, Sakarya Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Sakarya.
• Alptekin, A. Berat (2004), Palandöken’in Zirvesindeki Âşık; Erzurumlu Emrah, Ankara: Akçağ yayınları. Arf, C. (1959). Makine düşünebilir mi ve nasıl düşünebilir?. Atatürk Üniversitesi - Üniversite Çalışmalarını Muhite Yayma ve Halk Eğitimi Yayınları Konferanslar Serisi No: 1, Erzurum, 91-103.
• Artun, E. (1996), Günümüzde Adana Âşıklık Geleneği (1966-1996) ve Âşık Feymani, Hakan Ofset, Adana. Artun, E. (2015). Aşıklık Geleneği ve Aşık Edebiyatı, Adana: Karahan Kitabevi.
• Bali, M. (1973). Ercişli Emrah ile Selvi Han Hikâyesi Varyantların Tespiti ve Halk Hikâyeciliği Bakımından Önemi, Ankara: Baylan Matbaası.
• Barr, A. and Feigenbaum E. A. (ed.) (1981). The hand book of artificial inteligence. v. I, USA: William Kaufman, Inc. California.